Taite, 29 o Hepetema,1898.
Te Heuheu: ka haere tonu ana korero.

6. Te Tiemana: Me haere tonu o korero.

Te Heukeu: Taku kupu tuatahi he mihi atu, kia ora te Tiamana me nga mema o tenei Komiti. Kua tae taku korero i naianei ki te tekiona 3 (f), o ta matou pitihana. He ruarua nei aku kupu hei whakamarama mo tera. I runga i taku titiro ki tenei Pire, ki toku nei mohio, kaore kau he Kooti hei whakawa tuarua i nga tona pera, a kaore kau hoki he Kooti Piira, a e kore ano hoki te Hupirimi Kooti e whai mana ki te whakarereke i tetahi whakatau, ritenga ranei i mahia e te Poari. E whakaatu ana e tekiona 21 o te Pire nei, ka rite tonu te mana o te Poari e whakaturia ana i raro i tenei Pire ki te mana o te Hupirimi Kooti. E penei ana nga kupu o taua tekiona: "Ka pera ano te mana whakahaere o te Poari Whenua Maori ki runga ki nga whenua kua tau ki a ia me te mana whakahaere o te Kooti Whenua Maori, mo runga i te mahi wehewehe, whakatu kai-riiwhi, whakatau i te nui o te paanga page 10o ia tangata, me te whakatu kai-tiaki mo era o nga tangata whenua e noho hapa ana i te ture." Heoi ano aku kupu mo tena. E ki ana a tekiona 3 (q), o ta matou pitihana, "Kaore ano kia whakaaturia mai ki o koutou kai-pitihana te arongame te ahuatanga o te tekiona 47 o taua Pire a ki ta ratou titiro ki taua tekioua, i te mea kaore kau he kupu hei whakaatu ki a ratou kaore i te pera, na reira ka wehi ratou tena e ekengia o ratou whenua e etahi tikanga taumaha o te ture kaore nei i te eke ki runga ki o ratou whenua i naianei." Me panui atu e au i naianei a tekiona 47 o te Pire: "Ko tenei Ture kua tukuna atu ki raro i te mana o nga Ture e whai ake nei, ara, koia enei: 'Te Ture Hanga Reriwe me te Ture Whenua, 1881'; 'Te Ture Taaka Whenua Taake Moni Puta-a-tau hoki, 1891'; 'Te Ture mo nga Mahi Nunui, 1894'; 'Te Ture Whakanohonoho Whenua ki te Tangata, 1894'; 'Te Ture Reiti, 1894'; 'Te Ture Reiti Whenua i runga i tona Utu ake haunga ia nga Whakapainga, 1896': Engari, mo runga i nga whenua katoa kua tau ki te Poari, ka kiia ko te Poari te hunga no ratou te whenua mo runga i nga tikanga katoa o aua Ture; a tetahi hoki, ka eke te mana o 'Te Ture Whakanohonoho Whenua ki te Tangata, 1894,' ki runga ki aua whenua rite tonu ki a ia e mana nei ki runga ki nga whenua o nga Pakeha noa iho." Me tohutohu atu ahau i konei, ko ena Ture katoa e whakahuatia ana i roto i taua tekiona, katahi tonu ka whakapaangia ki nga whenua Maori. Na ko nga Ture e whakahuatia ake nei nga ingoa i roto i taua tekiona, kei te mohio matou ki etahi; ko etahi kaore rawa matou i te mohio. I tahuri ano matou ki te kimi i aua Ture kia mohio ai matou ki te aronga, engari kaore rawa i taea e matou. Na reira, i runga ano i nga kupu o rarangi 3 (q) o ta matou pitihana, kaore ano matou kia whakaaturia e mohio ai matou ki te aronga me te tikanga o tekiona 47, a, na kona, ka tuturu ta roatou mahara, hei mate mo matou taua tekiona. Tera atu ano etahi tekiona o etahi atu Ture ano e whakaingoatia ana i roto i tenei Pire, a e kiia ana he wahi katoa ena no tenei Pire. Ko wahanga (11) o tekiona 9 o tenei Pire, e penei ana: "E kore 'Te Ture arai i nga Mema o te Paremete, 1878,' e pa ki nga mema Maori o te Poari." Na, ko tekiona 15 e ki ana: "Kaua e utua he moni mo nga Iuihua i raro i 'Te Ture Whakawhiti Whenua, 1885,' ina rehitatia he taitara ma te Poari mo tetahi riihi i raro i i tenei Ture." Ko wahanga (5) o tekiona 18 e ki ana: Me ahei te Poari ki te tuku whenua ki te Kuini hei mahinga maina i raro i "Te Ture Maina, 1891." Na, me korero ano hoki au mo tekiona 35 me tekiona 42. E ki ana a tekiona 35, "Hei huarahi e rite ai he moni hei tuku-a-nama i raro i tenei Ture, ka ahei noa atu te Minita mo nga Moni, i nga wa e tika ana hei peratanga, ki te tiki atu i nga toenga o nga moni kei roto i nga kaute e whakahuatia nei nga ingoa i Wahi VIII. o 'Te Ture mo nga Moni Puta-a-tau ki te Kawanatanga, 1891,' kei roto ranei i etahi atu kaute moni a te iwi e taea ana i runga i nga ritenga o te Ture te whakahaere ki runga ki nga punga e whakamanaia ana e te Kawana i roto i tona Kaunihera, ki te tiki atu ranei i etahi o nga Moni mo nga Mahi Nunui o te Koroni, ki te nama moni ranei i tetahi peeke, i tetahi atu tari whakahaere moni ranei, i tetahi tangata ranei, otira i runga i tetahi i katoa ranei o aua huarahi." Ko tekiona 42 e ki ana, "Ko nga moni katoa e takoto ana i ia kaute pera, e tika ana ranei kia utua atu ki ia kaute pera, ka kiia era he moni na te iwi katoa o te koroni i raro i nga tikanga o 'Te Ture mo nga Moni Puta-a-tau ki te Kawanatanga, 1891,' a ko nga tikanga katoa o taua Ture e pa ana ki nga moni a te iwi katoa me nga tangata e whakahaere ana i aua moni ka pa hoki ki nga moni katoa e whakahaerea ana i raro i nga tikanga o tenei Ture: Engari, haunga ia mehemea e ata whakahaua motuhaketia ana e tenei Ture, ko nga moni katoa e tika ana kia utua atu e taua kaute me utu atu i runga i te mana o tenei Ture." A ko wahanga (8) o tekiona 36 e ki ana, "Ka ahei te Kawana i roto i tona Kaunihera i ia wa i ia wa ki te panui kua whakawhitingia a katoa etahi ranei o aua tipenetua hei moni tuturu e whakaputaina ana i raro i 'Te Ture Whakatopu Moni, 1877,' i raro ranei i 'Te Ture Whakatopu Moni, 1884.' "

7. Hon. Timi Kara: He aha te take i whakahuahua haere ai koe i ena tekiona?

Te Heuheu: E penei ana taku kupu: Ko tenei Pire e mea ana kia whai mana etahi tekiona maha o etahi atu Ture ki runga ki o matou whenua, a e whakaatu ake ana ahau i aua tekiona o aua Ture?

8. Hon. Timi Kara: Ko tona tikanga e whakahe ana koe i te tekiona 47 o te Pire mo tana kumenga mai i te Ture Hanga Reriwe Ture Whenua hoki, i te Ture Taake Whenua Taake Moni Puta-a-tau hoki, i te Ture Reiti, me era atu ture?

Te Heuheu: Ae; e pena ana taku korero, a e pena ana hoki a rarangi 3 (g), o ta matou pitihana, ara, e mea ana kaore ano nga kai-pitihana i whakaaturia ki te tikanga o taua tekiona.

Hon. Timi Kara: Kaore matou i te hiahia kia whakamaramatia mai e koe nga tikanga o ia tekiona o te Pire.

Te Maka: E tukuna o ratou paanga ki raro i te mana o nga Ture kua korerotia ake nei, a kaore ano ratou i mohio ki na tikanga o aua Ture.

Te Heuheu: Akuanei ahau ka whakaatu i te take i korerotia ai e au enei tekiona Ka haere tonu taku korero me taku whakamarama haere mo aua tekiona katoa. E penei ana nga kupu o tekiona 19 o te Pire, "Ina tupono he whenua kua tau ki te Poari ka ahei noa atu te tango i taua whenua mo nga mahi a te iwi katoa e whakaaturia nei e tekiona rua rau e toru tekau ma rima o 'Te Ture Whenua, 1892,' engari me utu taua whenua e tangohia ra, penei ano me te whenua e tangobia ana mo nga mahi a te iwi katoa a e utua ana i raro i te mana o 'Te Ture mo nga Mahi Nunui o te Koroni, 1894'; a hei huarahi e tino tutuki ai nga ritenga o tenei tekiona me pa nga tikanga e wahi ake nei: (a.) Ko nga whenua katoa kua tau ki te Poari ka kiia he whenua era kua uru ki roto ki nga tikanga o 'Te Ture mo nga Mahi Nunui o te Koroni, 1894,' a ka kiia he whenua era kua tuturu rawa ki te Poari i runga i te ritenga fee-simple. (b.) I runga i nga tono whakautu katoa me tu ko te Poari hei kai-tono, a ko nga moni katoa e whakaaetia ana hei whaka-utu me utu atu ki te Poari (c.) Ko nga moni whaka-utu katoa e utua ana ki te Poari me whakahaere i runga i etahi tikanga e whai initareti ai e whai painga ranei mo nga Maori no ratou te whenua i runga ano i nga ritenga kua whakatakotoria, a ko nga hua e puta ana me whakahaere i runga ano i nga ritenga e whakahaerea ai nga hua o te whenua i tangohia ra, ano kaore i tangohia taua whenua. Ko nga tikanga o tekiona rua tekau ma waru me rua tekau ma iwa o tenei Ture me pa ki aua moui whaka-utu. (d.) I runga i nga ritenga o tenei tekiona, ko enei kupu 'mahi a te iwi katoa,' koia ano tera ona tikanga ko nga tikanga e whakaaturia ana mo aua kupu i roto i 'Te Ture mo nga Mahi Nunui o te Koroni 1894' (2.) Kaua he kupu o tenei tekiona o tetahi atu wahi ranei o tenei Ture e arai e whakarereke ranei i nga tikanga o page 11tekiona iwa tekau ma rua tae noa ki iwa tekau ma rima o 'Te Ture mo nga Mahi Nunui o te Koroni, 1894,' me nga tekiona whitu tekau tae noa ki whitu tekau ma rua o 'Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894,' e pa ana ki nga rori," Heoi ano aku kupu mo rarangi 3 (g), o ta matou pitihana. E penei ana nga korero o rarangi 4 o ta matou pitihana: "Ki te titiro a o koutou kai-pitihana ka nuku ke noa atu nga taumahatanga hei whakaeanga ma ratou ki o ratou whenua i raro i taua Pire, i nga taumahatanga e utua ana ki te Kooti Whenua Maori i naianei, a heoi ano te tukunga iho o taua Pire, mehemea ka paahitia e to koutou Whare honore, he tuturu muru rawa i o ratou toenga whenua kia ngaro rawa atu i a ratou." Ara, ko te whakapotonga o tena kupu e penei ana, ka nui ke atu nga moni e pau i te whakahaerenga o nga mahi i raro i tenei Pire i nga moni e pau ana i nga whakahaerenga mahi a te Kooti Whenua Maori. Koia enei etahi, ko nga utu tau me nga utu haereerenga mo nga mema tokorima o te Poari e meatia nei kia whakaturia e te Pire. Ko tekiona 8 me tekiona 26 e tino hangai ana ki runga ki tena ahua E ki ana a tekiona 8, "Me utu nga mema o nga Poari Whenua Maori ki nga utu tau me era atu utu tera e whakaritea e te Kawana i roto i tona Kaunihera: Engari kaua te Komihana e utua, a heoi ano nga moni e whakapaua i raro i tenei tekiona ko nga moni anake e whakaritea ana e te Paremete i roto i nga moni e takoto ana i roto i te Kaute mo nga Moni Whenua Maori o taua takiwa ka huaina i raro ake nei." E penei ana nga kupu o tekiona 26, "Ko nga moni reti, moni paru, moni wbii, me era atu moni e puta ana i nga whenua kua tau ki te Poari Whenua Maori i raro i nga tikanga o tenei Ture me utu atu ki te Poari, a, i runga ano i nga tikanga kua whakatakotoria, me whakahaere aua moni e te Poari." Na ko wahanga (1) o tekiona 32 o te Pire, e riro nei mana e whakamana te Poari ki te tuku-a-nama i etahi moni, e penei ana ona kupu, "Me ahei te Poari Whenua Maori ki te tuku atu ki te Minita i tetahi pukapuka hei whakaatu atu i nga mahi e meatia ana kia mahia, me te rahi o nga moni e oti ai aua mahi, a me te tono atu kia tukuna-a-nama atu etahi moni ki a ratou kia rite te rahi ki nga utu o nga mahi e meatia ana kia mahia." Kaati, ki ta matou mohio i runga i ena tekiona ka utua nga mema o te Poari ki nga utu-a-tau, me o ratou utu haereerenga ano, ka utua i ia tau i ia tau, a ko nga moni hei utunga atu ki aua tangata me puta i runga i nga whenua o nga Maori.

10. Te Tiamana: Kaore he utu tau e hoatu mo te Komihana?

Te Heuheu: E tika ana, koia tena te mea i kapea ki waho o nga ritenga e whakamaramatia nei e ahau. Me ki ake ahau, hei kupu whakarite, kia mohiotia ai te aronga o taku tohe e tohe nei, ara, kia waru rawa nga Poari Whenua Maori penei me nga Poari e whakaturia ana e tenei Pire katahi ka taea te whakahaere nga whenua Maori katoa i nga Motu e rua. Kaati, ka wha tekau rawa ena mema o ena Poari e waru; ara, kia wha tekau nga Tiati hei whakawa i nga whenua Maori. A ka tika ano kia whakaarohia me whiwhi ano ia Poari ia Poari e waru i tana tari motuhake, me ana ropu apiha. Ko ena taumahatanga katoa e hangaia ana i raro i tenei Pire ka whakawahangia katoatia ki runga ki nga whenua Maori. Hei tautoko i taku korero, me ki atu ahau ko te Kooti Wheuua Maori e tu nei kaore rawa e tino penei ana te nui o nga moni e pau ana, i nga moni e pau i te Poari e whakatuungia ana e tenei Pire. Ina hoki, ki taku mahara, kaore pea e hipa ake ana i te tekau nga Tiati o te Kooti Whenua Maori. Tuarua, ko nga Ateha o te Kooti Whenua Maori kaore e utua-a-tau ana engari mo nga ra anake e mahi ai ratou i roto i te Kooti. Tuatoru, kei te tu tonu nga tari a te Kooti Whenua Maori me era atu mea, kei te haere tonu nga mahi. Tetahi, me whakamarama atu ahau, ko ena Tiati, me ena Ateha, me ena apiha maha o te Kooti Whenua Maori, e utua ana ki nga moni a te koroni. Kaore e utua ana ki nga moni e hua ana i runga i nga whenua o nga Maori. Koia ahau i ki ake ai, ka nui rawa atu te taumaha o tenei Pire ki runga ki a matou me o matou whenua i nga taumaha o te Kooti Whenua Maori e mana nei i naianei. E ki ana te rarangi 5 o te pitihana. "Ko o koutou kai-pitihana i runga i te pitihana ki te Kuini, me te Paremete o Niu Tireni, e whai kuputia nei i nga kupu timatanga o taua Pire, e hiahia ana kia whakatoea kia rahutia, nga morehu whenua e toe ana kia ratou hei oranga hei whenua tuturu mo ratou i runga i nga ritenga pumau rawa kei whenua koretia ratou; engari, i runga i nga take kua oti nei te whakamarama ake, tae noa ki tona tini noa iho o etahi atu take ano taihoa ake nei e ata whakamarama, e tino mohio tuturu ana ratou e kore rawa e rite tena hiahia i runga i nga huarahi e whakatakotongia ana e taua Pire e takoto nei i te aroaro o te Paremete." Kei au tetahi kape o te pitihana i tukua atu ki a te Kuini (Tirohia i nga Pukapuka Apiti). E ki ana matou ko nga tikanga e whakatakotoria ana i roto i tenei Pire a te Pirimia, kaore rawa i rite ki te kupu whakautu mai a te Kuini ki te inoi a Wi Pere ratou ko ona hoa nana nei taua pitihaua. He hangahanga noa iho nei tona haerenga i runga i te kupu whakahau e mau nei i roto i te whakautu a te Kuini ki taua pitihana, otira ki tona tikanga nui, kaore i rite ki taua kupu whakahau. Ta matou hiahia me whakamana taua kupu tohutohu a te Kuini e mau nei i roto i tana whakautu ki te pitihana i tukuna atu nei ki a ia. Ka mutu tena. Ka korero ahau i naianei mo etahi tekiona o te Pire kaore nei i whai kuputia i roto i ta matou pitihana. E ki ana a rarangi 3 (h) o te pitihana: "Tera te nuinga atu o nga whakahe a o koutou kai-pitihana ki taua Pire me ona tekiona, e mea ana ratou taihoa e ata whakamarama atu kia takoto atu tena pitihana a ratou ki te aroaro o tetahi Komiti whiriwhiri o to koutou Whare honore." Te tekiona 11 me te tekiona 12 o te Pire e korero ana mo te whakahaerenga o te Ture kia pa. Me panui e au ena tekiona.

11. Te Tiamana: Ki taku mahara kaore kau he take e panuitia mai ai e koe, kei te Komiti hoki e takoto ana nga kape o te Pire, a mau e whakamarama mai an kupu whakahe mo aua tekiona.

Te Heuheu: E pai ana, maku e whakamarama. I runga i tekiona 11, e kitea ana, e kore e whakahaerea taua Ture kia pa ki tetahi takiwa whenua Maori, ki te kore e matua tonoa e nga Maori nona te whenua kia whakahaeretia ki reira. Ara, he penei te tikanga, ki te kore ratou e tono, e kore e pa taua Ture ki to ratou takiwa, eugari e wehi ana matou, ahakoa pera o ratou hiahia, kia pa ranei taua Ture ki o ratou whenua, kia kaua ranei e pa ki reira, akuanei ka pa ano, ina hoki ka taea noatia atu e te tangata kotahi, ratou ko ona hoa e whakarongo ana ki tana korero, te kawe i taua whenua ki raro i te mana o taua ture, ahakoa te hiahia o te nuinga o nga tangata whai whakaaro kia kaua taua ture e pa ki to ratou whenua Kaati, mehemea ka tae atu tetahi tono i runga i nga ritenga o tekiona 12 ki te Kawana, he mea haina na etahi tangata rua tekau nuku atu ranei o nga tangata pakeke nona te whenua, a ki te kore e tae atu he kupu whakahe, tae noa ki te paunga o nga ra e rua tekau ma waru e whakaatu ake nei i roto i wahanga (1) o. page 12tekiona 12, i muri o te panuitanga o taua pitihana ki roto ki te Kahiti, katahi ka whakamanangia taua Poari mo roto i te takiwa kei reira nei taua whenua i pitihanatia ra. Tuarua, akuanei, otira ko te tikanga tonu tena, he maha noa atu uga hapu, me nga imi motuhake kei roto i nga rohe o te takiwa Poari kotahi, ehara i te mea kotahi anake te hapu, no reira ka whai raruraru, ka taupatupatu nga paanga, me nga take o nga iwi e noho ana i roto i nga rohe o taua takiwa Poari. Tetahi, mehemea ki te tae atu he kupu whakahe ma etahi tangata e rua tekau matahi mo te pitihana i hainatia ra e nga tangata e rua tekau, me kite marama rawa nga whakaaro o te Kawana ratou ko tona Kaunihera, he tino take tika nga take i whakahe ai te hunga rua tekau ma tahi ki te pitihana a te hunga rua tekau. Katahi ka tukuna atu e te Kawana kia pootitia taua take i roto i nga rohe o te takiwa e tonoa nei kia kawea ki raro i te mana o te Ture Poari—ara, kia, pooti tautoko, kia pooti whakahe, nga tangata o roto i taua takiwa nei ano mo taua mea. Ki taku, he tikanga whakataritari rawa tena i te kino, a tona mutunga iho he raruraru, he riri, he taumahatanga nui, kaore rawa e kore. Ka wehewehe nga tangata, a ka tohetohea nga tangata whai take ki te whenua e nga taha e rua e whakahe nei tetahi ki tetahi. Ka mea tetahi hunga, "Haere mai ki te tautoko i ta matou hiahia kia whakamanangia mai te Poari mo roto i to tatou takiwa": A ka mea tetahi huga, "Kaua rawa e whakaaetia tena Poari." Mehemea ka mutu te pooti, a ka kitea kei te taha whakahe te nuinga o nga tangata kia kaua taua Poari e whakamanangia mo roto i to ratou takiwa, katahi ka kore e mana te pitihana a nga tangata rua tekau i tono nei ki te Kawana kia whakaturia te Poari ki reira. Tenei ke te raruraru: Mehemea ka whakahengia te pitihana i hainatia e nga tangata rua tekau ma tahi kia whakaturia te Poari, a ka pootitia i runga i te whakahau o te Kawana, a kitea ana kei te taha turaki te nuinga o nga pooti, kaore e mutu i tena. Notemea, kia taka nga marama e ono, ka taea ano e taua hunga e hiahia nei kia whakamanaia taua Ture Poari te tono hou ano i ta ratou tono; a e ahei ana kia haere tonu tena mahi i ia ono marama i ia ono marama, tau atu, tau atu, kaore he mutunga. Ka tono atu ahau kia whakaae te Komiti kia panuitia atu e au te wahanga (6) o tekiona 18: "Me ahei te Poari ki te whakapau i etahi moni hei whakatakoto, hei hanga, hei whakapai i nga rori i nga tiriti ranei, hei mahi i nga ruri, hei whakatuwhera i nga whenua kia taea ai te whakanohonoho ki te tangata, a hei mahi i etahi atu mea e whakamanangia ana e tenei Ture e nga huarahi-whakahaere ranei i whakaputaina i raro i tenei Ture." Ki taku mahara e kotahi ana te whakaaro o nga iwi Maori katoa o te Motu nei ki te ki penei: Ko nga ture e mana nei i naianei mo nga ruritanga o nga whenua Maori, tetahi mea nana i whakataumaha kino rawa nga whenua Maori. Ko te aronga o aua ture e mana ana i naianei mo nga ruritanga o nga whenua koia tenei: ka ruritia ana nga poraka whenua nunui, 40,000, 50,000, 60,000, tae atu ki te 90,000 eka, nui rawa atu te pouri rae te tangi o nga iwi Maori ki nga mahi i mahia. A ka peheatia te mahi i raro i tenei Pire ina mutu nga whenua kua oti nei te ruri i mua atu, te tapatapatahi kia ririki nga wahanga, hei riihi etahi, hei whakanohonoho etahi ki te tangata. Ki taku mahara, ma kona ka marama, e kore rawa e taea e nga moni e hua ana i runga i aua poraka te whakaea nga utu o ena ruri.

12. Hon. Timi Kara: Pehea ai koia te whakaeanga o nga utu ruri i naianei?

Te Heukeu: A, mo tena patai mo te whakaeanga o nga moni ruri i naianei, heoi taku e mohio ana ki te whakahoki ko toku nei takiwa ake. Ka oti nga moni ruri te whakatau ki runga ki tetahi poraka, apiti ki nga utu o te whakawakanga, ka tahi ka tapahia atu tetahi taha o taua whenua hei whakaea i ena moni ruri, a ka toe nga eka toenga ki nga tangata nona te whenua. Ko nga whenua o toku takiwa he whenua tupuhi, a mehemea ka mana ki reira tenei Ture Poari, ka wehewehea te whenua kia ririki nga piihi, i te mea e tino nui ana te utu o nga moni ruri tuatahi, katahi ka tino nuku rawa atu i raro i tenei Pire. Kaore e taea e ena whenua te waha o ena taumahatanga, i te tupuhi rawa. Kaati, i te mea kua whakamaramatia e au a matou whakahe mo nga tekiona me nga rarangi o tenei Pire kua mutu ake nei te korero tae noa ki nga mate tena e pa mai ki a matou, ki ta matou whakaaro, i runga i ena take, ki taku mohio kaore pea he take e korero ai ahau mo nga tekiona e toe ana, i te mea he rite katoa te kino. Engari, e te Tiamana, hei tautoko i a matou whakahe mo te Pire e hiahia ana ahau kia whakaaetia mai kia korero au i etahi kupu torutoru nei maku i waho atu o nga korero e pa ana ki te Pire. Kua tahuri ahau ki te whakamarama i nga take i kitea ai e matou e kore rawa e pai tenei Pire. A, e te Tiamana, ko taku take tuatahi i pera ai ahau koia tenei: Tera tetahi Pire i haria haeretia ki nga wahi o te motu nei, i whakakitekitea haeretia ki nga Maori ki o ratou hui me o ratou kainga. Ko taua Pire he Pire rereke noa atu i tenei. I tu tetahi o aua hui ki Waikato, a tae atu ana te Pirimia ki reira. I tu ano tetahi hui ki Te Waipatu, ka tae atu a Timi Kara ki reira me te Pirimia ano hoki, a whakaaturia atu ana e raua taua Pire tuatahi nei ki nga Maori. No muri nei, ko te hui o te Kotahitanga i tu ki Papawai. Te ingoa o te Pire i huaina ki reira ko te Pire Tiaki Whakahaere hoki i nga whenua Maori, he Pire rereke noa atu i tenei. Ko taua Pire i mauria haeretia nei e te Pirimia ki nga hui Maori, e rua tekau ma waru ona rarangi. Ko te Pire i mauria haeretia e te Pirimia raua ko Timi Kara ki aua hui me te whakamarama haere ki nga iwi Maori e tino rereke rawa atu ana i tenei Pire I korerotia ki nga Maori i reira ko te hiahia o te Kawanatanga he whakaora i nga iwi Maon, he whakau i nga iwi Maori ki runga ki o ratou whenua, a ko te ritenga tena o taua Pire ka whakatakotoria atu e ratou ki te Paremete, engari no te taenga mai o te tino Pire nei kitea ana e tatou e wha tekau ma iwa rawa ona tekiona, kaore i tuturu ki nga tekiona rua tekau ma waru anake o te Pire tuatahi, a apitiria iho hoki ki ena rarangi e wha tekau ma iwa etahi Ture tawhito e ono e mana ana i naianei Kua whakamaramatia e au nga ingoa o aua ture i kohia ki roto ki tenei Pire i a au e panui aua i te tekiona 47. A, apiti atu ki ena ture, katahi ka tino rereke noa atu tenei Pire i te Pire i kawea haeretia ki nga hui Maori. Kaati, ki taku, e whakaatu ana tena ahua, tuatahi, kaore rawa tenei Pire i whakaaturia ki nga Maori; tuarua, ko nga kupu whakamarama mo te Pire tuatahi i whakakitea ki aua hui e kore rawa e tau mo tenei Pire e takoto nei i te aroaro o tenei Komiti; tuatoru, no te kawenga mai o te Pire tuatahi ki te hui i Papawai mahia ana e nga Maori tetahi rararangi menemana me etahi tekiona hou hoki, i runga ano i te kupu tohutohu, tono hoki, a te Pirimia. I ki atu ia ki nga tangata i taua hui e hiahia ana ia kia mahia e ratou nga menemana whakatikatika e whakaarohia ana e ratou mo taua Pire. I penei tana kupu "Ko tenei Pire e tamariki tonu ana, kaati, ma koutou e tiaki e mahi ona ringaringa me ona waewae kei hape, kei kino te tupu, kia tonu ake ai ia hei tangata ataahua." Kaati, e te Tiamana, i pau katoa te kaha o nga iwi me nga rangatira i hoi ki page 13reira, ki te whakahaere tika i taua tamaiti. I tino pai ta ratou mahi i te tamaiti ra, engari i naianei, katahi ka kitea, i moumou mahi kau ratou, he wairua noa iho taua Pire, i te mea ko te tinana tuturu o taua Pire kaore i whakakitea atu ki a ratou Tuawha, e aro ana ena ahua katoa hei whakaatu koi nei te taima tika hei haerenga mo te Pirimia me ona hoa e tautoko ana i tenei Pire ki te tuku ano i taua Pire ki nga iwi Maori o te Motu nei, ka tono atu ai kia mahia ano e ratou ona ringaringa me ona waewae, notemea katahi tonu tona tinana katoa ka whakakitea ki nga iwi. I mua, ko te upoko anake i whakaaturia ki a ratou.

13. Hon. Timi Kara: Kei a koe ranei te kape o aua menemana e korero nei koe i paahitia?

Te Heuheu: Ae. [Ka whakatakotoria te kape. Tirohia i nga Pukapuka Apiti]. Na reira ka tono atu ano ahau kia tirohia ano e te Komiti te rarangi whakamutunga o te pitihana nei, e penei ana nga kupu: "Ko o koutou kai-pitihana i runga i te pitihana ki te Kuini, me te Paremete o Niu Tireni, e whai kuputia nei i nga kupu timatanga o taua Pire, e hiahia ana kia whakatoea, kia rahutia, nga morehu whenua e toe ana kia ratou hei oranga hei whenua tuturu mo ratou i runga i nga ritenga pumau rawa kei whenua koretia ratou; engari, i runga i nga take kua oti nei te whakamarama ake, tae noa ki tona tini noa iho o etahi atu take ano taihoa ake nei e ata whakamarama, e tino mohio tuturu ana ratou e kore rawa e rite tena hiahia i runga i nga huarahi e whakatakotongia ana e taua Pire e takoto nei i te aroaro o te Paramete." Kaati, e te Tiamana, me apiti atu e au ki tena rarangi whakamutunga o ta matou pitihana enei kupu, ara: "I runga i te whakaaro ki te pitihana whakahe i te Pire i hainatia e te tekau mano tangata, kua oti nei te kokiri atu ki te Whare, tae noa ki te pitihana tautoko i hainatia e te toru mano tangata." Me korero atu ahau, ko taua pitihana e kiia nei he pitihana tautoko, ehara i te pitihana tautoko i tenei Pire, engari he pitihana tautoko ke i nga menemana whakatikatika i mahia e te hui ki Papawai. Na reira e tika ana kia kiia e whakahe katoa ana ratou i te Pire, te tekau mano tae atu ki te toru mano tangata, e whakahe katoa ana i tenei Pire. Na reira kaore rawa he take e nakuhia ai ki tetahi atu wa te whiriwhiringa o tenei Pire. I te mea kei te pena te ahua, ahakoa ki te waiho tenei Pire mo tera atu tuunga o te Paremete e kore e mntu i tera te raruraru, notemea ka mau tonu a ratou kupu whakahe e whakahe nei ratou i naianei Kua maha nga tau i naianei o te whakatuunga o te Paremete o Niu Tireni. Mai ano i tona whakatuunga tuatahi tae mai ki naianei he maha nga ture kua oti te hanga e tena Kawanatanga e tena Kawanatanga mo nga iwi Maori me o ratou whenua. Engari ahakoa te maha o ena ture i mahia e ena Kawanatanga maha mo nga Maori me nga whenua o te Maori, kei te mau tonu te mate, a ahakoa tahuri te tangata ki te whakawiri i te kupu ki te whakariroke ranei i te tikanga hei huna i taua mahi, e kore rawa e taea te huna, notemea he pono tonu, ara, kua tangohia atu i nga Maori te nuinga o o ratou whenua, a i naianei e rima miriona tonu nga eka e toe ana ki a ratou. Ko nga miriona eka whenua kua tangohia atu i nga iwi Maori i nga tau maha noa atu, mai ano i te wa i tu ai nga Paremete tuatahi o Niu Tireni, i tangohia atu i nga Maori i runga i ana ture i mahia e ana Kawanatanga, tuku iho, tuku iho, hei huarahi e kaha ai ratou ki te pera. I taea tena ahua i runga i nga ture i mahia e nga Kawanatanga, e nga Paremete, e nga kamupene me era atu hunga hoko whenna, engari na tenei Pire i whakatata rawa mai tena mate, ina hoki e kore e meatia kia whakaritea etahi tikanga, hoko, riihi, aha atu ranei, engari e meatia ana e te Pire nei me muru noa atu o matou whenua, e kore rawa e tohutohu. E te Tiamana, e penei ana toku whakaaro: kaore he tikanga, ahakoa ko wai te Kawanatanga e tu ana, tena ranei e tu a tetahi takiwa, kaore he tikanga ahakoa pehea ta ratou whakaarohanga ture hei painga mo nga iwi Maori, hei whakaora i nga mate o nga iwi Maori, e kore rawa au e whakapono, e ki, ae, ka mahia he ture pai. Tuatahi, e wehi ana ratou ki nga pooti o nga iwi kei muri i o ratou tuarua. Koi na te mea e whakaaro nuitia ana e ratou. Tuarua, ko tenei iwi ko te Pakeha kaore e ngata tona hiahia ki te whenua, a hei whakau i tena korero aku maku e whakamarama atu ki tetahi kupu whakarite: Kua rongo matou nga iwi Maori kua oti rawa i tenei Kawanatanga e tu nei tetahi ture te paahi hei muru i nga whenua o nga Pakeha, i nga tangata o to ratou nei ake iwi, ahakoa he whenua i a [unclear: a] utua ki te moni i riro ai i aua Pakeha. Ka murua era whenua i a ratou.E tika ana ka utua auo e te Kawanatanga nga moni e rite ana mo te wariu o ana whenua, haunga tena, i te mea kua takoto taua tikanga, Tuawha, ki taku titiro e kore rawa te iwi Pakeha e whakaae kia whakaritea te ahua o te iwi Maori ki to ratou, kia noho tahi ai raua i raro i te mana kotahi me te ture kotahi, a kia whakahaerea kia kotahi he tikanga kia kotahi he whakaaro mo nga iwi e rua. Ehara i te mea he whakahe tenei naku mo te Pirimia, ka nui ano hoki tona kaha ki te rapu oranga mo te iwi Maori i roto i enei tau maha, i a ia e haere nei kia kite i nga iwi Maori i runga i taua mahi kimi ora mo ratou, engari e penei ana taku whakaaro: tena ano pea, kei tua i tona tuara e takoto ana etahi tikanga kei te pupuri a kei te whakangehe i tona kaha i kore ai e taea e ia te whakatutuki ana mahi i mohio ai hei painga mo ta iwi Maori. Mehemea pea ko ia anake ia, kaore etahi atu hei whakaarohanga mana, tena e oti i a ia etahi tikanga e ora ai te iwi Maori. E te Tiamana, ka ui atu au ki tenei Komiti, he aha koia te take i kore ai e arohatia te tono a te iwi Maori. E tere rawa ana te ngaro haere o te iwi Maori i te ao nei E wha tekau mano tonu pea ratou e toe nei, kaore ranei i ata tae ki tena. He aha te take i kore ai e taea te hanga he ture e ora ai ratou e mau ai i a ratou nga whenua korekore e toe nei ki a ratou, e ahei ai ratou ki te tiaki i a ratou kei taka atu ratou ki roto ki te kino haere ai i nga wa e takoto ake nei? Otira, ina ke tona tikanga, ko tenei iwi ko te Maori i te whakatuunga tuatahi o te mana o Ingarangi ki tenei Motu, hei hangarekatanga noa iho ma te Kawanatanga o Ingarangi me ona Minita i tenei Motu. I penei te tikanga ki taku rongo: no te roogonga o teKuini ki te papai o te iwi Maori, ki te nunui, ki te roroa, o ona tangata, me te pai o te whakatupu, ka tukua mai ana tangata ki konei, a hainatia ana te Tiriti o Waitangi, he whakaaro kia awhinatia te iwi Maori kei patupatua noatanga, pera me era atu iwi Maori o era atu wahi o te ao kua puhipuhia noatia iho kua whakangaromia atu. Engari kaore au e kaha ki te ki koia tena te take i homai ai e ia te Tiriti o Waitangi, na nga Pakeha tuatahi ranei i hoki atu i konei ki Ingarangi i korero i te pai o te iwi Maori, te papai o o ratou rangitira me te ataahua o nga wahine, koi ra ranei te take i whakaputaina ai he arohatanga ki te iwi Maori, he aha ranei, kaore au e mohio. Tetahi rongo oku na nga mihinare tuatahi i whakaatu ki nga mana o Ingarangi te pai o te iwi Maori, na ratou i ki atu e tika ana kia tiakina paitia te iwi Maori notemea he iwi iti te Maori, a te tukunga iho ko te Tiriti o Waitangi. Ki taku mohio me i kaua aua kupu pai a aua mihinare ki nga tangata o Ingarangi, i hangaia ai te Tiriti o Waitangi, e tika ana kua kore noa atu te Maori i naianei, me i kaua page 14taua tikanga ki taku whakaaro kua mahia peratia matou me era atu iwi Maori o te ao e rongo ana au i mahia kinotia e etahi iwi o Oropi, herehere rawa ka whakamahia hei kararehe wahawaha kawenga me era atu tukinotanga nui whakaharahara. E ki atu ana ahau ki a koe e te Tiamana, me nga mema o tenei Komiti, ki te paahitia tenei Pire e te Paremete kia tu hei ture, e tino mohio ana ahau, e pono ana taku kupu, e kore e maha rawa nga tau e haere ake nei kua ngaro rawa atu nga iwi Maon o Niu Tireni, ko te mea mana tonu e whakangaro nga iwi Maori ko te paahitanga o te Pire nei hei ture, mehemea ra ka paahi. E te Tiamana, kaore tenei iwi te Maori e mohio ana ki te mahi huarahi moni hei oranga mo ratou pena me koutou me te Pakeha. Ka pau tetahi rama tekau tau e ako ana ratou, a he taki tahi rawa nga mea e mohio, a ko nga mea e mohio ehara i te mea he mohio pononga to ratou; ko te nuinga o te iwi e kore rawa e mohio. Hei kupu whakamutunga maku, ka whakamoemiti atu ahau, a ka mihi atu hoki ki a koe, e te Tiamana, ki nga mema hoki o te Komiti, mo koutou i ata whakarongo pai ki enei korero roa. Tena pea kei te hoha ano etahi o koutou ki te roa rawa o enei korero. Mehemea e pera ana, e tika ana, notemea e tu pouri ana au i mua i o koutou aroaro i a au e tu nei. No te rahoroi tata nei ka nehua toku whaea a Tahuri, nana ahau. He mea tika me i tae au ki tona nehunga; toku hiahia nui he haere, engari i te mea kua whakawahaia mai ki runga i toku tuara te whakaaro a nga rangatira me nga iwi o etahi takiwa maha o te Motu nei, ko au hei mangai mo ratou ki konei, no reira kaore i taea e au te whakarere; a noho ana ahau. Engari ko taku hiahia nui ko te haere kia kite i a ia i mua o tona matenga.

Te Tiamana: Ko ahau te Tiamana o tenei Komiti, engari, ahakoa taua ahua oku, ka korero ake ahau mo te taha ki au ake. Taku kupu ki a Te Heuheu, ka nui rawa atu taku whakapai atu ki o korero kua mutu ake nei. He nui te maramatanga kua tae mai ki au i o korero, a ki taku mahara kaore rawa te Komiti nei i hoha i te roa o to whai korero.

14. Kapene Rahera: He mangai koe mo te hea iwi?

Te Heuheu: Ko au te mangai i tukuna mai ki konei mo Ngatiraukawa, mo Ngatimaniapoto, mo Whanganui, mo Te Arawa, a mo toku ake iwi mo Ngatituwharetoa. Tenei kei au a ratou pukapuka e tono ana kia noho au i konei hei mangai mo ratou hei tiaki hoki i te taha ki a ratou.

15. Kapene Rahera: Pehea te tokomaha o nga iwi e tu na koe hei mangai mo ratou?

Te Heuheu: Kaore e taea e ahau te ki tuturu e mea to ratou tokomaha, engari ki taku whakaaro he maha atu pea i te hawhe o nga tangata tekau mano nana nei i haina te pitihana whakahe mo te Pire.

16. Kapene Rahera: Pehea te pakeke o nga tangata nana i haina te pitihana whakahe mo te Pire —he tamariki ranei etahi?

Te Heuheu: Kaore au e kaha ki te whakahoki atu i tena patai. Na ratou ano hoki o ratou ingoa i tuhituhi ki o ratou kainga. Kaore au e kaha ki te ki he kaumatua ranei he taitamariki ranei ratou.

17. Kapene Rahero: Kaore koia koe e mohio noa ake ki te whakaatuatu mai i o ratou tau?

Te Heuheu: Ka mohio au ki te pitihana a toku ake iwi. Kei te mohio au he tamariki etahi o ratou—ara, he tamariki kua whai whakaaro kua mohio ki te tuhituhi. E whai take ana ratou ki o ratou whenua e meatia nei kia kuhua ki raro i tenei Pire.

18. Kapene Rahera: Ki to whakaaro tokohia nga tangata kei raro i te hainatanga ingoa kotahi, tokorua ranei, tokotoru ranei, tokohia ranei?

Te Heukeu: Kei nga tau o to ratou kaumatuatanga te ritenga o tena, a tetahi mehemea he tangata whai tamariki, ka maha nga tangata i raro i te hainatanga o tena; engari mehemea he tamariki tekau ma rua tekau ma toru ranei nga tau te pakeke, ka haina ena mo o ratou nei ake tinana anake. Tena e eke ki te tokowha ki te tokorima ranei nga tangata kei raro i te mea kotahi o etahi o nga kai-pitihana.

19. Kapene Rahera: Ki taku mahara iho ki to korero ko te nuinga o nga tangata i haina i te pitihana tautoko i te Pire he tangata kua pau o ratou whenua i a ratou ano: kei hea te takiwa e noho ana ena tangata? Kei te marara haere ranei te noho ki nga wahi katoa o te Motu nei?

Te Heukeu: Kei te Tai Rawhiti. I whakamarama ano ahau i nanahi he tangata ena kua uru o ratou whenua ki raro i era atu Ture. Kaore au i te ki he kore rawa atu o ratou whenua hei eketanga ma tenei Pire. Kei te mohio au he whenua ano o Wi Pere i waho atu o nga whenua i paahitia ai nga ture motuhake hei whakaora i a ia.

20. Kapene Rahera: Kei te mohio ranei koe ki te take i tahuri ai nga tangata paanga iti ki te whenua ki te tautoko i tenei Pire i naianei?

Te Heuheu: A, kaati, me penei taku whakautu mo tena patai: Mehemea kaore kau he whenua o ena tangata heoi ano te take i tahuri ai ratou ki te tautoko i tenei Pire, koia tenei, e kore e pa ki a ratou tenei Pire, na reira kaore ratou e wehi ki te tautoko i te Pire i te mea kei te pa ke atu ki etahi atu tangata.

21. Kapene Rahera: He mangai koe mo te tokoiti mohio, mo te tokonui kuare ranei?

Te Heuheu: He mangai au mo nga iwi mohio, whai whakaaro hoki.

22. Kapene Rahera: Tena ranei e taupatupatu nga tika o nga tangata arahi i te iwi ki nea tika o nga tangata i raro i a ratou?

Te Heuheu: Ko te take e maharatia ana e au tena e raruraru ko te wehewehenga o nga tangata ina tono etahi kia tukua te whenua ki raro i te Poari a ina tahuri etahi ki te arai kia kaua e uru ki raro i te Poari.

23. Kapene Rahera: E penei ana te tikanga o to korero, ka riro i ta nga tangata paanga ririki ki te whenua a ka hinga ta nga tangata paanga nunui?

Te Heuheu: Ae; ka pena. Koia tena te tikanga o te rarangi o ta matou pitihana e ki nei, ko nga tangata paanga iti e tautoko ana i tenei Pire hei mate mo nga tangata paanga nunui. Ko nga tangata paanga ririki hoki o roto i etahi takiwa nga tangata e tino kaha ana te hiahia kia paahitia tenei Pire.

24. Kapene Rahera: I korero mai koe ki a matou e wehi ana koe ki te ahua o nga tangata e kiia nei ka whakaturia hei Poari; he wehi koia nou kei whakahaerea e te Komihana tona mana ki runga ki nga Maori, he aha ranei te take i wehi ai koe ki te Poari?

Te Heuheu: Kei hoatu e ia tona mana Tiamana o te Poari hei tautoko i te taha ki te Karauna a kei kore e whakahaerea e ia hei hapai i nga hiahia me nga take e pa ana ki nga tangata no ratou te whenua.

page 15

25. Kapene Rahera: Kaati, e penei ana to whakaaro, tena pea e whakahaerea e te Komihana tona tika hei painga mo te Karauna kaore mo nga Maori?

Te Heuheu: Ae; e pera ana taku titiro.

26. Kapene Rahera: Ka pai ranei ki tau whakaaro mehemea me ata pooti nga mema Pakeha o te Poari, kaua e riro ma te Karauna e whakatu?

Te Heuheu: Kaore pea e aha i tena. Ahakoa penatia ka mau tonu taku wehi tera e riro nga whakatau a te Poari hei painga mo te Karauna kaore mo nga Maori, a tetahi o nga take i ki pera ai au ko te tokomahataoga ake o nga mema Pakeha o te Poari i nga mema Maori.

27. Kapene Rahera: Ki to mahara ka pooti katoa nga mema Pakeha o te Poari ki te taha kotahi anake me nga mema Maori ki te taha kotahi anake?

Te Heuheu: Ka pera ki taku whakaaro.

28. Kapene Rahera: Kaati, kei te whakahe katoa nga iwi, e tu nei koe hei mangai mo ratou, ki tenei Pire?

Te Heuheu: Ae.

29. Kapene Rahera: Kaore koia ratou i te hiahia kia whakatikatikaina te Pire: ko to ratou hiahia koia me turaki rawa atu tenei Pire a me hanga he Pire hou rereke i tenei te ahua?

Te Heuheu: Ae.

30. Kapene Rahera: Kaati, ka whakaae ranei nga Maori kia mahia he tikanga, ara, he Pire, e taea ai nga taitara te wehewehe ki ia whanau ki ia tangata ranei?

Te Heuheu: Ae; ka whakaae matou ki tetahi tikanga pena mehemea ka tukuna mai ma matou e whakarite i runga i ta matou i whakaaro ai e tika ana, a kia tau i a matou ka tuku atu ai ki te Paremete kia whakamanaia.

31. Kapene Rahera: Tena, me pehea te taha ki nga toenga whenua kaore e tika kia wehewehea ki ia whanau ki ia hapu ki ia tangata ranei, me pehea ana toenga whenua ki tau, me riro ranei ma te Poari e whakahaere, ma wai ranei?

Te Heuheu: E penei ana te hiahia o nga Maori mo nga toenga whenua kaore nei e taea e ratou ake te mahi, me tuku kia riihitia e ratou i runga ano i nga kupu o ta ratou pitihana ki te Kuini.

32. Kapene Rahera: Ka whakaae ratou kia whakaputaina he taitara mo nga whenua katoa, kaua he whenua e kore te whiwhi taitara?

Te Heuheu: Ae; mehemea ka whakaputaina ki nga tangata Maori nona te whenua aua taitara.

33. Kapene Rahera: A e whakaae ana koe kia utaina te utu o te kimihanga me te whakataunga o te taitara ki runga ki te whenua?

Te Heuheu: Kaore; ma te koroni tena e utu. Tera ano hoki tetahi moni e £7,000 e ata wehea ana e te Kuini i ia tau, i ia tau, ma tona iwi Maori. Ki taku whakaaro me hanga he tikanga kia ahua rite ki te Kooti Whenua Maori e tu nei.

34. Kapene Rahera: Engari kaore ranei nga moni ruri e utaina ana ki runga ki nga whenua Maori i naianei?

Te Heuheu: Ae. E tika ana ena kia penatia, notemea kia oti ra ano te ruri katahi ka ka tino tau te taitara o te Maori ki te whenua, ma tera hoki ka ata mohiotia nga rohe.

35. Kapene Rahera: Kaore ranei e tika kia whakataua te utu o taua ruri ki runga ki te whenua, kia mohoio ai te tangata e whakawhiwhia ana ki te taitara a he taitara watea tona?

Te Heuheu: Ae.

36. Kapene Rahera: I korero koe ki a matou e toru tekau ma whitu mano nga Maori e tautoko katoa ana i te Tiriti o Waitangi; he aha te tikanga o ena kupu au?

Te Heuheu: He penei te tikanga, e hiahia ana ratou kia hoatu ki a ratou te mana i whakapumautia ki a ratou i raro i taua tiriti—ara, te mana hei whakahaere i a ratou mea katoa, ki te hanga ture mo ratou, me te whakatakoto tikanga hei whakahaere i o ratou whenua.

37. Kapene Rahera: Ki tau whakaaro ka tika ranei kia hanga kia motuhake he ture mo te iwi Maori kia motuhake hoki he ture mo te iwi Pakeha?

Te Heuheu: Kaore e pena ana taku kupu. Ehara i au taua whakaaro. Kei roto i te Tiriti o Waitangi me te 57 o nga tekiona o "Te Ture Whakamana Paremete mo Niu Tireni, 1852."

38. Kapene Rahera: E mea ana koe kia motuhake he ture mo nga Maori i raro i te Tiriti o Waitangi?

Te Heuheu: Kaore e pena rawa taku korero, engari, ki taku whakaaro, e tika ana kia whakamanangia e te Paremete o tenei koroni nga tono a nga iwi Maori e inoi nei i raro i te Tiriti o Waitangi.

39. Kapene Rahera: Ki to mohio ki te tukua atu ki nga Maori he mana hei whakahaere i o ratou whenua, ka taea ranei e ratou te whakahaere penei me nga Pakeha?

Te Heuheu: Ki taku mohio ka taea e ratou. Ma tenei Paremete hoki e tiaki kia taea ai e ratou. Ki te tukua atu e te Paremete he mana ki a ratou kia rite ki ta ratou e hiahia nei, ka tiaki tonu te Paremete kia oti pai ai nga whakahaere a nga Maori.

40. Kapene Rahera: Ki to whakaaro ka tika ranei kia whakawhiwhia ratou ki te mana hei whakahaere i o ratou whenua penei me nga Pakeha?

Te Heuheu: Ka tika ki taku whakaaro.

41. Kapene Rahera: Kaati ra, i te mea kei te pena tau, kei te mohio ranei koe e kore rawa e taea te pupuri o te mana hoko, haunga nga whenua e whakataua ana he here ki runga?

Te Heuheu: Ka taea ano pea tena ahua te whakatika ki taku whakaaro. Me hoatu ki a ratou he mana hei whakahaere i o ratou whenua me a ratou mea katoa, engari ma te Paremete e whakatakoto tetahi tikanga pakeke, pumau rawa, hei whakamutu rawa i te hoko ahakoa ki te Kawanatanga ki tetahi atu tangata ranei.

42. Kapene Rahera: Kaati ra, kua kitea i runga i au kupu ano, e hiahia ana koe me ture ke mo te Maori me ture ke mo te Pakeha?

Te Heuheu: Ae. I pohehe au ki to korero i korero ra, i mahara au he Paremete motuhake tau e men ana.

43. Kapene Rahera: Na tena ahua pea i tika ai to mahi a te Kawanatanga i tana hoatutanga ki te Paremete i to Pire arai i to hoko?

page 16

Te Heuheu: E tika ana nga kupu arai i te hoko e mau nei i roto i te Pire a te Pirimia. Kaore aku amuamu mo tena, ina ke ta matou e whakahe ana ko te toronga haeretanga o nga ringaringa me nga waewae o te Pire ki nga wahi katoa. He kupu ano ranei kei roto i te Pire e arai ana i te hoko?

44. Kapene Rahera: Taku hiahia kia rongo au i nga whakaaro o nga iwi nui tonu o te Maori, kaua e tautohetohetia ko te Pire. Ki tau whakaaro kaore ranei e nuku haere te ora me te matauranga o te iwi Maori ki te hoatu ki a ia ano tona whenua pupuri ai kaua e hoatu ma tetahi Poari e pupuri e whakahaere?

Te Heuheu: Ae. Me hoatu ma ratou e hanga nga huarahi wehewehe i nga whenua i runga i tena tikanga.

45. Te Raiti Honore Te Hetana: Kia marama rawa i a tatou tena kupu. Kaore ranei i te penei te tikanga, e hoatu ai he mana, kaua rawa e hokona e ratou nga whenua—kaore koia i te pera?

Te Heuheu: Ae. Koia tena ta matou tono ki a koe. Kua maha noa atu a matou tononga ki te Pirimia kia tino katia te hoko o nga whenua Maori, ahakoa ko nga whenua kua timataria te hoko atu ki te Kawanatanga, engari ko te utu mai a te Pirimia i a matou tono i penei, kaore e tika, me ata whakaoti ano nga hoko o nga poraka kua timataria te hoko.

46. Te Raite Honore Te Hetana: Tena, ki te kore ratou e riihi, e whakamahi ranei i o ratou whenua—mehemea ka hoatu he mana ki a raton hei whakahaere i o ratou whenua, me te mau tonu o te here e kore rawa ai ratou e kaha ki te hoko i aua whenua, a kaore e taea e ratou te riihi te whakamahi ranei—me pehea?

Te Heuheu: Koia tena te mea e hiahiatia e matou kia mahia e matou. E mea ana matou ko nga toenga o o matou whenua kaore nei e taea e matou te mahi me whakapuare ki te riihi, me whakanohonoho ki te tangata. Kei roto ena kupu i te pukapuka inoi i tukua atu nei ki te Kuini.

47. Kapene Rahera: Ki tau he pai ranei he kino ranei te wehewehe i nga whenua ki ia tangata kia rite tahi ai te takoto o nga taitara o nga whenua Maori ki nga taitara o nga whenua Pakeha?

Te Heuheu: Ki taku whakaaro he pai rawa me riro ma ratou e whakatu he Poari, me Maori anake ona mema, ma taua Poari e whiriwhiri e whakatau me wehewehe ranei te whenua ki ia tangata, me waiho ranei kia takoto topu ana, kei ta ratou whiriwhiri to ritenga; engari ko te Paremete he matua mo taua Poari, a mana e whakaae e whakamana taua mahi.

48. Kapene Rahera: Kei te whakahe koia koe ki te tikanga e mea nei me wehewehe atu ki ia tangata tona whenua kia nohoia e ratou ko tona whanau?

Te Heuheu: E whakaae ana au ki tena, engari ma te Runanga Poari tena e mahi. Ma te Runanga Poari e hanga ena tikanga me ena wehewehenga.

49. Kapene Rahera: E penei ana te tikanga o taku patai: e kimi ana au kia mohio au ki te whakaaro tuturu o te iwi Maori, mehemea ranei e hiahia ana ratou ma ratou ano e pupuri o ratou whenua, ara, nga mea whai whenua o ratou, i te mea e mohiotia ana hoki a tona wa e haere ake nei, mana e tere mana e roa, kaore e kore te eke atu ki runga ki a ratou o nga ture katoa e pa nei ki nga Pakeha. Kei te noho mohio ranei te iwi Maori ki a ratou mo te tupono ki taua wa?

Te Heuheu: Kaore kau he whakahe mo tena Ki te hiahia tetahi Maori kia ata wehea ki a ia tona whenua kaore tena e whakahengia.

50. Kapene Rahera: Engari, katahi ra ia ka whai mana ki te hoko ki te mokete?

Te Heuheu: Ka mau tonu te titiro a te Maori ki te Maori he Maori nei ano ia. Kaore ahau i te kite take e kore ai e tika kia hoatu ki te Maori tena mana mehemea kua motuhake ki a ia tona whenua.

51. Kapene Rahera: Ki to whakaaro, ki te pera, ka moumouria ranei e te Maori tona whenua, a te tukunga iho noho kau ana, kaore he whenua?

Te Heuheu: Mehemea ki te hiahia te tangata ki te kohuru i a ia ano, ki te poro i tona kaki, pena me tau e korero na, kaore ia e kaha ki te whakahe atu ki tetahi atu tangata, nana ano hoki tena mate i kimi atu hei mate mona.