Wenerei, 28 o Hepetema,1898.
Pitihana a Hamiora Mangakahia me Etahi Atu.

Te Heuheu, kai-korero mo te taha ki a Ngati-Tuwharatoa, Whanganui, Te Arawa, Ngati-Raukawa, me Ngati-Maniapoto (nga iwi e whakahe ana ki te Pire), ka patairia.

Te Tiamana: E hiahia ana ahau kia mohio nga Maori kua huihui mai nei ki konei e mea ana ahau me korero takitahi ia tangata o ratou i ona whakaaro mo tenei Pire Maori, a e tono atu ana ahau i naianei ki ia tangata kai-korero o tena takiwa, o tena takiwa, kia whakahangaitia pototia ana kupu ki runga anake ki te take o te korero mo tenei Pire, ahakoa no te taha tautoko ia no te taha whakahe ranei.

Te Heuheu: Kia ora te Tiamana me nga mema honore o te Komiti. Te mea tuatahi e hiahia ana ahau ki te whakatakoto atu ki te aroaro o tenei Komiti, he tono atu naku kia whakamaoania mai e ratou te pitihana i hainatia e nga tangata tokowhitu ko Hamiora Mangakahia nei te ingoa tuatahi (No. 195). Kia whai korero whakamarama ahau mo etahi take kaore nei i ata marama ki taku titiro i roto i taua pitihana, katahi ka tae taku korero ki te Pire nei. I au e korero aua mo te pitihana tera ano au e tohutohu haere i etahi o nga tekiona o te Pire. Kaore au i te mohio kua whiwhi ranei nga mema katoa o te Komiti i te kape o taua pitihana kua whakahuatia ake nei e ahau. Te wani tuatahi o te pitihana ka whakamaramatia e au ko te tekiona tuarua, ara, ko nga kupu e ki penei ana. "2. Ko te nuinga o nga Maori ingoa nunui e tautoko ana i taua Pire, he tangata kaore rawa e paangia ana e taua Pire, i runga i te mea he tangata ratou kua oti te whakatakoto atu he ture motuhake ki te Paremete hei whakaora i a ratou, he tangata ranei ratou kua oti o ratou whenua te mokete atu ki te Kai-tiaki o te Katoa, he tangata ranei kaore rawa atu o ratou toenga whenua" E hiahia ana ahau ki te whakamarama atu ki te Komiti kaore he take i peratia ai uga kupu o tena tekiona o to pitihaua, notemea e penei ke ana te tikanga: Kaore rawa atu etahi o matou e whakaae ana ki taua Pire, engari tera etahi o matou e tautoko ana i nga menemana i whakaaetia e nga iwi Maori i te hui ki Papawai. E hiahia ana ahau ki te whai kupu i naianei mo tekiona 3a o taua pitihana.

1. Hon. Timi Kara: E hiahia ana ahau kia marama to korero mai ki te Komiti mo tekiona 2 o te pitihana. E unuhia ana e koe taua tekiona, e whakatikatikaina ana ranei e koe, e peheatia ana ranei?

Te Heuheu: Te take i ki ai ahau e kore matou e whai kupu mo tena tekiona o te pitihana i naianei koia tenei: I mahara matou ka whakaurua ki tenei Pire nga menemana a te hui ki Papawai i mahi ai mo te Pire tuatahi a te Pirimia, kia uru rawa era, katahi tenei Pire ka whakatakotoria ki te Paremete, engari no to rnatou kitenga i te whakamaoritanga o tenei Pire kite iho ana matou kaore rawa tetahi o nga menemana i mahia ki Papawai i uru ki tenei Pire. Na reira kaore he tikanga e korero ai tatou mo tera tekiona.

2. Hon. Timi Kara Engari kei te takoto tonu te kupu e ki ra e kore tenei Pire e pa ki aua Maori. E mea ana au me whakamarama haere e koe te tikanga o tena kupu?

page 6

Te Heuheu: Kaati, ka whakamarama ahau i te ritenga o nga kupu o taua tekiona e ki ra ko nga tangata e tautoko ana i tena Pire he tangata e kore e mate i taua Pire. Tuatahi ko Wi Pere. Kei te mohio tatou i hanga tetahi ture e te Paremete i mua ake nei mo Mangatu Poraka, ko taua whenua no Wi Pere.

Raiti Hon. Te Hetana (Te Pirimia): Ka ara i au tenei take hei titiro ma te Komiti, ara, e kore rawa tatou e tika ki te whakarongo ki nga kupu whakapae mo nga mema, e penei ana te ahua, ara, tahuri ke ai nga mema ki te hanga painga mo o ratou ake tinana ina mahia nga ture. Ki taku whakaaro, kaua nga korero pena e homai ki konei. E penei ana te aronga o te korero a Te Heuheu, e tika noa atu ana a Wi Pere kia tautoko i tenei Pire, notemea i tupato a Wi Pere mo te taha ki a ia ake i mua, i paahitia ai te Ture mo Mangatu Poraka.

Kapene Rahera: Ehara i te mea ko Wi Pere anake te tangata nona a Mangatu. E rima mano nga Maori e paangia ana.

Te Tiamana: Ki taku titiro he kupu whakamarama kau tera nana i te tikanga o tana korero.

Hon. Timi Kara: I whakamarama te kai-whakahoki patai, i te tuatahi, kua rereke to ratou ahua i naianei. Na tekiona 2 i tino whakatutuki. I naianei kua whakatikatikaina e te kai-whakahoki patai tera i te mea kua kite ratou i te Pire i muri nei, na reira kua hiahia te kai-whakahoki patai ki te whakatikatika i taua tekiona. Te take i tuhia ai e ratou taua tekiona he mahara no ratou kua paangia te tinana o Wi Pere e nga ture kua oti te hanga i mua atu.

Raiti Honore Te Hetana (te Pirimia): Kaati ra, mehemea kaore ana kupu whakapae mo nga mema o te Komiti, e pai ana.

Te Heuheu: Ko te Ture Whakatikatika i nga Ture Whenua Maori, 1897, ki ta maton titiro, na te pitihana a Wi Pere me ona hoa tokorima i kaha ai te aki atu a te Komiti kia paahitia taua Ture e te Paremete hei whakaora i a ratou ko ona hoa tokorima.

Wi Pere: A notemea i whakaorangia ahau na reira ka riri koe?

Te Heuheu: Ko Tamahau tetahi tangata. Kua rongo matou kei te pera hoki ia—ko ona whenua kua riro ki raro i nga whakahaere a te Kai-tiaki o te Katoa Ko Henare Tomoana ano hoki tetahi. E mohio ana matou kei te riihi ona whenua katoa. A tera ano hoki tetahi Ture motuhake i paahitia mo te Rahui o te Karamu. Kaati ka whakaatu ahau ki te Komiti ko enei nga tino tangata i roto i te hui ki Papawai nana i aki atu kia tahuri nga tangata ki te tautoko i tenei Pire, a na ratou tonu enei menemana i paahitia nei e taua hui. Mo te taha ki nga kupu o te pitihana e pa ana ki nga tangata kore whenua, kaore au e whai kupu mo ratou. Ka mutu i ena aku kupu mo tera tekiona o te pitihana.

Hon. Timi Kara: Kaore te kai-korero e mohio ana ki te pono o nga kupu o taua tekiona o te pitihana—e ki nei he tangata kore whenua te nuinga o nga kai-pitihana. Kaore te kai-korero e mohio ana he tika ranei kaore kau he whenua o etahi o nga kai-pitihana.

Te Heuheu: E penei ana taku korero: tera atu nga kai-korero kei muri i a au e mohio ake ana i a au hei korero mo ena ahua tangata. Ka pa no toku takiwa ena tangata, no te Tai Hauauru, tena au e mohio ki te korero mo ratou.

Kapene Rahera: He mangai te kai-whakahoki patai mo te hea takiwa?

Hon. Timi Kara: Mo Taupo.

Te Heuheu: Ka haere taku korero i naianei mo te tekiona 3a o te pitihana, ara, tera wahi o taua tekiona toru e ki ana e tino tukua atu ana te mana o o matou whenua, e taua Pire e whakahengia nei, ki raro ki te mana o te Poari. Taku kupu mo tera wahi o te pitihana e penei ana, kei te tekiona 7 o te Pire me ona wahanga tekiona (1), (2), me (3), e ki ana kia tokorua nga mema Maori mo taua Poari, a kia tokorua nga mema Pakeha, apiti atu ki te Tiamana ka tokotoru nga mema Pakeha, apiti atu ki tana pooti whakatau. Ka wha ai ena pooti kei nga Pakeha a ka rua tonu kei nga Maori.

Kapene Rahera: He pooti whakatau anake ta te Tiamana: Ka toru ano ena pooti. Kaore kau ana pooti whiriwhiri.

Te Heuheu: Mehemea koia tena—ara, he pooti whakatau anake ta te Tiamana kaore ana pooti whiriwhiri—kaati, kua tuturu tena, e toru Pakeha, e rua Maori. Tena pea i he ta matou titiro ki taua tekiona engari i mahara matou ko tona tikanga e wha rawa nga pooti kei te taha Pakeha. Tuarua, ko te tino take i ki ai matou ka riro rawa atu o matou whenua oti atu ki te Poari, ko te whakatuunga i te Komihana mo nga Whenua o te Karauna, mo te takiwa i takoto ai te whenua e mahia ana, hei Tiamana hei upoko hoki mo taua Poari, na reira, ki ta matou titiro, ka riro anake i te hiahia o te Tiamana nga whakahaere. A tenei tetahi mea e wehingia ana e matou: Ko te tuunga o te Komihana mo nga whenua o te Karauna hei Tiamana, he apiha hoki ia na te Kawanatanga, na reira kaore e kore te whakaritea e ia nga mahi o te Poari ki nga mea e hiahiatia ana e te Kawanatanga. Ara, me ki noa ake, kei te noho tetahi Poari pera i whakaturia i raro i te mana o taua tekiona 7, ki te whakahaua mai kia mutu atu nga take Maori ki runga i taua whenua, ki taku whakaaro ka taea e ratou te pera i raro i taua tekiona—ara, te patu rawa atu i nga mana Maori me nga take ki te whenua. Na hei tautoko i tena titiro aku, koia tenei, ki taku whakaaro e ahei ana kia whakamutua etahi o nga mema o taua Poari ahakoa Maori ahakoa Pakeha ranei, mehemea ka kitea e te Kawana i roto i tona Kaunihera tetahi take e whakamutua ai ratou. E kaha ana ahau ki te ki penei i naianei: ki te kore e rite nga mahi me nga whakaaro a tetahi mema ki nga hiahia ki nga whakaaro ranei o te Kawanatanga ka kaha noa atu ratou ki te whakamutu i taua mema. Te tuatoru o nga take i wehi ai matou kei riro te mana o o matou whenua oti atu ki te Poari koia tenei: E whai mana ana te Poari ki te nama moni. Ko ta matou whakahe ki tena kaore rawa he kupu ma nga tangata no ratou te whenua e taea te hoatu ki te Poari mo runga i tana whakatau, ara, me nama ranei he moni kaua ranei. Ara kaore ratou e marama ana kua whakantea ranei tetahi atu tikanga mo tenei i tetahi atu wahi o te Pire kaore ranei. E whakaae ana matou kia namaia te moni e £5,000, tetahi moni iti iho ranei ta ratou ranei e whakaae ai. Ki ta matou whakaaro he tino mea nui rawa tenei. Tuawha o nga take i ki ai matou ka riro atu nga take katoa o matou whenua i tenei Pire, ko te rironga ma tenei Pire e horoi atu nga nama katoa o era atu Ture tawhito i puritia ai aua whenua, ara, o matou taitara i puta ki a matou i runga i nga Karauna karaati, i nga memoriara, me era atu tu taitara. Ko era ahua mana katoa e mohiotia ana e nga Pakeha tona ingoa nui he taitara ka horoia katoatia atu a ka homai ko nga taitara page 7e whakaputania ana i raro i tenei Pire hei riiwhi mo era. Te tuarima o a motou take ko te kupu nei "fee-simple," kei tekiona 19, wahanga (a). Ko te tikanga o tena kupu o te fee-simple ki ta matou whakaaro he tino horoinga rawatanga atu i nga take Maori katoa i runga i o ratou whenua, a he tino tuku whakarere atu kia tau ki te Poari anake te mana o nga whenua. Na i te mea kei te pera te tikanga o te Pire, ki ta matou titiro, ka taea e te Poari te whakahaere, te tuku, te aha ranei, i aua whenua, i runga i ta te Poari i pai ai. Ka taea e te Poari te tuku hei punga moni e namaia ana e te Poari i Ingarangi i tetahi peeke ranei e riro mai ai he moni i a ratou, notemea kaore rawa e taea e te tangata te kati o taua mahi te tohutohu atu ranei ki te Poari i etahi atu huarahi e whakahaerea ai nga whenua, i te mea kua riro tuturu ki te Poari anake te mana o te whenua. Ka ahei te Poari ki te tuku atu i te whenua hei whakanohonohoanga ki te tangata, me era atu mahi pera e paingia ana e te Poari; a ki ta matou whakaaro ki te riro ma te Poari e whakanohonoho nga whenua kua riro atu ki roto ki tona ringa, ko nga moni e puta ana i runga i taua mahi whakanohonoho tengate ka riro i te Poari, a ka whakapaua e raton ki runga ki nga rori me nga whakapainga me era atu mea e whakaaturia ana i roto i te Pire. Kaati, ki ta matou titiro, mehemea ki te peratia he tikanga e whakapaua ai aua moni, e kore rawa pea e toe he moni hei tuhatuha ki nga tangata no ratou te whenua. Ko te take tena i ki ai matou ka tuturu murua rawatia atu e tenei Pire o matou take me o matou mana ki o matou nei whenua. Ka whai kupu ahau i naianei mo te rarang. (b) o tekiona 3 o te pitihana, "I runga i nga kupu o taua Pire e ahei ana te nuinga o nga tangata o roto i tetahi rohe takiwa, tena pea e tupono he tangata kuare kore mohio ki te whakahaere i o ratou mea, ki te peehi i te hiahia o nga tangata tokoiti o taua takiwa ano, tena pea e tupono he tangata i akona ki te matauranga, he tangata mohio, e kore rawa ai taua hunga tokoiti e whai reo ki runga i nga whakahaerenga o o ratou whenua." Ara, ka araitia matou e tenei Ture e kore rawa ai matou e kaha ki te whakatutuki i a matou ake tikanga; me o matou whakatupuranga tamariki i muri i a matou, tena e tupono he mea ako i nga kura a kua whiwhi i nga matauranga i aua kura, ka peehia ki raro a e kore rawa e whai reo ki runga ki ena whakahaerenga. Koia tenei tona tikanga: Tuatahi, ka araitia matou e tenei Pire e kore ai e puta to matou kaha ki te whakaora i a matou. Kaati, ko te tua ngaherehere tetehi mahi e mohiotia ana hei huarabi e puta ai he moni ki nga Maori, a e araitia ana tera tu mahi ma matou e tenei Pire; e kore matou e ahei ki te whakatupu rakau whai hua ki runga ki o matou whenua, e kore matou e ahei ki te mahi witi, oti, taewa, me era atu kai, ki te whakatupu kau, hipi, poaka, hoiho me era atu tu kararehe, e araitia katoatia ana enei mahi a matou e tenei Pire. Kaati, i te mea ka pena te ahua, he aha te painga i akona ai a matou tamariki ki nga kura Kawanatanga kia whiwhi ai ratou i te matauranga, kia mohio ai ratou ki te whakahaere pai i o ratou whenua hei tika mo ratou me o ratou uri i muri i a ratou.

4. Hon. Timi Kara: Kua tirohia e koe a wahanga (4) o tekiona 18 o te Pire?

Te Heukeu: Ae; ka whai kupu au mo tena akuanei. Engari e mea ana au me maro tonu taku e korero nei. Ko tetahi tena o nga tikanga kei roto i te Pire nei e tino kaha ana ta matou whakahe. Mehemea tera tetahi tangata he maha ona paanga ki etahi poraka nunui, kaore rawa he huarahi e tuwhera ana ki taua tangata i raro i tenei Pire e kaha ai ia ki to whakapai i aua paanga whenua ona ahakoa hiahia ia ki te pera. Me whakarite ko au tonu hei tauira. Ahakoa te kore kaore e rite ana to pai o nga whenua o toku takiwa ki nga, whenua o etehi atu takiwa o te Motu nei, hei ritenga e marama ai taku korero, me ki noa ake ko ahau tetahi tangata e whai paanga ana ki nga poraka kotahi tekau kei te tekiwa o Taupo, a i roto i ena poraka kotahi tekau ka hiahia pea ahau ki te mahi ki te whakapai i nga poraka e wha e rima ranei, ara, i nga whenua e tika ana hei nohoanga mo te tangata, he pai nga ngaherehere ki te tua, he whenua pai hei whakatupuranga hipi, rakau whai hua ranei; engari kotahi anake o aua poraka e whakawhiwhia mai ki au e tenei Pire hei mahinga peratanga maku, ko taku tika ki era atu e iwa ka tangohia noatanga atu. Tetahi o a matou whakahe ki tenei tekiona ko te whai manatanga o te Poari ki te muru atu i tetahi wahi o nga paanga o nga tangata nona te whenua hei whakawhiwhi atu mana ki nga Maori kore whenua; me tetahi wahi ano o taua tekiona e ki ana ko nga whenua e toe ana ina oti nga tengata nona te whenua tae noa ki nga tangata kore whenua te whakawhiwhi ki nga paanga mo ratou, ka riro ma te Poari e whakahaere aua toenga. Ehara i te mea e ki ana ahau ka murua atu to ratou whenua, engari ka whakawhiwhia te hunga kore whenua ki na whenua o nga tangata whai whenua. Te ritenga hei painga mo te ao katoa ena kupu i whakaurua ai ki te Pire.

Hon. Timi Kara: Mehemea he rite katoa nga tono whenua, a ki te whakaarohia he mea tika kia peratia, ka whakawhiwhia ko nga kai-tono kore whenua i te tuatahi. Koi nei anake te tikanga o tena tekiona o te Pire.

Te Heuheu: Na, e tino marama ana ta matou titiro iho, ki te whakatutukitia tenei Pire kia paahi rawa hei ture, koia tenei tona tikanga: ara, ka oti nga tangata whai whenua te whakawhiwhi ki nga wahi whenua e tonoa ra e ratou, me nga tangata kore whenua ki nga wahi whenua e tonoa ra e ratou kia hoatu mo ratou, ka toe ko nga wahi kino anake o te whenua. No reira ka kimi noa ake o matou whakaaro. Ka hiahiatia ano ranei e te tangata ena maunga me ena whenua kikino i toe, hei riihitanga hei ahatanga ranei, ina riro ki raro i te whakahaere a te Poari? Koia tena te take i whakahe ai au ki tena tekiona. Ka tae tenei ki te wahanga (c) o tekiona 3 o te ta matou pitihana, "Ko ena kupu e takahi ana i te aronga o nga kupu me te tikanga o te whakaaro i hanga ai te Tiriti o Waitangi, me nga mana e tau ana ki nga iwi Maori i te mea kua ponongatia ratou mo te Kingitanga o Ingarangi." Kaore au e roa e korero ana mo tenei tekiona. E ki ana ahau ko to matou whakaaro mai ano o mua tae mai ki naianei e penei ana: ko te rarangi tuarua o te Tiriti o Waitangi te mea nana i whakapumau ki nga iwi Maori o ratou mana, me o ratou take ki o ratou whenua, nana i whakapumau ma ratou ano a ratou mea katoa e whakahaere. Otira, kei te mohio noa atu pea te Komiti ti taua rarangi tuarua o te Tiriti o Waitangi. Koia tenei ana tikanga i whakatakoto ai. "Ko te Kuini o Ingarangi ka whakarite ka whakaae ki nga rangatira, ki nga hapu, ki nga tangata katoa o Niu Tireni, te tino rangatiratanga o o ratou whenua o ratou kainga me o ratou taonga katon. Otiia ko nga rangatira o te whakaminenga, me nga rangatira katoa atu, ka tuku ki te Kuini te hokonga o era wahi whenua e pai ai te tangata nona te whenua, ki te ritenga o te utu e whakaritea ai e ratou ko te kai hoko e meatia nei e te Kuini hei kai hoko mona." Na, ko te Pire e takoto nei i to tatou aroaro, page 8tona tikanga he horoi rawa atu i nga mana i whakapumautia ra ki nga iwi Maori e te Tiriti oWaitangi. Kei te mohio tatou kei te penei me enei e whai ake nei nga kupu o tekiona 71 o te Ture Whakamana Paremete mo Niu Tireni o te tau 1852, ara: "And whereas it may be expedient that the laws, customs, and usages of the aboriginal or native inhabitants of New Zealand, so far as they are not repugnant to the general principles of humanity, should for the present be maintained for the gorernment of themselves in all their relations to and dealings with each other, and that particular districts should be set apart within which such laws, customs, or usages should be so observed, it shall be lawful for Her Majesty, in and by any letters patent to be issued under the Great Seal of the United Kingdom, from time to time to make provision for the purposes aforesaid, any repugnancy of any such Native laws, customs, or usages to the law of England, or to any law, statute, or usage in force in New Zealand, or in any part thereof, in any wise notwithstanding."

Hon. Timi Kara: I aua ra tikina atu ai he mana i raro i taua tekiona hei rohe atu, ina taea te pera, i etahi takiwa Maori, kia whakahaerea nga mea e pa ana ki nga Maori anake i raro i tetahi kaunihera i tetahi ropu takiwa ranei.

Te Heuheu: Ko ena tika kaore ano kia whakahengia mai ano o te hainatanga o te Tīriti o Waitangi tae noa mai ki naianei, me nga Pakeha ano hoki kaore ano i whakahe noa. Ki ta matou whakaaro, na [unclear: tenei] Pire rawa, katahi ano ka whakamatauria te hanga tikanga hei muru atu i aua mana o matou, notemea kaore ano te [unclear: whakaaeanga] o nga rangatira me nga kaumatua e 512 i te wa i hainatia ai te Tiriti o Waitangi i te tau 1840 i whakahengia, me nga mahi a aua rangatira me aua kaumatua kaore ano i whakahengia, i runga i te tikanga wehewehe, pehea ranei, katahi tonu, no tenei ra tonu. Mehemea ki te whakaae matou ki tenei Pire i naianei, he whakahe tena na motou i te Tiriti o Waitangi. Koia tenei te hiahia o nga iwi Maori o Niu Tireni: E hiahia ana ratou ki te tautoko i nga ture katoa e aro ana ki te whakahaere ki te whakatutuki i nga tika me nga mana i whakawhiwhia ki a ratou e te Tiriti o Waitangi me te Ture Whakamana Paremete mo Niu Tireni o te tau 1852 Kei te mohio pea tenei Komiti, tenei ano tetahi Runanga Maori, ko te whitu tenei o ona tau e tu ana, ara, tona ingoa e mohiotia ana ko te Runanga o te Kotahitanga, a ko nga tangata kua whakaae ki te hapai i te Tiriti o Waitangi me ona rarangi e tae ana ki te toru tekau ma whitu mano tangata. Kua oti katoa o ratou ingoa te haina ki te kirihipi, hei tautoko i te pono o ta matou korero e ki nei, kua whakakotahi ena tangata katoa ki te hapai i te mana o te Tiriti o Waitangi me ona ritenga katoa. Kei te mohio pea tenei Komiti ki tetahi Pire, ara, ki etahi menemana whakatikatika i mahia e te hui ki Papawai, i to ratou tahuritanga ki te whiriwhiri i te Pire tuatahi a te Pirimia. Me whakamarama atu e au ki te Komiti nei, ko aua menemana me aua rarangi hou i mahia nei a i oti nei i taua hui ki Papawai ehara i te mea mahi i runga i nga tikanga me nga huarahi whakahaere i whakatakotoria e ratou i te whakatuunga o taua hui. Ara, ehara aua menemana me aua rarangi hou i te mea mahi i te aroaro o te Pika me nga mema o te Kawanatanga i whakaturia e te Kotahitanga hei hunga whakahaere i nga mahi o te hui. Engari na tetahi wehenga anake o nga hapu i tae ki taua hui, na ratou anake i whiriwhiri aua menemana i runga i ta ratou anake i whakaaro ai. Engari ko era atu o nga tangata i tae ki taua hui, nga tangata kaore nei i uru ki aua whakahaerenga tikanga, kaore nei i whakaae ki aua meuemana, koia ena etahi e whakahe ana ki tenei Pire Hei tautoko i aku korero i korero ai i mua ake nei, i ki nei au heoi ano te hiahia nui o nga iwi Maori he hapai, he whakau, he whakatutuki i te Tiriti o Waitangi me ona rarangi, me ki atu ahau, tenei tetahi Pire, otira kei te mohio pea te Komiti, kei o koutou aroaro hoki e takoto ana, na Henare Kaihau taua Pire i whakauru ki te Whare, a ma taua Pire e whakaatu ko nga iwi o te Kauhanganui, ara, nga iwi o Mahuta, kei te hiahia kia whakatutukitia te Tiriti o Waitangi. Me kaati i konei aku kupu mo te rarangi (c) o tekiona toru o te pitihana. Ka whai kupu au i naianei mo te rarangi (e) o tekiona 3 o te pitihana, e ki nei "E wehi ana o kou kai-pitihana ki nga mana e taea ai te nama moni e mau ana i roto i taua Pire, me nga tikanga whakahaere whenua, tena e whakahaerea hei tautoko i nga aronga whakaaro whakanohonobo tangata era e hapaingia e te Kawanatanga o taua wa kaore e ata whakahaeretia hei painga mo nga iwi Maori nona te whenua, a tena pea, kite rawa ake ratou kua oti o ratou whenua te waiho atu hei punga whakapumautanga mo te whakaeauga o nga moni i namaugia mo nga mahi, ruri hanga rori, piriti, me era atu tini whakapainga e utua ana i era atu wahi katoa o te koroni ki nga moni Topu o te Koroni, a e kohi moni ana hoki nga Maori ki roto ki aua Moni Topu o te Koroni." Ko wahanga (6) o tekiona 18 o te Pire e mea ana ka whai mana te Poari ki te whakapau moni mo etahi mahi. Ko te tikanga o rarangi (e) o te pitihana e penei ana, e tino wehi ana matou nga kai-pitihana ki ena mana e hoatu ana e te Pire nei ki te Poari. Kua whakamaramatia e au te take o to matou webi ki te rarangi (a) o tekiona 3 o te pitihana. Ka tae aku korero ki tekiona 26 o te Pire nei. E patai ana ahau kia ata whakamaramatia mai e te Komiti ki ahau he aha ra te tikanga o ona kupu. E penei ana nga kupu o taua tekiona, "Ko nga moni reti, moni paru, moni whii, me era atu moni e puta ana i nga whenua kua tau ki te Poari Whenua Maori i raro i nga tikanga o tenei Ture me utu atu ki te Poari, a, i runga ano i nga tikanga kua whakatakotoria, me whakahaere aua moni e te Poari." Kaore matou e mohio ana he aha te moni paru, he aha te moni whii. He aha te tikanga o ena kupu? He aha rawa ena mea? Ka nui to matou wehi ki tenei tekiona me nga mana e hoatu ana ki te Poari e tenei tekiona puta noa ki ona wahanga tekiona e toru. Ko wahanga (1) o tekiona 34, e ki ana, kia rima pauna moni mo ia rau pauna moni i ia tau te initareti e utua mo nga moni e namaia ana. Ko tetahi tena o nga take i wehi ai matou ki nga mana e hoatu ana ki te Poari e tenei Pire. E whakahe ana matou ki tena tikanga, kia tangohia nga moni e puta ana i nga whenua Maori hei whakaea i nga moni e namaia peratia ana. Ko tetahi tenei o nga take i mohio tuturu ai matou, ki te riro atn te whenua i te Poari i runga i te mana o tenei Pire, ko te rironga atu tena e ngaro ai o matou whenua i a matou, e kore rawa e hoki mai ki a matou. Ka korero au i naianei mo tekiona 42, "Ka kiia era he moni na te iwi katoa." E kiana taua tekiona ko nga moni katoa e tika ana kia utua atu ki taua kaute ka kiia era he moni na te iwi katoa—ara, na te koroni katoa—ara, ki taku mohio, ka riro aua moni hei taonga mo nga Pakeha katoa, mo nga mangumaugu katoa, mo nga Hainamana, me era atu iwi katoa e noho ana i roto i te koroni o Niu Tireni. Na, ko aua mangumangu, aua Hainamana, me aua tangata Pakeha, kaore rawa i whai paanga ki nga whenua i hua mai ai aua moni; engari i runga i te ahua e meatia nei e te Pire, e hoatu ana ma page 9ratou tetahi taha o nga moni i puta mai i o matou whenua. Tera ano etahi atu tekiona o te Pire hei korero atu maku ki a koutou. Kei roto i "Te Ture Whakapai Whenua Whakawbiwhi Whenua Maori, 1894," kei reira etahi tekiona e whakatakoto ana i nga huarahi e taea ai te nama he moni. E ki ana a tekiona 8 o taua Ture: "Me tango mai nga moni e rua rau e rima tekau mano pauna i roto i nga moni ka whakamana a muri ake nei kia nama, ina nama aua moni, ka utu ai i aua moni ki rato ki te Kaute mo te Katoa, a me whakawhiti atu i reira e te Tari mo nga Moni o te Koroni ki tetahi atu kaute motuhake ka huaina nei ko Te Kaute mo nga. Whakapainga Whenua." Kaati, e ki ana a tekiona 47 o tenei Pire: "Ko tenei Ture kua tukuna ki raro i te mana o nga Ture e whai ake nei, ara koia enei: 'Te Ture Hanga Reriwe me te Ture Whenua, 1881'; 'Te Ture Taake Whenua Taake Moni Puta-a-tau hoki, 1891'; 'Te Ture mo nga Mahi Nunui, 1894'; •Te Ture Whakanohonoho Whenua ki te Tangatae, 1894'; 'Te Ture Reiti, 1894'; 'Te Ture Reiti Whenua i runga i tona Utu ake haunga ia nga Whakapainga, 1896.' "E pau katoa ana ki roto ki taua tekiona ena Ture katoa kaore hoki e whakaatu ake ana te Pire, ka tukuna ki raro ki te hea wahi ranei ki te hea wahi ranei o aua Ture, engari pau katoa ai aua Ture, kaore rawa he wahi i kapea ki waho. Na, ki ta matou titiro ka whai mana te Poari ki te nama moni tae atu ki te £250,000. Kaati, kia marama ai taku korero, me penei atu e au. Ki te whakahaerea he nama i runga i te aronga o nga tikanga o tenei Pire, ka whai mana te Poari ki te nama kia £200,000 i tenei tau, a kia tae ki tera tau ka nama ano i tetahi atu £200,000, a tae rawa atu ki te wha ki te rima ranei o nga tau ki muri nei e haere ana taua mahi e kore rawa e taea e nga whenua te whakaea o nga moni i namaia ra, i hoatu ra ko aua whenua hei punga. Kaore rawa he mea i roto i te Pire hei puripuri haere i te hiahia o te Poari kia ata haere ai tana nama moni. Me panui atu e au a tekiona 12, 16, me 18 o te Ture o te tau 1894. E penei, ana nga kupu o tekiona 12, "I roto i nga moni e whakamana ana i raro iho nei kia nama, me utu ki te Kaute Moni Kawanatanga kia rua rau e rima tekau mano pauna ina nama, a me utu atu e te Tari Tiaki Moni ki tetahi kaute moni takoto motuhake, ka huaina ko "Te Kaute Moni Hoko Whenua Maori." Na, ko tekiona 16, e penei ana ona kupu, "Mo runga i nga tikanga o tenei Ture, ina whakamana te Minita mo nga Moni e te Kawana i roto i tona Kaunihera, ka ahei ia i ia wa i ia wa, ki te nama i etahi moni, kaua e nui ake ina huia katoatia i te rima rau mano pauna, me nama mai i nga toenga moni o nga kaute e whakahuatia nei i te Wahi VIII. o 'Te Ture mo nga Moni e puta mai ana ki te Katoa, 1891,' i nga moni ranei e takoto ana ki te kaute o nga Mahi Nunui o te Katoa, me nama te katoa tetahi wahi ranei i tetahi peeke. i tetahi whare whakahaere moni, i tetahi tengata ranei." E penei ana nga kupu o tekiona 18 me enei e whai ake nei, "Hei tikanga tiaki i aua moni i nama peratia, me ahei te Minita mo nga Moni, i ia wa i ia wa, ki te mahi ki te whakaputa hoki i etahi tipenetua mo nga moni kaua e nui ake i te rima rau mano pauna." Kaati, me hoki ano taku korero ki te rarangi (e) o tekiona 3 o ta matou pitihana, i tehuri ahau ki te whakamarama i nga take i wehi ai matou ki nga mana whakahaere nama moni e hoatu ana e tenei Pire ki te Poari. Me haere taku whakamarama i naianei mo rarangi (f) o tekiona 3 o ta matou pitihana; "E whakahe ana o kontou kai-pitihana ki te tukunga, i runga i nga kupu o taua Pire, ki te Poari Whenua Maori, tena pea ka tupono he hunga kaore rawa nei o ratou mohiotanga ki nga tikanga whakahaere whakawa, a tena pea hoki e riro i nga tohutohu a nga Kawanatanga i runga i nga ahua kua tohungia ake nei, i nga mana ki te wawahi, ki te whakatu riwhi tupapaku, ki te whakatautau i nga hea paanga o te tangata, me te whakatu kai-tiaki, i runga i nga kupu o tekiona 21 o taua Pire E ki ana ano hoki ratou kaore rawa he huarahi i roto i taua Pire e ahei ai te tangata ki te tono whakawa tuarua mo te whakatau a te Poari mo runga i enei take nunui katoa." Me whakamarama atu e au ki te Komiti a matou whakahe ki te hunga e kiia ana kia whakaturia hei Poari whakahaere i o matou whenua. Ko ta matou kupu tuatahi, kaore ena tu tangata e mohio ki te whakawa take whenua.

5. Hon. Timi Kara: He pai ake koia kia koe te Kooti Whenua Maori e tu nei?

Te Heuheu: Taihoa tena, akuanei ano au korero ai mo tena. Ko tetahi mea i whakahe ai matou ko nga mema Maori o te Poari, me whiriwhiri i roto i nga tangata whiwhi whenua o roto i te takiwa o te Poari. Kaati, e whakaatu ana tena ko nga mema Maori tokorua o taua Poari he tangate e whai take ana ki etabi o nga poraka whenua o roto i taua takiwa ka tu nei raua hei tiati; e pewhea ana te aronga o tena ahua, kaore rawa era tangata e kore te hapai i o raua mohiotanga ake me o raua whakaaro ake mo o raua nei take ake tae atu ki nga take o nga hapu me nga iwi e whaipaanga ana ki nga whenua e tekoto ana i roto i nga rohe o te takiwa ka tu nei raua hei mema mo te Poari whakahaere. Tuarua, me patai ahau, ka pewhea ranei to raua whakaaro ki a raua e tu nei hei mema mo tera Poari, mehemea he tangata ano raua e whaipaanga ana ki nga whenua ka riro nei ma raua e whakatau. Ki taku mahara, e tika noa atu ana tatou kia ki penei, kaore rawa e toitu nga whakaaro o ena tengata kaore rawa raua e kore te whakahoa atu ki te taha ki o raua whanaunga me o raua hapu, me o raua take ake, me o raua whakaaro ranei mo runga mo ta raua i mahara ai koi na o raua tika me o raua take. Tetahi, e kiia ana ko te whakatau a te Poari i runga i tana whakawakanga hei otinga rawatanga, kaore rawa he huarahi e whakaorangia ai nga tangata o te whenua mehemea ka he te whakatau a te Poari.