I.	Ko Nga Take o te Whawhai.
II.	Ko Nga Kino o te Whawhai.
III.	Ko Nga Tikanga e mutu ai te Whawhai.
IIII.	Ko Nga Painga o te Rongo Mau.

I. Ko te tuatahi. Ko Nga Take o te Whawhai, Otiia, huihuia katoatia koia ano tena kei a Hemi 4—1. "I ahu mai i hea koia nga pakanga me nga ngangaretanga i a koutou? kahore koia i ahu mai i kona, i a koutou hiahia e whawhai ana i roto i a kotou wahi? Ara, ko nga whawhai katoa no te orokohanganga mai e te ao, no reira ano, no te hiahia, no te hae, no te whakakake no te whakapehapeha, no te ngakau kino. Ona putanga mai, he kanga, he puremu, he tahae, he kohuru, he tango whenua, Na tenei hanga nga whawhai.

Otiia, ki taku whakaaro, e kore e tika enei mea hei take whawhai; he mea nonohi hoki. Tena, ki a koutou he mea nui noa atu, koia ahau ka mea ai, kia ata whakaaro tatou ki enei mea.

1. Te Kanga. Rere! Taku whakaaro mo te kanga; e kore e mate te tangata i te kanga. Kanga kau mai ana te tangata ki au, e kore rawa e piri mai tona kanga ki au. Kanga kau ana te tangata ki a koe, e koe rawa e piri tona kanga ki a koe; hoki ana ano tona kanga ki a ia, hei whakamate ano i a ia. Koia ahau ka mea ai, kaua e whawhai atu ki te tangata kanga—waiho kia kanga ana, e hoki ana ki a ia tana kanga, me nga utu hoki, hei whakangaro ano i a ia.

2. Te Puremu. Tenei hoki taku whakaaro mo te puremu. He kino nui ano tena, otiia, e mahara ana ahau, e hara i te tane anake te kino,—na te wahine ano te tahi wahi, na koutou katoa ano te tahi wahi. Na koutou katoa ano te tikanga moe huihui, huihui noa ana, moe noa iho ana, nga tane nga wahine, nga kotiro, nga mea hoa, nga mea takakau—moe huihui noa ana i roto i te whare kotahi, pena me nga poaka e huihui noa ana! Tenei hoki te tahi: E purpuru noa ana page 5 koutou i o koutou wahine, e kore e whakaritea marietia, kia marenatia taputia ki te tahi hoa mona. Na Na, ko te mutunga o tenei mahi huihui, o tenei mahi kaiponu, koia tenei he puremu, he moepuku. Kaore na koutou ano te he, e hara i te tane anake te he, e hara i te wahine anake, e hara i a raua anake; na koutou katoa ano, e rite tahi ana i te he. Waihoki, kaua e whawhai kau ki te tangata mo tenei, no katoa hoki te he.

3. Te Tahae taonga. Tenei taku whakaaro mo tenei. E kore e tika kia patua te tangata mo te Tahae taonga. E tika ana kia whakawakia, kia utua tana tahae e ia, tena ko te patu, ko te whawhai kauaka tena, he mea iti te taonga, he mea nui te tangata.

4. Te Kohuru. Tenei hoki taku whakaaro mo te kohuru. E ngari tena he hara nui. Otiia, ko ta koutou tikanga whawhai nui, e he ana. Rere! Whai kau ana koutou ki te nuinga whawhai ai, me ta ratou tahuritanga mai ki te whawhai ano ki a koutou,—na, katahi ka nui haere te kino: hinga ana ta te tahi, hinga ana ta te tahi; whai ana te tahi ki te utu mo ona tupapaku kua mate, whai ana te tahi ki te utu mo ona tupapaku kua mate; riri ana te tahi, riri ana te tahi; maia ana te tahi, maia ana te tahi; a—kore noa iho he mutunga. Ko te tangata nana te kohuru mataati, nana te take, e ora tonu ana pea taua tangata i roto i te pa; kahore ia i mate; mate ke ana ko nga tangata hara kore! a tokomaha noa atu nga tangata hei utu mo te hara o tena tangata kotahi, koia ahau ka mea ai, e kore e tika te whawhai mo te kohuru; he mea hoki, ka mate ke, ko nga tangata ke; ko te tangata i te hara, kihai i mate; kihai mea ko ia anake kia mate kaua e ngaro te nuinga.

5. Te Whenua. Ko te tino take e nui ai te whawhai i naianei, koia tenei, ko te Whenua, ko te tango whenua. No reira te tino tupato o te tangata i naianei. Tenei taku whakaaro mo tenei. Kahore ano i ata takoto he tikanga mo te whenua. No naianei tata nei ano nga page 6 pakanga whenua. Pana ana te tahi iwi i te tahi, pana ana te tahi iwi i te tahi, hinga ana nga tupapaku o te tahi, hinga ana nga tupapaku o te tahi,—hinga tahi ana ki taua whenua ano. Te Mutunga,—kihai i mutu, kihai mutu pai, kihai i ata rite. Rokohanga mai e te Rongo Pai—e te whakapono; tahuri noa ana nga iwi ki te karakia, whakamutu noa i te whawhai, kihai i ata takoto nga tikanga mo nga whenua. Heoi—karakia ana tena iwi, tena iwi, hua noa kua pai ngatahi, kaore,—kei raro te he e takoto ana, e karakia ana i runga i te papa he. Te putanga mai o te Pakeha ki te hoko whenua, na, ka tahi ka tupu ake te he; ka tahi ka mahara tenei iwi, tera iwi ki te whenua i whawhaitia e ia, i hinga ai ona tupapaku i mua, na, ka rere ki te pupuru; rere ana te tahi iwi ki te tuku, rere ana te tahi iwi ki te pupuru; mea kau ana te tahi, nona, mea kau ana tetahi, nona; tohe ana te tahi, tohe ana tetahi; riri ana te tahi, riri ana tetahi; whawhai ana te tahi whawhai ana te tahi; ngaro ana to te tahi, ngaro ana to tetahi;—na—ka toro haere te kino. Te Mahara ratou, no to mua mahi te he, kihai i takoto te tikanga i mua i te whawhai, e kore ano hoki e takoto i naianei. Tena, ma te whawhai koia ka takoto ai te tikanga? Kahore ra hoki. Ngaro kau ana ko te tangata, ko te whenua e takoto he ana,—e he tonu ana. Mauman ngangare kau, e kore e rite, koia ahau ka mea ai, kati te whawhai mo te whenua, e kore e rite, e kore e tika. Kei te ki mai pea koutou, "Na te Rongo Pai i pokanoa mai, i te mea, kahore ano i rite te whenua, no reira te he." Kahore. Mei kore te Rongo pai, e kore ano hoki e rite. Tona whawhai tonu a-ngaro ngaro noa te tangata. E kore rawa e rite te whenua i te whawhai, Tenei pea koutou te mea mai na, "Hua noa matou, ma te whakapono ka mutu katoa ai nga kino, ka rite katoa ai nga mea." E tika ana: Mehemea, ka u tonu te tangata ki nga tikanga o te Rongo Pai, e kore rawa e tupu te kino. Tenei koutou te mea mai na "Me aha to matou whenua ka tangohia e te tangata?" Taihoa ahau e korero ki tena; ara, meake tuhituhia e au nga page 7 tikanga e mutu ai te whawhai, Otiia, tenei taku kupu kotahi nei, Waiho te whenua kia takoto ana; ahakoa he—waiho kia he ana; ahakoa tangohia ana, waiho kia tangohia ana, e kore rawa e riro; tenei ake! tenei ake!! Heoi ano te whakaaro mo naianei, ko te tangata kia ora, ko te tangata kia ora! He taonga nui te tangata, he taonga iti te whenua. Kaua e maumauria te tangata mo te whenua.

6. Tenei hoki te tahi take whawhai, Ko te Tupate kau ki te Pakeha. Ko te wehi wehi kau ki te Pakeha. E mea ana ahau kahore ano i tika te whakaaro o te tangata maori ki te Pakeha. Tenei koutou te mea ana, ka tangohia kautia to koutou oneone e te Pakeha, ka peia noatia atu koutou, ka whakangaromia rawatia koutou e te Pakeha. Na, kia rongo mai koutou,—kei ki koutou, he pakeha ahau, a e aroha ana ahau ki te pakeha, kahore, e aroha ana ahau ki a koutou, kua ki atu nei hoki, ko tatou, tatou. He pakeha ano ahau, otiia, kua riro ke mai ahau ki to koutou taha, koia ahau ka mea ai, kia whakaaro mai koutou ki taku korero. Na, e mohio ana ahau ki o te pakeha tikanga; e mohio ana ahau ki nga tikanga i haere ai ratou, ki nga whenua i mua; e mohio ana hoki ahau ki nga tikanga i haere mai ai ratou ki tenei Motu i naianei. I mua, e haere kuare ana te pakeha ki nga whenua o nga iwi kuare. Kuare ana nga pakeha kuare ana aua iwi nona te whenua. Kahore i tae nga kaiwhakaako ki mua. Kahore i penei me tenei Motu,—ko nga kaiwhakaako ki mua, ko te Rongo Pai o te Atua ki mua, muri iho, ko te pakeha noho whenua. Kahore i penei i mua, haere kuare noa atu ana nga pakeha ki aua iwi kuare, he kau ana te tahi ki to te tahi reo, he kau ana te tahi ki to te tahi reo. Whakariterite kau ana i te tahi wahi whenua, hei nohoanga mo ratou, hua noa e noho pai nga tangata whenua: Kaore, kihai roa, na, ka tahuri taua iwi kuare ki te tahae i nga taonga o te pakeha,—hua noa pea, e kore te pakeha e kite. A, roa rawa, e tahae ana, na,—ka whakatika te pakeha ki te rapu utu. page 8 Kihai i mea kia whakamatea te nuinga, kihai i mea, kia whawhai ki te nuinga, hua atu, i whai tonu ki te tangata nana te hara. Kaore, ka tahuri nui mai ka whawhai nui, ka kohuru. Heoi, ka tahuri te pakeha ki te tiaki i a ia, ki te whakaora i a ia. Te mohio taua iw kuare, kei te pakeha te kaha, kei te pakeha te pu, te paura, te mata, me te mano tini o te tangata. Tohe noa ana te pakeha, kia whakamutua te kino, kia kaua e whawhai, tohe tonu aua taua iwi ki te kino; heoi, nui haere ana te kino, nui haere ana ano te kaha o te pakeha;—memeha haere ana te tangata whenua, tini haere ana te pakeha. Heoi, ka ngaro ra E hara i te pakeha te take o te kino; kaore, na te kuare. Na te kuare o te tahi, na te kuare o te tahi; na te he o te tahi ki tetahi, na te he o tetahi ki tetahi. I penei nga tangata maori o Hopataone, i ngaro ai, o Pouhakene hoki, me era atu whenua. E! ka hari toku ngakau mo Nui Tireri! he tikanga ke to konei! he tikanga mohio! Rere! Ko nga kai whakaako kua tae ke mai! Ko te Rongo Pai o Te Atua kua tae ke mai! Kua pai ke tenei Motu i te mahi o te whakapono. Na, i haere mai nga pakeha nei, i te whenua ano i haere mai ai nga kaiwhakaako; i te whenua i haere mai ai te Rongo Pai! Ko taua iwi ano! Mehemea ko nga Wiwi o Paranahi, e kore pea ratou e whakaaro ki a matou, pena, kua tangohia noatia atu to koutou Motu, kua peratia koutou me nga tangata maori o Tahiti. Tena ko tenei, no matou ano nga pakeha nei, no Ingarani ano, no te iwi nana matou i tuku mai, hei kawe mai i te Rongo pai—ka whakaaro ratou ki a matou; ka whakaaro a Ingarani ki a matou. Ka mahara ratou ki te Rongo Pai i tukua mai e ratou, ka mahara ratou ki nga kaiwhakaako i tukua mai e ratou. E kore rawa ratou e mea ko te pai ki mua, muri iho ko te kino; e kore rawa ratou e mea, kia haere mai ratou hei takahi i nga tikanga pai, i tuka mai e ratou. Kahore! kakore! Tae rawa mai nei ratou, kua mohiotia to koutou reo, kua tangohia e koutou nga tikanga pai. Korero pai ana ratou ki a koutou; korero pai ana koutou ki a page 9 ratou. Whakarite pai ana ratou i tetahi whenua hei nohoanga mo ratou—noho pai ana, whakaaro ana matou, ko ratou hei whakaatu i nga mea e rangatira ai koutou ki tenei ao, ko matou hei whakaatu i nga mea e rangatira ai koutou ki tera ao atu. Na, ka hari o matou ngakau ki tenei whakaaro; he mea hoki, ka rua nga rangatiratanga mo koutou. Ka pai kia haere mai ratou hei hoa noho mo koutou, hei whakanui i a koutou. E kore hoki e kapi te whenua i a koutou. Hanga kau ana te Atua i te whenua, hei nohoanga tangata,—ki kau ana "kia whanau kia tini, kia kapi te whenua." e kore rawa tenei whenua e kapi i a koutou. Koia ahau ka whakaaro ai, na Te Atua i tuku mai nga pakeha hei whakanui i a koutou, hei tiaki i a koutou, hei whakarangatira i a koutou. "Nana hoki i hanga ki te toto tahi, nga iwi katoa hei noho i te mata o te whenua; nana hoki i whakarite nga taima me nga rohe o nga nohoanga." Titiro ki nga Mahi 17—26. Me kore nga pakeha o Ingarani, kua riro ke noa atu tenei Motu i nga iwi ke. Kei mea koutou, ma koutou e pupuri.—kahore, e kore e mau i a koutou. E ngari, na nga pakeha—na nga pakeha o Ingarani, i pupuri to koutou whenua, i kore ai te riro i te iwi ke. Koia matou ka hari ai, ka haere mai nga pakeha hei tiaki mo koutou, hei whakaora mo koutou. E mahara ana ano matou ki nga he o te pakeha, e mahara ana ano matou ki nga he o te tangata maori. I mahara ano matou i mua, i te pito taenga mai o the pakeha—i mahara ano i reira ki nga he o te pakeha, ki nga he o te tangata maori.—No hea koki te iwi he kore? Otiia, ka whakaaro matou, ko nga he noa iho nei, e kore e kino rawa. Ko matou hoki, hei takawaenga, hei pehi i te he o tetahi, o tetahi; kei nui haere.

Na, e mea ana ahau ki nga pakanga o naianei, mei rongo te tangata maori ki a matou, kihai penei te kino; otiia, na matou i iti ai te kino, me kore matou, kua nui noa atu te kino. Titiro ki tera i Wairau. He he tera no te pakeha, otiia, na te tangata maori hoki te tahi. page 10 Hoko ana te tangata maori i te whenua ki te pakeha,—kihai i haerea nga rohe, tohutohu kau ana ki te ringaringa ki tera wahi, ki tera wahi,—hua noa te pakeha, kua tukua katoatia mai a Wairau, me era atu wahi katoa—mo nga taonga i ho atu ra ki te tangata maori: kihai i ata mohio te tahi ki te tahi. Heoi—haere ana nga pakeha ki te ruri i taua whenua—haere he ana; e hara i te haere pokanoa—kaore—i whakaaro ratou kua utua. Muri iho, ka he ano te tangata maori: kihai i mea, kia haere ki te Kai whakarite whenua, ara ki a Te Peina, korero ai, kia whakawhakia e ia. Kaore, ka tahuri ratou ki te panapana i te pakeha, ki te tahutahu i nga whare o nga Ruri—whenua. Te mahara ratou ki te kupu o Te Peina ki a Te Rauparaha ma, i a ia e ki ana "Waiho maku e haere ki te whakarite." Kei aha hoki taua whenua te ruritia noatia ai? Ma te ruri koia ka riro ai? Kahore ra hoki. Kua ki iho a Te Peina "Maku e whakarite." Heoti. Kei te pana nga tangata maori i te pakeha ruri—whenua, kei te tahu i o ratou whare,—na, ka pouri te ngakau, ka weriweri hoki. Te haerenga atu ki Whakatu—ka rongo nga rangatira o reira, kua tahuna nga whare.—Na, ka tahi ka mea kia tikina, kia whakawakia. Kihai i mea, kia whawhaitia, kahore;—hei whakawa kau ta ratou i haere ai. Otiia, i haere tupato. E whakaaro ana, kua pana te pakeha, kua tahuna nga whare; akuanei, ka tahuri ki te tangata. Koia ratou i mea ai kia haere nui me nga pu. E hara i te pu pupuhi, he pu whakawehi kau, kei tahuri te tangata maori ki te patu i a ratou. Waihoki me nga pakeha hoki i haere—e hara i te tangata hapai pu—he kuare kau. Me nga pu hoki he pu pakarukaru etahi, he pu kino r.oa iho, kihai i whakapaia, kihai i mahara, e haere ana ki te whawhai. Haere kuare noa iho ana. Te taenga atu ki reira—ka ki atu, e hara i te whenua ta ratou i haere ai; kaore, ko nga whare i tahuna ki te ahi. Koia i mea ai ki te whakawa. Heoi-kino haere ana te korero o te tahi, o te tahi, nui haere ana te riri o te tahi, o te tahi,—na, ka tahi ka whawhai, Titiro ana nga pakeha kua whawhai—na, ka mahara, page 11 kihai ratou i haere mai hei whawhai; na, ka oma—oma ana ratou, whaia una e nga tangata maori No reira i tino kino ai. Mei mohio nga pakeha, e haere ana ratou ki te whawhai, penei, kihai i haere, e kore rawa e pai ki te whawhai.

Heoi ano ra, ka mutu i reira tera kino. Mei kore nga tikanga pai o te pakeha,—ara, mei kore nga tikanga pai i haere mai ai matou, mei kore ta te Kawana mahara ki o matou tikanga, penei, kua nui haere te kino i reira ano, a kua kino noa atu te whenua nei. Waihoki, ka rongo tawahi ki tera matenga, kihai ratou i mea, kia tukua mai ona mano tini, hei whakangaro i te tangata maori. Kaore, e mahara ana ki nga tikanga pai i haere mai ai matou. Mehemea, ko nga iwi patupatu nei, ko nga wiwi o Paranahi, penei, kua nui noa atu tana riri, tana patu tangata hei utu mo era i mate i Wairau. Koia ahau ka mea ai, kaua e wehi kau ki te pakeha; kaua e mea, i haere mai ratou hei patu i a koutou, hei tango noa i to koutou whenua. E ngari, ma koutou e pokanoa ki a ia—ma koutou e tohe ki te kino, ma reira, ka whakakitea mai ai tona kaha.

Titiro ki a Hone Heke,—he aha koia ta te pakeha kino ki a ia, i tahuri ai taua tangata ki te patu i te pakeha? E mea ana ahau, Nana ake ano tana, he tupato noa nana ki te kara o te pakeha. He kara aha koia? Kahore a te kara he, E ki ana, he kara tango whenua; kahore ra hoki; ko ehea whenua kua tangohia? Hoko tika ana te pakeha i te whenua, ka riro ai i aia. Ma koutou hoki e tuku, ma koutou e whakaae;—tena, ma te pakeha e pokanoa te tango! kahore, kahore. Waihoki ko tena kupu e ki ana, "He kara whakataurekareka i te tangata maori"—he kupu he ano. Mo te aha kia whakataurekarekatia ai te tangata maori e te pakeha? He moti rangatiratanga nona, no te pakeha, i tawahi i ona tini whenua ke, kia tangohia kautia ai to te tangata maori rangatiratanga? Rere! e hira noa atu ana tona Rangatiranga, e kore e ranea he kupu, hei korero i tona rangatiratanga. Kahore ra hoki! Me he page 12 rangatiratanga tana i rapu, e kore rawa te pakeha e haere mai ki konei. Koia ahau ka mea ai, e hara i te kara tango rangatiratanga. Kia tika koia pea te wha-kaaro, Whakarongo mai! I tukua mai te Rongo pei hei whakarangatira i a koutou—i tukua mai nga kaiwhakaako hei whakarangatira i a koutou, i tukua mai nga pukapuka hei whakarangatira i a koutou,—i tukua mai nga taonga hei whakarangatira i a koutou i tukua mai nga Kawana me nga kai whakawa, hei whakarangatira i a koutou! Na, ko enei mea katoa hei whakarangatira, ko tera kara kotahi hei whakataurekareka? I ne? Kia tika koia pea te whakaaro. Kei whakahawea koutou ki taku korero. He korero tika koa. Rere! ko tenei kara te tino mea e rangatira ai koutou!! He [unclear: kan] tiaki mo koutou—he kara tiaki mo tatou. E kore ahau e mea, ma te kara kau e tiaki, kahore. Kahore a te kara mea; otiia, he tohu ia, kia mohio ai nga iwi katoa, kua nohoia tenei whenua e te pakeha, kei haere pokonoa mai ratou ki te tango; kua noho te pakeha hei tiaki i te tangata maori, kei pokanoa mai ratou ki te patu. Ke te ki mai pea te tangata, Kowai koia tena iwi e haere kau mai ana ki te patu kau i te tangata maori? ki te tango kau i to te tangata maori whenua? Rere! Ko nga Wiwi koa, ko te iwi o Paranahi! Kua tae ratou ki Tahiti, kua patua o reira tangata, kua tangohia o reira oneone; kua oma o reira Kuini a Pomare. Rere I ka whano tenei Motu te riro i tera iwi; mei roa te pakeha-kia kotahi pea marama, na, kua tae mai nga kaipuke o Paranahi, kua tangohia e taua iwi tenei Motu,—penei kua ahatia ranei koutou? Ka pai, ko te pakeha o Ingarani, ara ko te Kawana no Ingarani, kua tae mai tei tiaki, hei whakaora. Whakaara ana ia i tona karana, tirotiro kau mai ana nga iwi katoa! Tu ana tenei tohute tohu tapu o Ingarani, na, mahara katoa ana nga iwi katoa, kua ora tenei iwi, kua ora tenei whenua i a Ingarani. Tena—He aha koia tenei kara i meinga ai hei take whawhai? Engari, he take aroha, he tohu tiaki, he tohu whakarangatira i a koutou. Kua mahue noa atu i a Ingarani te mahi whakataurekareka i te tangata page 13 Engari a Merika e hopu tonu ana e hoko tonu ana i te tangata hei taurekareka mo ratou—penei me nga kuri e hokona ana e te tangata. Me tera atu iwi hoki e mahi ana i tenei mahi he. Tena ko Ingarani—kua mahue noa atu tenei mahi. Tera ke tona tikanga—e rererere tonu ana ona kaipuke manuao i te Moana nui, hei hopu i nga kaipuke tahae tangata hei taurekareka mo Merika. Mano tini ona moni i ho atu e Ingarani hei whakarangatira i nga tangata kua whakataurekarekatia. Waihoki, ma Ingarani anake tenei iwi te tangata maori e whakarangatira. Kati te ki mai, he kara whakataurekareka, kaore, e kara whakarangatira.

Tera hoki tera whawhai kei Poneke. He raruraru te take i mua—kihai i tika te hoko o te whenua. Koia ano tena-ko te tohutohu kau, ko te whakaae kau a te tangata maori ki nga whenua mo te pakeha, hua noa te pakeha kua rite, kua takoto nga rohe—kaore—no muri ka kitea te he. Otiia kua whakaritea e te kaiwhakarite whenua, ara e Te Peina,—muri iho ka whakaritea ano e Te Kawana. Na e toru utunga o tera whenua o Heretaunga! Te utunga tuatahi, na Wairaweke—te utunga tuarua, na Te Peina—te utunga tuatoru, na te Kawana!—Ha! kia hia koia utunga mo tena whenua? Heoi, tohe ana nga pakeha ki nga tangata maori e noho he ana i taua whenua kua toru nei ona utunga, tohe ana nga pakeha kia haere marie ratou,—tohe ana nga Mihaneretohe ana tera Kawana kua riro—tohe ana hoki tenei Kawana hou, kia haere marie—te rongo!! Heoi—taea hoki te pehea e te pakeha, Na, katahi ka tupu te kino! Na wai koia? Na Te Pakeha? Kahore ra hoki. E toru nei hoki nga [unclear: tunga] o taua whenua!—oti kia Mano? Na te tangata Maori ano i tono kino mona. Kua tuhituhi atu e ahau ki a Te Rauparaha i mua—e kore te pakeha e whakatupu i te kino—na te tangata maori ano i whakatupu. Heoi, ka puta atu nga koia—e hara i te patu tangata ta ratou i haere ai—kaore, hei tango kau i te whenua kua hokona e te pakeha, kua toru nei ona utunga. Na,—te tahuritanga page 14 o te tangata maori, kei te poka ke tana patu i te pakeha noho noa; kei te muru i nga whare o nga pakeha noho noa! Na, ka tahi ka tino kino rawa,—otiia e mea ana ahau e hara i te pakeha te he—na te tangata maori ake ano taua take whawhai.

(7) Tenei hoki tetahi take whawhai, Ko te kaiponu i te tangata hara. Na ka anga tetahi tangata katahi ka tahae ka kohuru ra nei, na ka rere atu ki tona nuinga, ma tona nuinga ia e pupuru e whakaora. Na, ka riro i a ratou tona hara—ka rere ratou ki runga ki tona hara,—na ka hara katoa ratou. Waihoki, ka whakatika te iwi nona nga taonga, nona ranei te tangata i kohurutia, ka tahuri ratou ki te rapu utu, ka tahuri ki tona nuinga, he mea hoki kua tangohia tona hara e ratou katoa. Na, katahi ka tino nui te hara! Whawhai nui ana—hinga nui ana.—Na, ka tokomaha nga tangata hara kore, hei utu mo te hara o te tangata kotahi! Aue! maumau te tangata tika mo te hara o te tangata he, I penei hoki ta Rangihaeata. Tahuri ana te tangata kotahi—tokorua ranei—kei te kohuru i te pakeha e noho pai ana i tona whare i Heretaunga, kohurutia tokoruatia raua, ko te Matua ko tona tamaiti;—rere ana nga kai kohuru; na, kei a Rangihaeata e noho ana; e puritia ana raua e ia. Tono kau ana a Kawana kia tukua mai nga tangata nana te hara: kaiponuhia tonutia ana e Rangihaeata ratou ko tona nuinga. Na ka tahi ka tino kino rawa, katahi ka whawhai nui!—Whawhai nui ana, hinga nui ana, o tetahi, o tetahi, Heoti—tokomaha noa atu nga tangata hara kore, hei utu mo tena tangata kotahi nana te kohuru. E ngari tera i Ngapuhi, a Maketu ra—e ngari tena. Kohuru ana tena tangata i te pakeha—na ko ia hei utu—ko ia anake. Whakawakia marietia ana—whakamalea marietia ana,—na, ka ea tana kohuru, ka mutu te kino—ka ora nga tangata kore hara. Koia ano tena ko te tikanga pai tena—ko te tikanga tika tena, kia mate, ko te tangata kotahi anake, nana te hara—kia ora, ko nga tangata hara kore e noho pai ana. Kia ai he tangata hei noho i te ao nei.

page 15

II. Ko Nga Kino o te Whawhai. Kua tuhituhia o tahi o nga take o te whawhai—na, me korero tenei Nga Kino o te whawhai. Otiia, kei hea he kupu hei whakaatu? Ko wai hei whakapuaki i nga kino o tenei hanga o te whawhai? He kino mo te tinana—he kino mo te wairua—he kino mo tenei ao—he kino mo tera ao atu—he kino mo te tangata ora,—he kino mo te tangata mate. E maha noa atu nga kino o te whawhai e kore e taea te kohikohi. Heoi, ko etahi kia tuhituhia, ma koutou hoki etahi e whakaaro e mahara.

1. Tetahi kino o te whawhai koia tenei. Kahore ona tukunga iho,—kahore ona mutunga pai. Maumau whawhai noa ana tetahi iwi, ki tetahi iwi, e kore e takoto he tikanga. Maumau ngangare kau ana mo te whenua e kore e riro i tetahi, e kore e riro i tetahi. Maia kau ana tetahi, maia kau ana tetahi—hinga kau ana to tetahi, hinga kau ana to tetahi, ko te whenua kihai i riro i te tahi, kihai i riro i te tahi. Kahore e hamumu i tona waha hei ki ake ki tetahi, 'he iwi maia koutou mo koutou ahau,' hei ki ake ranei ki te tahi, 'he iwi kaha kore koutou, e kore ahau, e pai ki a koutou.' Kahore e penei te whenua; e ngari, e hamumu ana i tona waha hei mitimiti i nga toto o tetahi o tetahi, mimiti rawa—e hamumu ana i tona waha, hei horo i nga tupapaku o tetahi, o tetahi pau rawa—tena ko te riro—e kore e riro i tetahi, e kore e riro i tetahi: ta raua whawhai tonu ngaro rawa, ko te whenua takoto tonu, a, mate noa. E rangi, me patu te whenua—ka mea te tangata ki te whawhai, me whawhai ki te whenua—kia kaha te patu i te whenuapatupatua nga maunga, patupatua nga pukepuke, patupatua nga awawa, patupatua nga repo, patupatua nga raorao, patupatua nga rakau, patupatua nga otaota, kia maunu mai ai te take, kia puaki mai ai te reo, kia ki ki ake ai etahi. "No Ngatimea ahau—No Ngatimea ahau—No Ngatimea ahau." Tena ko te tangata kia patua!—Ngaro ngaro kau ana kihai kitea he tikanga, kihai i mutunga tika. I penei hoki nga ngangaretanga o nga iwi pakeha, ngarongaro kau ana te page 16 mano tini o nga tangata kihai mau he tikanga kihai takoto. Maumau whakatika noa tetahi iwi ki te whawhai, hua noa e riro i a ia te tikanga—a kore noa iho. Manmau maia kau, maumau kaha kau—kore noa iho he tikanga mona. Heoi, ano he tikanga mona ko nga mano tini o ona tangata ka ngaro, ko nga mano tini o ona moni ka maumauria.

2. Tetahi kino o te whawhai he Maumau. Maumau taima, maumau taonga, maumau kai. Mehemea i mahia nga ra, nga marama, nga tau i whawhai ai te tangata maori, penei kua nui noa atu tona rangatiratanga Warea ana ki te hanga pa, ki te whakapai i tona pu, ki te whanga i tona hoa riri, ki te haere i te whenua roana kore noa iho he taima hei mahi taonga mona, oranga mona, rangatiratanga mona. Waihoki ko nga taonga, ko nga kai—tini tini nga taonga kua ngaro i te whawhai,—i te pakeha, i te tangata Maori. Poto katoa nga taonga o te tangata maori ki te hoko pu, ki te hoko paura, ki te hoko mata. Ko nga riwai, ko nga poaka, ko nga muka, ko nga rakau, ko nga aha, ko nga nga aha;—e—maumau whati kau te tuara, maumau mamae kau nga pokoiwhi, mamau ngenge kau nga waewae, maumau mahi kau nga ringaringa i nga tini mahi,—ngaro katoa nga taonga i te whawhai. Tena tou ha nga e te whawhai—ka tahu tahuna nga ware ka takatakahia nga mara, ka muru murua nga kainga, ka maumauria nga taonga, ka whakamarakeraketia katoatia te whenua. Ko nga pouaru, ko nga tuahine, ko nga tamariki—e tangitangi kau ana—hemo ana i te kai—mate ana i te maeke—ngaro noa iho ana i te mamae o te ngakau, mo nga hoa, mo nga tungane, mo nga matua i hinga i te whawhai.

3. Tetahi kino o te whawhai, he takahi i nga kupu o Te Atua. I mua e whawhai noa ana o koutou tupuna, kahore ano i tae mai te pukapuka o te Atua. Tena ko tenei—ko to te Atua pukapuka tapu kua tae maime nga karere o te Atua kua tae mai. Kei mea mai te tangata—"Hei aha maku tena pukapuka? Hei aha page 17 maku tena karere?" Kahore, ma katoa ano tenei pukapuka, mo katoa ano enei karere. Ahakoa kahore ano koe i karakia, kahore ano koe i whakapono, mou ano tenei pukapuka me ona tikanga. Kei a wai koia he tikanga mo tatou? Ko wai koia he Atua mo tatou? Koia ano tenei, kahore hoki he Atua ke atu. Ko ia te Atua o te ao katoa—ko ia ano te Atua, o o koutou tupuna, o o koutou matua. Ahakoa kihai tae mai tona pukapuka kia ratou,—ko tona Ra i tae mai ki a ratou ko tona Marama i tae mai ki a ratou,—ko tona ua i tae mai ki a ratou,—ko tona whenua i tukua mai ki a ratou. Na kihai ratou i turi ki tona Ra, ki tona marama, ki tona ua, ki tona tae pari, ki tona tae timu, kaua hoki koutou e turi ki tona pukapuka. Rere, ko tona mea nui tenei ko tona pukapuka kua tae mai nei ki a koutou, ko tona mea aroha tenei ara, he putanga aroha mai no te Atua ki a koutou. Tena,—e taeakoia te kupu o te Rangatira te pehi e te pononga? Ara he Rangatira nui te Atua ko ia te tino Rangatira o nga rangatira, ko ia te Kingi o nga kingi, ko ia te Ariki o te rangi o te ao. Tena—ka turi koia koutou ki tona kupu? Aue, ka he te tangata me ka turi ki a ia. Koia ahau ka mea ai kia whakaaro ki nga tikanga o tona pukapuka kua tae mai nei ki tenei whenua. Na, te tino tikanga o tena pukapuka, he pukapuka aroha, he pukapuka whakaora tangata. Koia tena i waiatatia e nga Anahera i te whanautanga mai o te Karaiti—"Hei kororia ki te Atua i runga rawa, hei maunga rongo ki te whenua, hei whakaaro pai ki te tangata." Na, ka takoto he tikanga mo tenei hanga mo te whawhai. Ka ki mai Te Atua—kaua e patu i te tangata, kaua e utua te kino ki te kino, kaua e rapu utu ki te tangata. E ki mai ana Te Atua—mana tena mahi—mana e rapu utu—mana tena mahi te wha-kamate tangata. Waihoki, mana e tuku tena mahi ki te tangata katahi ka tika; koia nga whawhai o mua i nga tangata o Iharaira. Tonoa ana ratou e Te Atua hei whakangaro i nga iwi kino—katahi ka tika te whawhai, ngaro ana ko te iwi kino i whakaritea e te Atua kia whakangaromia; kihai i mate te iwi tika. Waihoki i page 18 muri nei—whakaritea ana e ia nga kai whakawa, nga katipa hei whakawa hei whakamate marie i te tangata hara, i te tangata kotahi nana te kino; na e tika ana tena. E tika ana ano hoki te whawhai mehemea, na te Atua i whakarite. Otiia, nonahea te Atua i whakarite ai i a koutou pakanga i a koutou ngangaretanga? Kahore ra hoki! Tera ke tona tikanga mo koutou, "Kia aroha tetahi ki tetahi kia tohutohu—kia murua noatia nga hara, kia houhia te rongo ki nga tangata katoa; ki te mea e kore koutou e muru i nga hara a te tangata e kore hoki to koutou matua i te rangi e muru i a koutou hara." Kia penei te aroha ki o koutou hoa tangata me to koutou aroha ki a koutou ano. Ko te mehua e mehuatia ai e koutou ki te tangata, ka mehuatia e te Atua ki a koutou. Ara, ko ta koutou tikanga ki te tangata, ko to te Atua tikanga ki a koutou. Ka whakatika koutou, ka whawhai ki te tangata, ka whawhai hoki te Atua ki a koutou. Tena koa—ma te turi ka aha ai? Ka ngaro ai te Atua? Ka kore ai tona kaha hei homai utu mo te tangata turi? Kahore, kahore! Ka turi koutou ki nga kupu o tona pukapuka aroha, na, mo koutou nga mamae nga mate kua tuhia ki roto ki taua pukapuka. Kia tupato koia pea ki nga kupu o to tatou tino Rangatira. Ko tona pukapuka kua tae mai nei meake ko ia ka puta mai hei whakawa i a tatou.

4. Tetahi kino o te whawhai koia tenei, He Huna Tangata! Tena,—he taonga iti koia te tangata? Rere, kahore he taonga e rite ki te tangata o nga taonga katoa o te ao; ahakoa koura, ahakoa hiriwa, ahakoa kaipuke, ahakoa mano te hoiho, mano te kau, ahakoa Karauna ranei,—Torona ranei, nga taonga nunui katoa o nga kingi katoa, o nga rangatira katoa, o te ao katoa, e kore rawa e rite ki te tangata kotahi. Waihoki ko te whenua e kore e rite ki te tangata. Huihuia katoatia o koutou oneone, o koutou kainga, o koutou whenua katoa, katoa, e kore rawa e rite ki te tangata kotahi. Ahakoa tangata iti ranei, tangata rahi ranei rangatira ranei, mokai ranei e kore rawa e rite nga page 19 taonga katoa o te ao katoa, e kore rawa e rite kí te tangata ko tahi. He aha ta te tangata e whiwhi ai ki te riro mai i a ia te ao katoa, a ngaro iho tona oranga? "He aha ta te tangata e ho atu hei utu mo tona oranga?" He taonga nui te tangata, he taonga tapu! Rere i nui ai te tangata, i tapu ai—he mea hanga ki te Ahua o te Atua. Hanga ana te Atua i te whenua ki to te whenua ahua ano. Hanga ana te Atua i te moana ki to te moana ahua ano, me te rakau ki to te rakau ahua, me te kuri ki to te kuri ahua, me te hoiho ki to te hoiho ahua, me nga kararehe katoa, ki to te kararehe ahua ano; me tera atu mea, me tera atu mea ki tona ahua ake ano, ki tona ahua ake ano.

Tena, ka tahuri te Atua ki te hanga i te tangata, he hanganga ketanga to te tangata he hanganga tapu. Tenei ta te Atua kupu, Kenehi 1, 26. "Na, ka mea te Atua, kia hanga tatou i te tangata kia rite ki a tatou, ki to tatou ahua ano hoki." Ko te Atua Matua, ko te Atua Tamaiti, ko te Atua Wairua Tapu e whakarite marie ana kia hanga te tangata, ki tona ahua tapu. E—He mea tapu rawa te tangata; ina hoki, i hanga ia ki te ahua tonu o te Atua Tapu. Hanga ana te Atua i te tinana o te tangata kihai mea me kupu kau, pena me te hanganga o nga mea katoa, kaore—he mea mahi marie na te Atua. Waihoki ko te wairua no te Atua tonu ia, ina hoki i "whakahangia e ia ki roto ki ona pongaponga te manawa ora, a katahi ka whakawairua ora te tangata." Ko Ihowa tonu te matua o te tangata. Koia ahau ka whakaaro ai, he mea rahi rawa, he mea patu rawa te tangata. Na ka anga koutou ka tapu i tenei mea tapu—ka anga koutou ka huna i to te Atua ahua,—ka whakangaro i tenei taonga nui, na, ka rahi te he! E hara i te whawhai ki te tangata, he whawhai ia ki te Atua ta te mea i hanga te tangata ki te ahua o te Atua. Tena, ka whawhai tahi koutou ki te Atua tera koutou e ora? Kahore. Ko wai koia te tangata i whakakake ki te Atua a i ora? Kahore ra hoki. Rere, i ora koia o koutou tupuna o koutou matua? Whakangaro- page 20 ngaro ana ratou i te tangata, na, ko ratou hoki ka ngaro; ngaro ana, ngaro ana, na ngaro haere. Takoto kau ana te whenua i hanga e te Atua hei nohoanga tangata, ko te tangata i iti haere, no te mea hoki i whakangaro ratou i a ratou. E kore hoki e ngaro ko tetahi anake,—kaore, ka tahuri ki te whawhai ka ngaro ngatahi. Huna ana tetahi i tetahi, huna ana tetahi i tetahi. Patu ana tetahi i tenei mea tapu i te tangatapatu ana tetahi i tenei mea tapu i te tangata. Waihoki ka he ngatahi. Na, ka he ngatahi, ka whakawakia ngatahitia e te Atua a te ra whakawa. E mohio ana te Atua ki te take o nga pakanga katoa, otiia, e kore pea te Atua e whakaaro nui ki ena take; ina hoki, kahore he taonga e rite ki te tangata. Ko nga whenua katoa ko nga taonga katoa e pakangatia e te tangata, he taonga memeha he taonga mahue; tena ko te tangata ko te tino taonga rahi tena, ina hoki ko te Ahua o te Atua. Waihoki ko te tino he rawa tenei e whakawakia e te Atua, Ko te mahi huna i tona Ahua, ko te mahi whakangaro i ana tamariki! E, kia wehi koutou ki tenei, "Aua e wehingia ratou e patu ana i te tinana, e ngari kia wehi ki a ia e kaha ana ki te patu i te tinana raua tahi ko te wairua ki te reinga." E te tangata maia kia wehi koe ki tenei. Ko koe koia hei huna i nga tamariki o te Atua? Ko koe koia hei whakangaro i nga hua o te Atua kaha rawa? Ko koe koia hei tono i te wairua o te tangata ki tera ao?

Tera pea tetahi tangata te ki mai na, "Kua he te tangata, kua taka, kua mahue i a ia te Ahua o te Atua kua tahuri ki a Hatana, kua meingatia katoatia nga tangata hei mokai mo Hatana kua kino katoa, heoi ano mo te kino ano, me patu noa te tangata inaianei kua kino hoki." Kahore! kahore! Rere, mei pena mai te Atua, e tika ana. Mana anake e pena mai. Mana anake e mea kia whangaromia ngatahitia ratou ko Hatana ma. Tena, e pena mai ana koia te Atua? Kahore ra hoki! Tera ke tona tikanga aroha! Titiro ana ia kua he te tangata kua mahue tona ahua pai kua taka ki te kino; page 21 na, ka tonoa tona Tamaiti hei whakahoki mai i te tangata ki te pai—hei utu mo nga kino o te tangata,—hei Kaiwhakaora mo te tangata. Haere mai ana a Ihu Karaiti i runga i te rangi—whakarerea atu ana tona kainga pai—haere mai ana ki tenei ao kino hei rapu i te tangata. "Kihai te Atua i tono mai i tona Tamaiti ki te ao hei whakamate i te ao, kaore, kia ora ai te ao i a ia." Otiia kihai te Atua i mea me whakaora noa te tangata, kaore, kia wai utu mo ana kino kia ea katoa nga kino o te tangata, katahi ka whakaorangia; ara, katahi ka tukua te tikanga o te oranga ki a ia. Na, kia rahi te utu mo te tangata! Kihai i mea, kia utua ki te koura, ki te hiriwa, kihai i mea, kia utua ki nga taonga nunui o te ao nei—kahore hoki he taonga e rite ai,—kihai i mea kia utua ki nga anahera o te rangi, e kore hoki e rite i a ratou; kaore, ko te Tino Tamaiti o Te Atua, ara, ko Te Atua Tamaiti kia haere mai—ko Te Atua Tamaiti kia mate i runga i te ripeka, hei utu mo te tangata. Tuku ana ia i a ia ano kia whakamatea i runga i te ripeka, hei utu mo te tangata. Tuku ana ia i a ia ano, kia whakamatea i runga i te ripeka, heke ana ona toto, hemo rawa, na, katahi ka rite. Rere, i hokona te tangata e ia ki ona toto Tapu! Kia rahi tenei utu! E taea koia te korero? E taea koia te whakaaro? Aue! katahi ka nui rawa te tapu o te tangata, he mea hoko hoki na nga toto tapu o te tino Tamaiti Tapu o te Atua! Tena, ma koutou koia e pokanoa ki nga utu o nga toto o Te Karaiti? Kia tangohia noatia koia e koutou tenei taonga nui i hokona e Te Karaiti ki ona toto? Kia whakangaromia noatia e koutou. Aue! ka mataku ahau! Kia rahi ta koutou he, me ka penei! Ka takatakahia nga toto tapu o Te Karaiti! Ka whakangaromia nga utu o ona toto!—E, kia rahi te matenga mo koutou!

Tenei hoki ta Paora Kupu. He temepara te tinana o te tangata whakapono no te Wairua Tapu! Ara, ko te Atua Wairua Tapu kua tae mai ki te tangata; e tohutohu ana i te tangata, e whakamarama ana i te tangata, e whakaatu ana i nga tikanga o te Karaiti ki page 22 te tangata, e whakaako ana i te tangata, kia kite ai te tangata i nga tikanga o te oranga tonutanga. Na ka tahuri koutou ka whakatmate i te tinana o te tangata, ara, ka wawahi i te temepara o te Wairua Tapu, na e whawhai ana koutou ki te Wairua Tapu! E tama ma, e tama ma, e nui haere ana taku wehi, e tuhituhi tangi ana ahau, mo te nui o tenei kino o te whawhai—e hara i te whawhai ki te tangata—he whawhai ia ki te Atua! E whawhai ana koutou ki te Atua Matua—e whawhai ana ki Te Atua Tamaiti—e whawhai ana ki te Atua Wairua Tapu! Aue! Ngarongaro kau ana ko te tangata, ko te Atua e ora tonu ana, e kaha tonu ana, e riri tonu ana ki tenei mahi he. Kei te ki mai pea tetahi tangata "Kei aha hoki te riri noa mai ai te Atua, he riri ngaro tona riri e kore e whakakitea mai." E—Kaua e pena te whakaaro—tenei ake; tenei ake tatou te kite ai i te tino he o tenei mahi o te whawhai; e kore e ngaro tonu te Atua; e kore hoki e ngaro nga mahi he o te tangata. Koia ahau ka mea ai, kia tuhituhia hoki te kino o te whawhai mo tera ao. E kaha ana te Atua ki te whakamamae i te tangata i tenei ao me ka whawhai ki a ia. Mana ma te Atua e whakapa atu nga mate ki tona tinana, nga mare—nga turoro—nga whewhe, nga hore, nga mate katoa, hei whakangaro i a ia, hei whakangaro i ana tamariki, hei whakangaro i tona nuinga kia ngaro rawa—ina—ma reira ka ngaro rawa ai te tangata maori, pena me nga iwi maha o mua kua ngaro nei, i te ao nei. Otiia kei tera ao te tino kino.

5. Koia tenei te tino kino rawa o te whawhai, e whakahe ana i te tangata mo tera ao! Rere, mehemea mo tenei ao anake te tangata—he kino iti te kino, he kino poto. Mehemea ko tona kainga pumau tenei, me whawhai noa iho—me patu noa iho—me kino noa iho, e kore e roa kua mutu. Tena ko tenei, ko tona timatanga tenei, ko tona whakamatauranga tenei. He atu i konei—he tonu atu; kino atu i konei—kino tonu atu. Koia Te Atua i tuku mai ai i tona pukapuka kia mohio ai te tangata ki nga tikanga e ora ai ia i tera ao; kia tika ai page 23 te tangata ki to Te Atua kainga pai. Koia matou ka tohe nei ki te tangata karakia, kia ripeneta kia whakapono kia whiwhi ai ki te oranga tonutanga. Tena, e pono koia te karakia i runga i te whawhai? E mau koia te whakapono i te iwi patu tangata? Huaatu ko te tiwai o te whakapono he aroha. Tena; E haere tahi ana te aroha me te riri? E haere tahi ana te aroha me te patu tangata? E—kei tinihangatia koutou, e kore e haere tahi nga mahi a Hatana me nga mahi o te Atua; e kore e haere tahi te pouri me te marama. E karakia ana pea te tahi o te iwi ngangare—he karakia pehea ra nei—e—he karakia pehea ranei?—he karakia kua whakananua ki nga toto, ki nga tarenga, ki nga auetanga o nga tupapaku. Ki taku whakaaro e kore e ora te whakapono ki te pera. Tena, he taonga iti te whakapono kia maumauria ai? Ahakoa kihai te tinana i mate, ko te whakapono i mate, na kia rahi tena matenga! Ngaro ana tona whakapono, ahakoa ora ana te tangata he aha te pai? Ahakoa riro i a ia te whenua riro i a ia te kaha, te Wikitoria—he aha te pai, ki te ngaro tona whakapono?

Taku taenga atu ki te Ihutaroa—titiro ana ahau, ko nga tupapaku e takoto ana ko nga pouaru ko nga tamariki e tangi ana, ko etahi e whakahemohemo ana, ko etahi e aue ana,—ko nga tangata ora e tarai kawhena ana, ko etahi e karakia ana. E—ka whakaaro ahau ki nga wairua o nga tupapaku kua riro atu ki tera ao i runga i tena mahi he! Ka patai mai te tahi tangata ka mea mai, "Me nehu ranei nga tupapaku i hinga i te parekura, ara, me karakia ranei te karakia tanumanga tupapaku?" Na, ka whakaaro ahau, he aha kei tena karakia? Ma tena karakia ka aha ai te wairua kua riro nei? Huaatu i haere i runga i te he—he tonu atu; i haere i runga te riri—riri tonu atu, i haere i runga i te whawhai, whawhai tonu atu! Aue! te wehi o tenei whakaaro; otiia he whakaaro tika ra. Mehemea ko nga tinana anake i whawhai—ae—tena i riri nga tahi—te tinana me te wairua, ko nga wairua hoki kua whawhai muri iho ko nga tinana, na te wairua hoki i tono te tinana kia page 24 ngangare, he pononga kau te tinana, ko te wairua te rangatira, na te wairua te tikanga whawhai; waihoki hinga ana te tinana i runga i te whawhai—haere ana te wairua i runga i te whawhai, na ko tana mahi [unclear: to] ano! Hingabinga ana nga tinana o te tahi—hinga hinga ana nga tinana o te tahi; rere ana nga wairua o te tahi, rere ana nga wairua o tetahi; na, kei tera ao? ririri ana, e papatu ana, e haehae ana, e tino kino rawa ana te tahi ki te tahi, ake, ake, ake. Na, ko te tino whawhai tena, ko nga wairua kei te reinga e whawhai ana me nga rewera e matakitaki ana, e katakata ana, e tawai ana, e ki maminga ana ki a ratou, "Tena, tena, kia maia, kia maia, ta koutou pai hoki tena i te ao maon ta koutou mahi hoki tena ake, ake, ake; i pai koutou kia whakamamae koutou i a koutou, ina koia tena, tena kia toa, kia toa; tenei te ahi, tenei te whanariki, tenei te kapura ka tonu, tenei nga paura o taku kainga o te reinga, tenei nga mata o taku kainga o te reinga, tenei nga pu o taku kainga o te reinga, tenei nga whatitiri nga uira, nga riri o te Atua hei rakau ma koutou—kia kaha, kia kaha! Hua noa ahau maku koutou e to to mai ki te reinga, kaore, na koutou koutou i turakiraki mai, na koutou tenei mahi whakamamae i a koutou, ina, mahia ra, mahia ta koutou mahi pai—kia kaha, kia ka ha—e kore e pau nga paura, e kore e pau nga whana riki, e kore e pau nga kapura, kokiritia, kokiritia."

Na ka rongo ratou ki a Hatana ma e tawai penei mai ana ki a ratou, me nga whatitiri, me nga uira, me nga mamae, me nga ahi, me nga reo, me nga auetanga, me nga tarenga o tera kainga kino o te reinga. Na ka tangi ràtou ka mataku, ka haurangi, ka rere ki te kawhake i a ratou,—e, ka rere ki hea?—Hiahia kau ana kia hoki—kei hea he putanga? Hiahia kau ana kia mate, kei hea he matenga? Riri kau ana, ngaungau kau ana, aue kau ana, mamae kau ana ake, ake, ake, e kore e mutu. Kei ki mai koutou, "He wairua kau tena e korerotia nei." Ahakoa, he aha koia te wairua? Koia tena te tino tangata! He mamaetanga koia to te tinana me ka page 25 riro te wairua? Kahore ra hoki, e takoto kau ana he tupapaku kau, ko te wairua te tino tiwai, te tino tikanga o te tangata. Otiia, mo te tinana ano tenei tino tukunga kino o te whawhai! Ahakoa, hemo ana te tinana, tanumia ana, ka ngaro, ka popopopo, ka memeha, tenei ake! Hei te ra whakamutunga, ka whakaarahia nga tupapaku e TeAtua—na, ka whakahokia mai nga wairua, tona wairua ki tona tinana, tona wairua ki tona tinana. Na, ko te ahua i mate ai te tangata, ko te ahua e ara ai; ko te tikanga i mate ai, ko te tikanga e ara ai; i mate i runga i te kino, ka ara kino; i mate i runga te whawhai, na, ko taua tu ra ano, me ka ara! Aue te mataku o te iwi kino! Ka tangi te tetere nui o Te Atua, ka karanga mai ki te ao katoa, kia haere ki te whakawa, ka whakaminea katoatia nga iwi kino ki tona aroaro,—na, ka pehea koia nga tangata maia? Ka maia ra nei i reira? Rere, kei a Hone te kupu kei te Whakakitenga, Upoko 6, 15, 16, "A ko nga kingi o te whenua ko nga tangata nunui, ko nga tangata taonga, ko nga rangatira mano, ko nga tangata mana ko nga pononga katoa, me nga rangatira katoa, i whakapiri ki nga ana, ki nga toka o nga maunga; a ka mea ratou ki nga maunga, ki nga toka. Taka iho ki runga ki a matou, a huna matou i te kanohi ona e noho ana i runga i te torona, i te riri hoki o te Reme." Ka kite ratou i nga tangata i patua e ratou, na, ka wiri, ka whakama, ka mataku. Ka rongo ki te reo nui o te Kaiwhakawa e ki ana ki a ratou, "Haere koutou kua oti nei te kanga, te kai mahi i te kino, te kai patupatu tangata; Haere ki te ahi ka tonu, i hanga e ahau mo nga rewera—haere ki te kainga o to koutou Rangatira whawai, ko reira koutou whawai ai, ka tonu ai i te ahi whanariki." Na, ka turakina ratou, ka hinga—a hinga rawa—rere rawa—tu rawa atu kei te kapura ka tonu, kei te kopua pouri o te reinga. Kei reira ano o ratou hoa riri, kei reira nga rewera, kei reira nga tupapaku i kohurutia e ratou, i hinga i a ratou i te parekura; kua ara—kua ora—kua reweratia;—na—ka tahi ka timatangia houtia ta ratou whawhai!—whawhai, whawhai mutunga page 26 kore!—whawhai—whawhai reinga! Ko nga pu maori, kua mahue, ko nga patu maori, kua mahue;—he whawhai reinga—he pu reinga—he patu reinga—he kapura reinga—he mamae reinga—mo te tinana, mo te wairua. Me Hatana ma, e tawai tonu ana, e whakangau tonu ana! Me te riri nui o Te Atua Tapu Rawa, e pehi tonu ana, e whakamamae tonu ana i tetahi, i tetahi, ake, ake, ake. Aue! ka pai te pakanga maori, ka pai te patu maori, ka pai te mate maori;—pa kau te mata ki te tangata, kua hinga, inamata, kua mutu te mamae, heoi ano. Tena, ko te whawhai reinga,—ko te mamae mutunga kore.—ko te riri tonu,—ko te ngau tonu o te kapura,—tau ake, tau ake! ake! ake! ake! ake!! Aue! Taukiri!—Taukiri e! E te whanau—e te whanau—e—whakaarohia mai—e—whakaarohia mai taku korero.—E—arohatia o koutou tinana—arohatia o koutou wairua. Rere, ko te whenua kua memeha ke, ko nga mea katoa o te ao nei, kua memeha ke, kua pau ke i te ahi, ko o koutou tinana, me o koutou wairua, i maumauria mo enei mea memeha, e ora tonu ana—e mamae tonu ana,—e tangi tonu ana i roto i te ahi o te reinga! Ko te Rangi, ko te kainga pai i whakaritea e Te Atua hei nohoanga, hei rangatiratanga mo tatou—kua mahue, kua whakakapia nga tatau, kua tutakina koutou ki roto ki te whare herehere o Hatana—kua mau nga mekameka,—kua ka nga ahi,—kua pa nga mamae,—kua piri nga whanariki,—kua puta nga tangi,—kua tetea nga niho,—kua hari nga rewera,—Aue! he Aue tonu! Tau maha!—tau mano!—mano tini nga tau!! Kahore rawa he mutunga!!

Ka pai, e korero ana tatou i runga i te whenua!—Ahakoa mo te ra whakawa taku korero, mo te reinga taku korero—he korero pono hoki—e hari ana taku ngakau no te mea kahore ano i tae noa mai te ra whakawa, kahore ano koutou i tae noa ki tera kainga kino ki te reinga; e whanga mai nei Te Atua ki a koutou, e mea mai ana kia tahuri ki a ia, kia whakarerea te kino, kia tahuri ki te pai. Koia hoki ahau ka tuhituhi nei i page 27 tenei pukapuka ki a teuton, kia whakarerea te whawhai, kia Houhia te Rongo—kia Mau tonu te Rongo ki nga tangata katoa. Otiia, kei te mea mai pea tetahi tangata, "Kia pehea ka mutu ai tena hanga te whawhai?" Koia tena te tuatoru o aku kupu i kiia e ahau kia tuhituhia; ara, ko nga tikanga e mutu ai te whawhai.

III. Ko Nga Tikanga e mutu ai te Whawhai. Kei mea mai te tangata, kahore he tikanga e mutu ai te whawhai. Kaore, he tikanga ano. Rere, i penei o matou tupuna i mua me koutou, otiia, kua mutu ke o matou whawhai penei me a koutou. Ahakoa, Mano tini nga pakeha,—he iwi nui rawa, kua mahue noa atu ona pakanga whenua, ona pakanga maori nei. He iwi maia ano ki te whawhai, me ka pokanoa te kino ki a ratou, he iwi maia ki te whawhai kaipuke i whaenga moana, ki te whawhai parekura i te tuawhenua; otiia, ekore ratou e whawhai ki a ratou ano, pena me koutou. Na te aha koia i pai ai? Na te Whakapono. Na te Mahara!

1. Na te Whakapono. Koia tenei ko te tino putake tenei o nga tikanga katoa, e mutu ai te whawhai. E ki ana a Paora, "E pai ana te whakapono mo nga mea katoa, kei reira hoki te korero o te oranga mo naianei nei, mo a mua noa atu hoki." Koia hoki ahau i mea ai, mei u tonu te tangata ki te whakapono, kihai i hua te kino. Na te whakapono i hua ai te aroha, na te whakapono i hua ai te mahara, no reira i tupu ai nga tikanga i rangatira ai to matou Motu, to matou iwi. Koia ahau ka mea ai, kia tangohia tenei tikanga e nga hapu katoa o Nui Tireni, ara, kia whakapono katoa, kia tahui katoa ki te karakia, kia rite katoa i tenei taonga nui, i te whakapono. Otiia, kia tika te whakapono,—kaua e mea, hei te whakapono whakarite kau o te tinana; otira, hei te whakapono o te ngakau—te whakapono e mahi tahi ana ki te aroha. Na, ka whakapono katoa te tangat a, ka aroha katoa ki Te Atua, ka aroha hoki ki te tangata. Ka mahara ko Te Atua te Matua o nga iwi katoa, na, e kore e tahuri ki te patu i nga tamariki o Te Atua. Ka mahara, he teina page 28 katoa nga tangata, he tuakana, kotahi ano Matua, e kore e tahuri ki te patu i ona whanaunga.

Tena, e te whanau, whakaarohia tenei taonga, ko te putake tenei o nga pai katoa, ko te karo tenei mo nga kino katoa Ka pai kia whakapono katoa, kia ngaro katoa ai te kino, kia ora katoa ai te tangata,—kia ora katoa ai ki tenei ao, kia ora katoa ai ki tera ao atu; kia rangatira katoa ai ki tenei ao, kia rangatira katoa ai ki tera ao atu. Na, ka whakapono te tangata, ka tahi ka tika tona Mahara; ka whakapono katoa, katahi ka tika te Mahara o nga hapu katoa.

2. Na Te Mahara. Ma te whakapono, ka tika ai te Mahara ki nga mea katoa e mutu ai te kino. Na te whakapono i mahara ai nga pakeha o tawahi ki nga pai, whaihoki, kia whakapono koutou, kia tika hoki te Mahara ki enei mea, ka tuhituhia nei e ahau.

1. Kia tika te Mahara ki o koutou Tamariki. Kia aroha ki a koutou tamariki;—Ko wai koia he tangata mo te ao? Ko ratou, hei pupuru i o koutou ingoa, ko ratou hei noho i o koutou kainga. Ko tatou, e haere ana tatou, me o tatou matua kua riro hoki; na, ko o tatou tamariki hei tangata mo te ao nei, i muri i a tatou. Otiia, ka whakaakona ratou ki te whawhai, ka kite ratou i a koutou e whawhai ana, na, ka tupu ake raton me te ngakau whawhai, me te hiahia whawhai, tera ratou te ngaro noa iho i a ratou. Me koutou, kua iti haere nei, no te mea, kihai i tika te mahara a o koutou matua kia koutou. He iwi whawhai ratou. Kite ana koutou i a ratou e whawhai ana, akona ana koutou e ratou ki te hanga kino,—na, ka tupu te ngakau whawhai i a koutou—riro i a koutou nga tikanga o te whawhai. Na, mahi ana koutou i tena mahi he—me te memeha haere, me te memeha haere, me te memeha haere—nakua torutoru nei te tangata mo te whenua nei. Koia ahau ka mea ai, kaua a koutou tamariki e tukua ki tenei mahi whakangaro tangata; kaua ratou e akona ki te whawhai—kaua ratou e rahurahu i te pu—kaua ratou e tu- page 29 kua ki te pukana, ki te haka, ki te ruriruri—kia puta ke he tikanga mo ratou, kia tino whakangaromia tenei mahi he e koutou, kei kitea e ratou. Na, ko te mahi ma ratou, koia tena, te kura—te mahi pakeha—te Mohiotanga o te Pakeha. Kahore he Kura i o koutou Matua, kuare ana ratou, tupu kuare ana koutou. E ngari tenei, kua wai kura mo a koutou tamariki—kura maori, kura pakeha—kura pukapuka—kura tuhituhi, kura wika—kura whakaatu i nga tikanga katoa o te Moni, o te Rakau, o te Taonga, o te Hoko, o nga mea katoa. Na, kia aroha koutou ki te kura mo a koutou tamariki, kia ngakau nui ki tena mea. Kia mea he Kura ki nga kainga katoa. Kia tika hoki te whakaaro ki te kaiwhakaako; e mahi ana ia i te kura mo a koutou tamariki, e mahi ana koutou i te oranga mona. "He utu ki a ia, e tika nei te utu." Kati te hoko Paura—pu—mata—e ngari, ko o koutou taonga kia rongoatia, hei utu mea mo te kura, kia pono ai te kura mo a koutou tamariki.

Tetahi; tukua a koutou tamariki kia akona ratou ki nga mahi pakeha; kia meinga ai ratou he Tohunga pakeha. He aha te pai o te Tohunga maori? Kahore ra hoki. Heoti ano tona tohungatanga—he kuwaretanga. Ka ngaro tena tohungatanga. E ngari te tohungatanga pakeha e nui haere ana. Koia ahau ka mea ai, kei ngaro o koutou tamariki i te kuware tanga; tukua kia whakaakona ratou e te pakeha, kia waiho ratou i muri i a koutou, hei tohunga mo te ao nei; hei tohunga hanga kaipuke, hei tohunga hanga whare, hei tohunga ruri whenua, hei tohunga mahi rongoa, hei tohunga whatu kakahu, hei tohunga tui hu, hei tohunga tahu toki—hei tohunga hoki mo nga tini mahi a te pakeha. Na, kia tika hoki te whakaaro ki nga Kai—tohutohu. E whakaako ana ia i a koutou tamariki, e mahi ana koutou i te oranga mona; He utu ki a ia e tika nei te utu." Kati te hoko Paura—pu mata—ko o koutou taonga, me rongoa, hei hoko mea mo a koutou tamariki, mo ta ratou mahi hou, mo ta ratou mahi tohunga.

page 30

Tenei hoki tetahi. Ko nga Mohiotanga o te Pakeha kia riro i a koutou tamariki; te reo pakeha—te tuhituhi pakeha, nga pukapuka pakeha, nga mohiotanga o te pakeha ki nga tini mea katoa. E taea te korero ena mohiotanga? Titiro ki ona Kaipuke tima—ki ona Kaata tima, ki ona Mira, ki ona Karaka, ki ona Perehi ta pukapuka, ki ona mea katoa—kia maha—maha noa atu. Na! kia riro enei mea i a koutou tamariki, ka tahi ka tino rangatira—kia ki o ratou ngakau i enei mea,—na ka tahi ka mutu te whawhai—ara, ka tahi ka kore rawa te ngakau tutu, te hiahia whawhai. Kei mea koutou e kore enei mea e riro i a koutou tamariki—kahore, ka riro ano i a ratou ki te ako. E tika ana, e kore e riro katoa i te tau kotahi, otiia, me mahi, me ako, me kura, me manawanui, me ngakau nui. Kua mohio ano etahi ki etahi o enei mea—kua mohio ki te kamura ware, kua mohio ki te mahi paamu, ki te mahi whiti, ki te huri paraoa—ina—kia whai ngakau koutou ki enei mea, ka kitea katoatia. E hoa ma, kia penei ta tatou mahara ki a koutou tamariki, kia whakatupu pakeha.

2. Kia tika hoki te Mahara ki o koutou kainga, ara, ki o koutou nohoanga. Titiro ki o te pakeha kainga, e noho huihui ana, ara e noho taone ana; otiia, e noho tika ana—he whare ano mo tena tangata me tona hoa, me o raua tamariki—he ruma ano mo nga matua, he ruma ano mo ia tamariki, mo ia tamariki—he ruma ano mo te manuhiri; e kore e moe huihui, koia tena e te whanau—kia pena koutou. Waihoki, ko nga kai tiaki, ko nga katipa, ko nga kai whakawa, hei pehi i te kino. Ka kino tetahi tangata, ka tahae ranei, ka kohuru ranei, e kore e oho katoa te tangata; e whakaaro ana ki nga katipa, nga kaiwhakawa, kua oti te whakarite hei tami i te kino. Haere ana nga katipa, hopu marie ana i te tangata hara, kawe marie ana ki te kaiwhakawa—whakawhakia marietia ana e ia—whakarite marie ana i te utu mo ana kino;—heoi ano,—ko te mano o nga tangata o te taone, e mahi tonu ana ia tangata, ia tangata, i taua mahi ake ano; e kore e oho katoa te kainga page 31 mo te hara o te tangata kotahi. Waihoki, e te whanau, kia penei he taone mo koutou,—kia penei he whare mo koutou,—ahakoa, he whare raupo, e pai ana—kei a koutou hoki te rakau, te toetoe, te raupo, te harakeke katoa; kia tika ai te noho, kia tika ai te moe; kati te moe huihui, kia kore ai tenei take o te whawhai. Whakaritea marietia o koutou tamahine, o koutou taitama, kia marenatia tikatia, kia pai hoki he whare mo raua; kia pai ai te noho, kia tika ai. Me ki atu hoki ki te pakeha, kia whakaritea he katipa, he kaiwhakawa mo o koutou taone. Ko etahi o o koutou tangata, hei katipa, ko o koutou Rangatira, hei whakawa, hei pehi i te kino. Otiia, kia tika te whakaaro o te tangata ki te mana o te katipa, o te kaiwhakawakia rongo, kia tupato, kia whakaae, kaua e whakakake, kaua e turi, kaua e pakeke. Kia penei, e kore e tupu te kino i roto i a koutou.

3. Kia tika te Mahara ki te Whenua. Kahore he pai o te whenua takoto kau. Kihai te Atua i hanga i te whenua, hei takoto kau. Kia mahia e te tangata, kia nohohia e te tangata, te pai ai. I tukua mai o koutou tupuna e Te Atua, hei noho i tenei Motu. Mei tika ta ratou noho—mei kore te kino—penei, kua kapi i a koutou—nei ra, e takoto kau ana te nuinga. Koia nga iwi ke o tawahi i titiro mai ai i enei tau kua mahue nei, i whakaaro ki te nuinga o te whenua e takoto kau ana, ki te torutoru o te tangata e memeha haere ana, na, ka mea, "maumau te whenua mo te takoto kau, me tuku etahi o tatou hei noho." Whakaaro ana a Ingarani ki ona Mihanere kua tae ke mai, kei haere mai he iwi ke, whakararuraru ai i a tatou, koia ratou i haere mai, hei noho i te whenua, hei tiaki i a tatou, hei whakarangatira i a koutou. Na, mea ana nga pakeha, ko etahi o te whenua nei, mo ratou, ko etahi, mo koutou. E tika ana, ina hoki, i tukua mai ai tenei whenua, e Te Atua kia koutou, kia whakakapia e koutou, otiia, kihai kapi i a koutou, koia i tika ai, kia kawea mai tetahi iwi ke, hei whakakapi i tetahi wahi; e tika ana, kia haere mai nga pakeha o Ingarani, no te mea, no reira nga Mihanere, page 32 nga pukapuka, nga taonga, kua riro mai. Otiia, e kore nga pakeha e mea, kia tango maori i te whenua, kahore; e mea ana, kia hoko marie i tetahi wahi mona. Ka pai tena! I mua, i te haerenga o nga tangata o Iharaira ki Kenana, kihai Te Atua i mea, kia hokona taua whenua e ratou, kahore; i mea Te Atua, me tango noa, me patu noa nga tangata o reira—he iwi kino hoki. Waihoki, i nga tini haerenga o nga iwi ki nga tini whenua, kihai i mea kia hokona. E tango noa ana, noho noa iho ana, riro noa atu ana i a ratou. Tena ko tenei—he tino atawhai no Ingarangi ki a koutou, i mea ai, me utu tetahi wahi o to koutou whenua. Otiia, kei mea koutou, kia nui noa atu te utu; kahore, kihai o koutou tupuna i utu, kihai hoki koutou i utu i tenei whenua, No Te Atua ano nga whenua katoa, mana e tuku ki tana iwi i pai ai. Nona hoki nga iwi katoa. Kahore hoki he pai o te whenua, na te mahi i pai ai. Hoko ana te pakeha i te tahi whenua e takoto kau ana—na, e iti ana te utu; otiia, ka tahuri ia, ka paamutia tana whenua, ka taonetia, ka waputia, ka kaipuketia, na, ka tahi ka tino pai tana whenua, katahi ka nui te utu me ka hokona atu e ia ki tetahi pakeha ke; otiia, e hara i te utu mo te whenua—he utu ia, rao nga mahi, mo te paamu, mo te taone, mo te wapu, mo nga kaipuke, mo nga mahi katoo, i pai ai tana whenua. Koia ahau ka mea ai, kaua e mea, kia nui te utu, na te pakeha hoki te nuinga o te mahi, heoti ano ta koutou, he tuku atu i te whenua takoto kau, kia nga wari te utu, kia haere mai ai te pakeha, hei whakarangatira i a koutou.

Otiia, tenei te mea e raruraru ai koutou, e he ai koutou, ko a koutou he ano ki o koutou whenua. Kahore ano i ata rite te whakaaro o te tangata ki etahi whenua. Koia ahau ka mea ai, kia tika te Mahara ki tena. Hohoro te whakarite marie i te mea e watea ana. Me komiti marie, me whakarite marie nga whenua katoa, o ia kainga, o ia kainga. Nga tangata o tenei kainga, e whakarite marie ana i to tera tangata wahi, i to tera tangata wahi, me nga tangata o tera kainga, o page 33 tera kainga, e pena tonu ana. A kia tuhituhia hoki ki te pukapuka nga ingoa o nga tangata, me nga ingoa o tona kainga, o tona kainga—whakatikaia hoki nga rohe, kia ata takoto. Otiia, kaua e tautohe; kia mahara, e nui ana te whenua—e nui ana mo tena tangata, e nui ana mo tena, e nui ana mo koutou katoa. É hara hoki te whenua i te tino taonga nui, kia tautohetohe ai te tangata; koia ahau ka mea ai, ka kore te rite i te komiti marie, me waiho marie, aua e tohe, aua e whawhai, e kore e rite i te whawhai, waiho kia takoto ana, e kore e riro, e takoto tonu ana. Tenei ake pea te rite ai. Waihoki, ka haere mai te taua, hei tango i to koutou oneone, tukua atu—kaua e whawhaitia—tukua atu, tukua atu, e kore rawa e riro. Ahakoa, nohohia ana e ia, ngakia ana e ia, kaingatia ana e ia, e kore rawa e riro i a ia, tenei ake, tenei ake,—heoti ano te whakaaro mou i naianei, ko te tangata kia ora, ko te tangata kia ora—e kore e mate te whenua, e kore hoki e riro te whenua—tenei ake ia te hoki mai ai ki a koutou. Kei te ki mai pea te tangata, "me pehea ka hoki mai ai, me ka tuku noa ahau i taku kainga." Na, tenei taku whakaaro—ka kore te rite tetahi mea i te Komiti—a, e kore ano hoki e rite i te whawhai—na, me Komiti nui nga Rangatira katoa, koia tenei ka tuhituhia nei.

4. Kia tika te Mahara ki tetahi Runonga Rangatira mo koutou. Na, ko te tikanga tenei o nga iwi Rangatira katoa, i nga tau katoa. Kei Ingarani, kei Paranahi, kei Amerika, kei konei hoki—e huihui ana nga rangatira o ia kainga, o ia kainga, e huihui ana ki te tahi kainga nui. Ko to Ingarani, kei Ranana—ko to Paranahi, kei Parihi, ko to Amerika, kei Wahitone—ko to nga Pakeha o Nui Tireni, kei Akarana. Na, ta ratou i huihui ai, koia tenei; hei whakatakoto tikanga mo nga kainga, mo nga whenua, mo nga tangata, o o ratou kainga katoa. Na, mehemea, kihai i rite tetahi mea i nga komiti nonohi, i nga kaiwhakawa o nga kainga, na, ma tenei Runanga Rangatira e whakarite. Otiia, kei mea koutou, ka haere nui nga tangata katoa; ka- page 34 hore, e haere kotahi ana, tenei Rangatira i tona kainga—tenei Rangatira i tona kainga—e haere ana ko tona kotahi, ahakoa, kei tawhiti tona kainga, ko tona kotahi e haere ana. Te tino huihuinga, na, e nui ana, e rua pea rau o nga Rangatira. Na, e Runanga ana, i tenei ra e huihui ana—i tenei ra e huihui ana, e korero ana, e whakariterite ana, a marama noa e whakariterite ana, kia rite ra ano nga mea katoa, na, ka tukua nga pukapuka tikanga mo nga tangata katoa Koia ahau ka mea ai, kia penei he Runanga mo nga Rangatira Maori. Otiia, e kore pea e rite kia kotahi Runanga—he whenua roa hoki, kahore hoki he Hariota Tima, hei kawe i a ratou, penei me Ingarani. Koia ahau ka mea ai, kia toru Runanga, kia wha! Kia kotahi mo Ngapuhi, kia kotahi mo Waikato—kia kotahi mo Taranaki—kia kotahi mo tera atu wahi, kia kotahi mo tera atu wahi. Na, hei te Raumati whakamene ai—otiia, kaua e pokanoa etahi—me whakarite marie nga tangata haere—kia kotahi o tenei kainga, kia kotahi o tenei kainga; kia kotahi hoa mona kia tokorua ranei. Na, kaua e hapai pu, me haere noa atu. Ka tae ki te kainga, i whakaritea hei whakamenenga, na, ka tatari ki era atu. Ka rupeke mai. Na, ka timatangia te mahi ki te Karakia, ka whakaritea tetahi, hei kai tuhituhi, hei Hekeretare, ko etahi hoki, hei hoa mona, hei tuhituhi ki te pukapuka i nga tikanga katoa e whakaritea e te Runanga. Na, ka korero tena Rangatira, i nga mea e hiahia aua ia, kia whakaritea e te Runanga, me tera atu, me tera atu. Otiia, me korero takitahi, kei raruraru. Na, mehemea, kahore ano i rite tetahi mea, i komititia e tetahi o nga komiti nonohi, Kaiwhakawa ranei i nga kainga—na—ma tenei Runanga Rangatira e whakarite, e whakatakoto tikanga. Na mehemea, he whenua i tangohia, i komititia ranei—i pakangatia ranei, a kahore ano i rite, na, ma tenei Runanga e whakawa, e whakarite, e whakatakoto tikanga. Na, ka puta ke te whakaaro o etahi o nga Rangatira, ka puta ke te whakaaro o etahi—na, me tatau marie nga whakaaro o tetahi taha, o tetahi taha, a, ka tokomaha o tetahi taha, ma te toko- page 35 maha e whakatakoto he tikanga, a ma te tokotorutoru e whakaae ki to te tokomaha tikanga tuturu. Na, tena te tahi mea he, kei te Ihutaroa, ma tenei Runanga Rangatira e whakarite; kei Paeroa hoki tetahi—kei tera atu wahi kahore ano i rite, kei tera atu wahi kahore ano i rite. Otiia, kei te Pakeha te tino tikanga mo tenei mea, mo te Rimanga Rangatira, koia ahau ka mea ai, me patai atu ki te pakeha. Ko te tikanga whakamutunga e tuhituhia e ahau, koia tenei, ko te tuarima.

5. Kia tika te Mahara ki te Pakeha. Kei mea tetahi tangata, i haere mai te Pakeha hei hoa whawhai; kahore, i haere mai hei hoa aroha. Mahara ki tona pito taenga mai, kihai i haere mai nga hoia, hei whawhai i reira—haere mai ana ko te Kawana, ko nga Rangatira, ko nga Ruri Whenua, ko nga kai mahi—Heoi ano. No muri nei, ka tupu te kino, ka tahi ka tikina he hoia, hei tiaki. Hua noa, i haere kau mai ai, kua mutu te kino o te tangata maori, ra, ka kitea, he kino—na, katahi ka riro mai nga hoia, hei tami i te kino. Otiia, kei mea koutou, heoi ano nga hoia, o te Pakeha; kahore ra hoki, tena ano ana Mano Tini; me te mano tini tuauriuri waioio o nga tangata noho noa! Na, mehemea, i whakaaro te Pakeha. kia haere mai hei hoa riri, hei whawhai, hei tango noa i o koutou whenua, hei whakangaro i a koutou, penei, kua haere nui mai i mua. Waihoki, i naianei, ka kite nei te pakeha i te kino; na, mehemea, kua hiahia kia whawhai, kia huna i te tangata maori, penei, kua mano tini mai nga hoia, kua kapi katoa te whenua, kua ngaro ke te tangata maori. Nei ra, ka torutoru nei nga hoia, hei pehi kau i te kino kia mutu, koia ahau ka mea ai, he aroha kau ta te pakeha, e aroha tonu ana. Otiia, e te whanau kia tika ta koutou ma hara; ka kino tonu nga rangi, ka ua tonu, na, ka puta nga waipuke, a ka nui haere te ua, ka nui haere hoki nga waipuke—na, mehemea—ka ua tonu, ka kino tonu—na—ka ngaro katoa te whenna i tena hanga i te waipuke. Waihoki, ko te pakeha; ka nui haere te kino o te tangata maori, ka nui haere mai te hoia, hei waipuke page 36 mo te whenua nei. Kei ki mai koutou, ka ngaro i a koutou te Pakeha; kahore ra hoki; tera e mimiti i a koutou te Moana? Tera e mimiti i a koutou tetahi o nga awa nonohi?—Tena, whakamatauria;—Huihuia katoatia nga hapu o Nui Tireni, me tona nuinga, me tona nuinga; me nga wahine, me nga tamariki—me nga kuri, me nga poaka: Huihuia katoatia ki tetahi awa—ki Waikato pea—ki Wanganui pea—ki Kaipara pea—tena, patupatua nga wai o tena awa—inuinumia nga wai o tena awa—utuutuhia—kawekawea ki uta—tahutahuna—whakamatematea—e koutou katoa, kahoa—i te ao, i te po, i tenei ra, i tenei ra, marama noa, [unclear: au] noa, tera e mate?—tera e mimiti? Kahore ra hoki, e pupu tonu mai ana i tona puza ake ano, e puke tonu ana, e rere tonu ana, e ora tonu ana! Rere, ko te rite tenei o te Pakeha! Mehemea, ka tahuri katoa nga hapu o Nui Tireni ki te whakamate i te pakeha, a ngaro katoa enei pakeha e noho nei. Te Kawana, nga rangatira, nga tangata katoa—me nga kaipuke, riro katoa i a koutou—mate katoa—tera kei muri ano. Pena me te awa i whakamatea—puke ake ana ana wai, ka nui, ka kaha,—te pakarutanga mai, na, ngaro katoa. Waihoki ko te pakeha, e pupu mai ana i tona puna i tawahi—hui mai, hui mai—na—kei hea he whenua hei turanga? Koia ahau ka whakaaro ai ki nga pakanga nei—ki nga tangata hikaka nei e whawhai nei ki te pakeha—he aha te mutunga? E ngaro te pakeha i a ia? E taea a Taranaki te keri, e te tamaiti whanau hou? Kei hea he whenua hei tikinga tangata hei hoa mona—hei tikanga paura—pu—mata, mona. Huaatu, kei te Pakeha te paura, te pu, te mata, nga tini mea whawhai katoa, me te mano tini o te tangata. Koia ahau ka mea ai, e kore rawa e ngaro te Pakeha. Tena, kowai koia e ngaro? Ka mutu pehea koia te mutunga o te mahi nei, me ka tohe tonu te tangata maori? Heoi ano ra, ko te mutunga tenei, ko te tangata maori ka ngaro; ngaro, ngaro rawa!! Otiia, e kore e whakangaromia kautia e te Pakeha, te iwi pai, me te iwi kino—kahoreko ratou anake e tutu ana, waihoki, ka tutu nui, ka wha- page 37 whai nui, ka ngaro nui! E mate ano etani o nga pakeha me etahi kua mate nei—otiia, te mate noa ai tona mano, hei aha mona tena mano—tera atu ona mano tini e kore e mimiti. Tena ko te tangata maori, ka mate etahi o ratou—tokorua pu ranei—tokotoru pu ranei—kei hea he motu ke hei tikinga tangata mona, hei hapai i nga pu o era kua mate, hei takitaki i o ratou mate. Kahore ra hoki, ka memeha noa iho, ka ngaro noa iho. Kahore o te Pakeha hiahia whawhai, otiia ka pokanoa te tangata iwi ke ki a ia, ka pehea? Heoi ano ra, ka whakatika ano, taea hoki te aha i te mahi o te pokanoa? Titiro ki a Ponupate. He tangata maia tena tangata ki te whawhai—he iwi nui tona iwi—me o ratou paura me o ratou pu me o ratou taonga katoa—otiia kihai i ora i a Ingarani. Tohe ana tena tangata ki te whawhai, mano tini ona hoia i mate i nga parekura—tohe tonu ana tohe tonu—na, ka whati—ka mau, ka riro i te pakeha—riro—riro herehere tena tangata nui—riro herehere me te taurekareka e herea nei e koutou. Kawea rawatia e te pakeha o Ingarani i runga i te kaipuke, kawea ana ki Hatarina, he Motu i waenga moana. Na, kei reira e noho moke moke ana—kei reira e tangi kau ana ki tona kainga, kua mahue—ki tona rangatiratanga kua kore—ki ona mano tini o nga tangata maia, kua maumauria e ia ki te whawhai—tau noa e tangi ana—tau maha e noho herehere ana ki taua motu, a mate noa tona tinana. Na, ka kite ia i te utu mo te kino! No naianei ano hoki i tae mai nga pukapuka o tawahi e korero ana i te whawhai nui o Inia. Kei reira etahi pakeha e noho ana penei me konei; whakatika ana nga tangata whenua hei whawhai ki te pakeha—hei patu i te pakeha, hei pana i te pakeha—na, whakatika ana hoki te pakeha. Te huihuinga, na e ono te kau nga mano o te tangata whenua! Whawhai ana i te ahiahi po noa, whawhai po ana ao ake—te mutunga, ka ngaro o te tangata whenua, kotahi te kau o nga mano!! Heoi, ka riro i te pakeha te wikitoria. I mate ano te pakeha, kihai pena te tokomaha me te tangata whenua, e rua page 38 mano. Otiia, e kore te pakeha e ngaro. Waihoki, ka whakatika to konei tangata whenua ki te pakeha, na, ko taua tu ra ano. Ka ngaro, ko te tangata whenua, ka riro i te pakeha te wikitoria, ka riro i te pakeha te papa,

Na, kei mea koutou, e hiahia ana te pakeha ki te whawhai—kahore—engari ki a ia, me ka kino te tangata maori ki a ia, me hoki ia ki tawahi, me waiho te whenua nei mo te tangata maori—otiia, tena tona whakaaro i tohe tonu ai ia ki te noho,—koia tenei—kei hoki ia, ka haere mai ai nga iwi ke whakangaro kau ai i a koutou. Koia ahau ka mea ai kia tika te Mahara ki te pakeha. Waiho kia noho ana—tukua tetahi whenua ki a ia, puritia hei hoa aroha mo koutou—ka pai hei hoa aroha—tena, hei hoa riri, ka kino, ka ngaro koutou; engari hei hoa aroha—hei whakarangatira i a koutou; tukua ki a ia te tikanga mo nga mea katoa, kei a ia te mohiotanga, kei aia te kaha, kei a ia te taonga, kei a ia te Rangatiratanga mana ka tika ai te Kawanatanga o to koutou motu. Kihai tika i a koutou i mua—tona tikanga i mua—he he—he kuware—he whakangaro tangata. Katahi ka ora te whenua nei—katahi ka ora koutou, me o koutou tamariki—ka tahi ka kite i te rangatiratanga mo koutou—he mea, ka whakamahuetia nga tikanga maori, ka tangohia nga tikanga pakeha. Ko nga Pakeha Mihanere hei whakatakoto tikanga mo te karakia, mo te wairua, mo te Atua, mo tera ao; ko te Kawana koki, me nga Rangatira mohio, hei whakatakoto tikanga mo nga mea o tenei ao, mo te tinana, mo to whenua, mo nga taonga, mo nga hanga katoa o tenei ao. Koia matou ka mea ai, i mua, i te taenga mai o tera Kawana kua mate, me whakaae koutou ki te Kawanatanga o te Pakeha. I penei hoki o matou whakaaro i reira,—Na te he o o koutou tikanga mo te karakia, mo te wairua, mo te Atua, i he ai a koutou mahi mo tera ao; na te he hoki o o koutou tikanga mo nga mea o tenei ao, i he ai ta koutou mahi ki tenei ao, i kore ai ta koutou rangatiratanga ki tenei ao. Waihoki, kua whakaae koutou ki o matou tikanga page 39 karakia, hei Rangatiratanga mo koutou ki tera ao; me whakaae hoki koutou ki nga tikanga o te Kawana, hei Rangatiratanga mo koutou ki tenei ao. Koia tena e te whanau, ko te tino tikanga tena mo koutou. Kei mea koutou, he Kawana tenei mo te Pakeha anake. Huaatu ko te mahi a te Kawana, hei tiaki, hei whakarangatira i a matou, hei tiaki, hei whakarangatira i a koutou hoki. Koia ahau ka mea ai, kei wehi kau ki te Kawana, kei wehi kau ki te pakeha, heoi rawa ano te mea e pai ai koutou ki tenei ao, ko nga tikanga o te Pakeha, e te whanau, e te whanau, whakarongo mai ki taku kupu, he kupu pono koa, he kupu mohio, he kupu aroha. He pakeha ano ahau, otiia, kua ki atu ra kotahi ano tatou—e noho mahara ana ahau, e noho matau ana—e hara aku kupu i te kupu kuware—he kupu pono—he kupu tika, koia ahau ka tohe nei ki a koutou kia piri ki te pakeha, kaua e wehewehe, kaua e turi, kaua e pakeke, kaua e whakakake, e ngari tukua ki te pakeha te whakaaro, kei a ia te tikanga tika, whakaaetia katoatia nga tikanga o te pakeha. Kua noho te pakeha ki tenei whenua—e kore rawa e taea te pana, kei a ia te kaha, te taonga, te rangatiratanga, ina, kia piri ki a ia—kia whakakotahitia, kia whakarite ki a ia, kia whakatupu pakeha tonu. Kia noho pai ai, kia noho ora ai, kia noho marie ai, kia noho rangatira ai, kia noho tika ai. Otiia, kei mea koutou, e whakapai ana ahau ki nga mahi kino o te Pakeha—kahore—kei tango koutou i ena mahi. Tena ano ta te pakeha mahi he, puremu, tahae, inu rama, haurangi, whakatupu kuri—na, engari ena, kia tupato ki ena mea, kaua e tango i ena tikanga; no Hatana ena tikanga, no te Reinga, a, e to ana i aua tangata ki tera kainga mate. Tena ko nga tikanga papai o nga Rangatira—ina—tangohia, puritia, u tonu, tupu tonu, a mate noa, na, ka kite koutou, me o koutou tamariki—ka kite koutou i te Rangatiratanga mo koutou, ka kore noa iho te whawhai, ka tupu te tangata, ka kapi te whenua, ka meinga tenei Motu, ko Ingarani Tuarua, a ko a koutou tamariki, hei Rangatira Pakeha katoa!!

page 40

Heoi, kua hoha pea koutou kua roa hoki taku tuhituhi. Otiia, kotahi tenei Upoko e toe nei—me tuhituhi marie—me korero marie e koutou, Kia manawa nui—i ki atu ra i te timatanga, "ahakoa roa korerotia ra," kihai ahau i mea, kia penei te roa, otira, e taea e tatou te aha, i tenei hanga raruraru, i te whawhai? Kei aha hoki te roa noa ai tenei pukapuka, kua roa ke hoki te whawhai, kua roa ke te kino, ka pai kia meinga tenei hei whakamutanga.

Na, kua tuhituhia, Nga take o te Whawhai, Nga kino o te Whawhai, Nga Tikanga e mutu ai te Whawhai,—na, ko te Upoko whakamutunga tenei, ko nga pai o te Kongo Mau.

IIII. Ko Nga Pai o te Rongo Mau. Otira, kua oti ano etahi o nga pai te tuhituhi, heoi, me tuhituhi ano; e kore hoki e mutu. Me nga kino o te Whawhai, e kore e taea te korero, me nga pai hoki o te Rongo Mau, e kore hoki e taea te korero. Na, i korerotia ai nga kino o te whawhai, kia rapu ai te tangata ki nga tikanga e mutu ai tena hanga; waihoki, me korero nga pai o te Kongo Mau, kia u ai tona ngakau ki aua tikanga pai. Otiia, kei hea te kupu, hei whakaatu i te tini, i te nui o nga pai o te Rongo Mau? He pai mo te tinana—he pai mo te wairua—he pai mo tenei ao, he pai mo tera ao atu—he pai mo te tangata ora—he pai mo te tangata mate. Maha noa atu nga pai o te Rongo Mau—e kore e taea te kohikohi. Heoi, me tuhituhi etahi, ma koutou hoki e whukaaro, e rapu, e mahara etahi.

1. Na, te tahi pai o te Rongo Mau, koia tenei, Ka kore nga kino o te Whawhai! Rere, korerotia ano ena kino kua tuhituhia raka! Whakaarohia ena kino! He mea iti koia kia kore ena kino? He mea iti kia kore te raruraru, kia kore te maumau, kia kore te huna tangata, kia kore te tangi, kia kore te mamae, kia kore te ahi whanariki, kia kore nga kino o te reinga, kia kore te tawai a Hatana, kia kore te riri o te Atua, kia kore te page 41 whakama, te wehi a te ra whakawa, kia kore te whakangau o te mamae, ake, ake, ake? Ki au, he pai nui tenei. Ka pai kia kore ena kino, kia kite ai te tangata i te pai, ka rokohanga te waka o te tangata i waenga moana, ka puta nga kapua—ka kapi te rangi—ka ngaro te ra-ka pupuhi te hau, ka ua te ua—ka tu te ngaru, ka eke te wai, ka totohu te waka, ka tutu nga ika, na, ka pouri te tangata, ka whakaaro—e, ka horomia oratia ahau e nga taniwha o te moana! tena ka puta ki tetahi kokorutanga marino—ka kore te hau, ka kore te ua, ka kore te ngaru, ka kore te taniwha—ka puta te ra—na—ka hari te tangata, he oranga ngakau, he oranga tinana hoki. Waihoki kia kore nga kino o te whawhai, katahi ka kite te tangata i te oranga mona mo te tinana, mo te wairua—katahi ka kitea he rangatiratanga mona.

2. Kia kore te whawhai, na, katahi ka tika te whakaaro o te tangata ki nga tikanga mo ona mea katoa—ara, katahi ka ata takuto he tikanga mo nga mea katoa. No te mea, e whakaaro ana tena iwi, tena iwi, ki te whawhai, koia te ata wakarite marie ai nga mea he. Ka rangona he kino, he puremu ranei, he kanga ranei, he kohuru ranei, he tango whenua ranei—na, ka oho te ngakau whawhai, oho noa—whawhai noa, kihai takoto he tikanga. Engari, kia mahue rawa te whawhai, na, ka komititia marietia te kino, ka whaka wakia marietia, ka whakaritea marietia ranei e te Runanga Rangatira—na, ka tahi ka ata takoto he tikanga, katahi ka tatu te ngakau o te tangata.

3. Kia kore te whawhai, katahi ka hua he taonga mo te tangata. E mahi marie ana i tona whare, i tona kainga, i tona mara, me ana mahi katoa; e mahi marie ana i nga mahi o te pakeha, me nga utu, ka riro marie ano i a ia—kahore ona wehi, kahore ona pouri, kahore ona tupato kei takatakahia ana kai e te taua, kei murua tona whare, kei tangohia ona taonga. Kahore i warea ki te hanga pa, kahore i whati tona tuara i te amohanga rakau mo tona pa, kahore e maumauria ona tao- page 42 nga mo te paura, pu, mata. E hoko marie ana tena tangata i ona taonga—tena tangata i ona taongae hoko marie ana tena tangata i tona whenua, tena tangata i tona whenua—na—katahi ka hua he taongaka tahi ka hua he kai—kai pakeha—kai maori—kai ma nga tamariki, ma nga kaumatua—he kakahu hoki mo nga tamariki, mo nga kaumatua, katahi ka pai nga whare, katahi ka pai nga kainga, ka tahi ka ahua Rangatira nga tangata katoa.—Rere, kia penei te tu o te tangata maori, katahi ka tino paingia e te pakeha, katahi ka kitea tona pai, tona atawhai ki a koutou, katahi koutou ka whiwhi ki te pai o tona Rangatiranga.

4. Tetahi pai o te Rongo Mau. He huanga Tangata. Na te kino i iti haere ai koutou—haunga ano nga tangata i mate i te whawhai—ko te raruraru, ko te kai kore, ko te kakahu kore, ko te kino o te whare, ko te matemate o nga tamariki i te tiaki kore mo ratou. E mea ana ahau ki nga tamariki matemate nei, na te kino o te kai, na te kino o te kakahu, na te raruraru o ona kai tiaki i mate ai. Ko nga turoro hoki, na te penei i mate wawe ai, nga kaumatua, ka pa te mate, kahore he kai, kahore he rongoa, kahore he weruweru, kahore he whare, kahore he mea e pai ai te takoto o te turoro, takoto ana i runga i te moenga maro—whariki maku, kakahu paru, kahore he horoi, kahore he pere, kahore he taapu, kahore he ipu—kahore hoki he huka, he ti, he kai ngawari, e pai ai te turoro—heoi ano, ka hohoro te hemo—tae rawa atu te pakeha kua nui noa atu te mate, kua hemo ranei. E tama ma, no enei mea i iti haere ai koutou. Tena ka mutu te whawhai, mutu rawa—ka mau te rongo, mau rawa—na, katahi ka watea te tangata ki te mahi i nga mea katoa, katahi ka marama tona ngakau ki nga mea katoa e pai ai te tangata, katahi ka tika te hoko i nga mea e ora ai ana tamariki, nga kaumatua hoki—katahi ka tika te whakaaro ki nga mea mo nga turoro, kia ora ake—na—katahi ka orate tangata, katahi ka hua he tangata mo te ao nei. Rere, e kore oti koutou e pai, kia tapu he uri hei noho i te page 43 whenua i muri i a koutou, hei pupuri i o koutou ingoa? Ina, me whakamutu te whawhai kia noho pai ai te tangata—kia mahi pai ai te tangata, kia tupu pai ai te tangata.

5. Tetahi atu pai o te Rongo Mau, koia tenei—katahi ka tatu te ngakau o te tangata ki te kura, ki te ako, ki nga mohiotanga katoatanga e Rangatira ai te tangata. Kua tae mai nga pakeha hei whakaatu i nga mohiotanga ki a koutou—me pehea i te raruraru. I kuware o koutou tupuna, me o matou tupuna—raruraru tonu ana tetahi i te whawhai—raruraru tonu ana tetahi i te whawhai—ka mutu ta matou mahi whawhai—na, katahi ka riro i a matou, nga mohiotanga o nga iwi ke, katahi matou ka tupu hei iwi Rangatira, hei iwi mohio. Waihoki ko koutou—e raruraru tonu nei, e whawhai tonu nei, e kuware tonu nei,—na—ka whakamutua te kino, te whawhai—ka noho pai te tangata, ka tahuri ki te ako marie i nga tikanga mohio o te pakeha, katahi ka tupu hei iwi mohio, hei iwi Rangatira—ka riro i a koutou nga mohiotanga o te Pakeha. Katahi ka paingia koutou e nga iwi katoa.

6. Tenei hoki tetahi Pai o Te Rongo Mau, Ko te Pai no tera Ao—ara—ko te pai mo te Wairua. Mo te tinana nga pai kua korerotia nei, mo tenei ao—otiia, mo te Wairua ano tetahi, ina hoki, ka noho pai te tinana ka pai hoki te ngakau. I hanga tahitia raua e te Atua, waihoki, e tika ana kia whakaaro tatou kia raua tahi. E tika ana, kia tiaki tatou i o tatou tinana, kia atawai—kia whakaaro—kia whakarangatira tatou i o tatou tinana i tenei ao; kihai hoki te Atua i hanga i te tangata hei taurekareka, i hanga te tangata e te Atua hei rangatira mo tenei ao, mo tera ao atu; koia ahau ka mea ai, kia whakatupu rangatira te tangata, kia wakarerea te kino, kia paingia ai ia e te Atua. Kei te Atua hoki te tino tikanga o nga taonga o tenei ao, o nga painga katoa mo te tinana, mo te wairua. Otiia, ko te tino mea nui, koia tena ko te Wairua,—ko te tino rangatiratanga o te Atua mo te Wairua ki tera ao atu. Koia hoki te ku- page 44 pu o te Karaiti "Matua rapu i te rangatiratanga o te Atua me tona tikanga, a ka ho atu ki a koutou enei mea katoa." Otiia, me pehea te "rapu"—ara me pehea te mahi o te wairua, me ka raruraru te tangata i te whawhai? E kore e tika, he mea whakamate tena i te whakapono,—e kore e haere tahi te whakapono me te whawhai; koia ahau ka mea ai, ko te tino Painga o te Rongo Mau koia tenei—katahi ka tika te whakaponokatahi ka tika te mahi mo te wairua mo tera ao. Rere, ko te Rangatiratanga tena mo te tangata,—ko tona kainga pumau tena. Mehemea, e noho tonu ana i tenei ao e kore e pai kia noho kino, kia noho mate: Mehemea, e kore e haere ke, he ao ke—e kore e pai kia kuware tonu, kia he tonu: tena, e haere ana tatou ki te Ao Wairua, te ao e noho tonu ai te tangata, e pumau tonu ai tona noho—ina—kia tika ta tatou mahi mo to tatou kainga pumau. Na, ko te tino mahi tika mo tera ao koia tena, kei te pukapuka o te Atua, kei nga tikanga o te whakapono. He tikanga pehea nga tikanga o Te Atua? He tikanga pehea nga tikanga o te whakapono? He tikanga whawhai? He tikanga raruraru? Huaatu, he tikanga aroha, he tikanga hohou rongo, he tikanga rangimarie. Ko te Atua, te Atua o Te Rongo Mau.—Ko Ihu Karaiti, te Kingi o te Rongo Mau—Ko te Wairua Tapu, te Wairua o te Rangimarietanga, ara, te Wairua o te Rongo Mau. Waihoki ka u tatou ki nga tikanga o te Rongo Mau, ka meinga tatou he tamariki no Te Atua, a ko Te Atua hei Matua mo tatou. Tena hoki ta te Karaiti kupu, kei a Matiu 5, 44, 45, Na, e mea atu nei ahau ki a koutou, Arohaina atu o koutou hoa whawhai, kia pai te korero ki a ratou e kanga ana ki a koutou, kia atawhai ki a ratou e mauahara ana ki a koutou, a inoi atu mo ratou e wakatoi noa ana ki a koutou, a e aru ana ki a koutou; Kia meinga ai koutou he tamariki ki to koutou Matua i te Rangi. Tena, he mea iti koia tena? He mea iti kia meinga ai tatou he tamariki no Te Atua, a ko Te Atua hei matua mo tatou? He mea nui wakaharahara.—heoi rawa ano te mea nui ko tenei,—mo tenei ao, mo page 45 tera ao atu, ina hoki te kupu o Paora 1 Koriniti, 8, 17, "Ki te mea he tamariki, e whiwhi ano tatou ki ona mea; e whiwhi tatou ki nga mea o Te Atua, e whiwhi tahi tatou me te Karaiti." Tena hoki tetahi, 1 Koriniti, 3, 21, 22, "No koutou hoki nga mea katoa, nga mea o naianei, nga mea o amua atu, no koutou ano katoa." Tena hoki ta Rawiri, 84, 11, "Ko Ihowa Te Atua, hei ra, hei karo; ka homai e Ihowa he atawhai, he kororia; a e kore rawa e pupuri atu i te tahi mea pai mo ratou a haere tika ana." Tera atu hoki nga kupu papai mo nga tangata e mahi tika ana i nga mahi o Ihowa te Atua o te Rongo Mau. Ko Ihowa hei Matua mo ratou, hei tiaki mo ratou, hei homai i nga mea papai o tenei ao mo ratou—mo te tinana, mo te wairua. Ko ia hoki Te Atua, te tino Rangatira o tenei ao, o tera ao atu.—Nona nga koura, nga hiriwa, nga taonga katoa. Mana e homai ki te tangata, ka tahi ka whiwhi.—Mana e kaiponu atu, e kore rawa e riro i te tangata. Koia tena, e te whanau, kia whakarerea te whawhai, kia houhia te rongo—kia mau tonu te rongo, kia watea koutou ki te mahi i nga mahi o Te Atua aroha, kia u tonu koutou ki ona tikanga,—na—katahi koutou ka meinga he iwi mona, ka tahi koutou ka whakawhiwhia e ia ki tona atawhai nui, ka tahi koutou ka tino meinga he iwi Rangatira mo te ao nei, Waihoki ka tata te tinana ki te mutunga o tona nohoanga i te ao maori nei—ka pa te mate ki a ia, ka kau i te awa o te mate ki tera taha ki tera ao, ma te Atua o te Rangimarietanga e whakamarama te ngakau, mana e whakamarie te ngakau. Ka mahara te tangata tika ka hemo tona tinana, ka mahue i a ia tona kainga, ona taonga, ona whanaunga, ka riro ia ki te ao Wairua, ka haere tona tinana ki te urupa,—nako te aha koia hei okiokinga mona? Ko te aha hei haringa mona? Ko tona maia ki te whawhai? Ko nga tupapaku i mate i a ia? Ko te matangohi i riro i a ia? Kahore, kahore! Tena ke tona okiokinga—tona haringa,—Ko Ihu Karaiti te Kingi o te Rongo Mau, ko tona whakaaetanga ki a ia, ko tona piringa ki a ia, ko tona unga ki a ia; no te mea, kua oti ia te whaka- page 46 tika ki te whakapono,—na—he maunga rongo tona ki te Atua na Ihu Karaiti, a e hari ana ia, e tumanako ana ki te kororia o te Atua. E mahara anakua oti ana kino te muru. Ko Ihu Karaiti tona Kingi,—Ko Ihowa tona Matua,—ko te Rangi tona kainga,—na—e haere hari ana, e haere marama ana, ki tona Rangatiratanga, Ahakoa, ko ona whanaunga e tangi ana mona ka riroko tona hoa, ko ana tamariki, e piri ana ki a ia, e mahara ana ko Ihowa hei tiaki i a ratou,—hei arahi ano i a ratou ki te kainga,—ko reira ratou whakamene ai—noho tahi ai—hari tahi ai, ake, ake, ake. Na, ka haere,—na, ka whiti,—na, ka u ki te kainga o te Matua,—na, ka huihui mai nga anahera,—na, ka waiata,—na, ka hari, na, ka tae ki te aroaro o tona Ariki,—na, ka rangona te kupu, "Haere mai e te tangata i paingia e taku Matua, nohoia te rangatiratanga kua oti te whakarite mou no te orokohanganga o te ao." Na, ko reira tino kite ai i te tikanga o tena kupu, "E hari ana te hunga hohou rongo: ka huaina ratou ko nga Tamariki o Te Atua." "Kia kite koutou i te peheatanga o te aroha hua homai nei e te Matua kia karangatia ai tatou, ko nga tamariki o Te Atua—a kahore ano i kitea noatia hei aha ranei tatou amua: otira e mohio ana tatou, ka puta mai ia ka rite tatou ki a ia, ka kite hoki tatou i a ia me ia nei ano." E—e kore e taea te korero, no te mea, kahore ano te kanohi i kite, kahore ano te taringa i rongo, kahore ano hoki te ngakau i mahara ki nga mea papai kua oti te whakarite e Te Atua mo ratou e aroha ana ki a ia. Heoi ra,—ko nga tangata o Hatana e mahi ana i ana mahi, e haere ana ki tona kainga, e rite ana ki a ia i te kino, i te mamae, i te matenga mutunga kore. Ko nga tangata o te karaiti e mahi ana i ana mahi, e tika ana ki tona kainga, e noho ana i tona Rangatiratanga e rite ana ki a ia, i te pai—i te hari—i te kororia—i te oranga tonutanga. Waihoki, a te ra whakawa, ka kitea te wehewehenga o te hunga whawhai, o te hunga hohou rongo. Ka whakapehapeha kau te tangata whawhai i naianei, ka mea "e pai ana te mate—mate ana—mate ana i ru- page 47 nga i tona pakanga," tena, ka ara ruai a te ra whakamutunga me nga tupapaku i mate i tona pakanga—na, ko reira kite ai i te he o to ratou pakanga. Ka ara mai te hunga tika ki te orangatonutanga—ka ara mai te hunga kino ki te whakama ki te whakarihariha, ki te mamae e kore e mutu. Ko reira kite ai i te ponongatanga o ta Paora kupu, Roma 2, 7. 8. 9. He riri—he riri nui mo te hunga totohe, e kore nei o rongo ki te pono, otira e rongo ana ki te kino, He mamae, he pouritanga mo nga wairua katoa o te tangata e mahi ana i te kino, "Otira he orangatonutanga, mo ratou e tohe marie ana ki te mahi pai, e rapu nei i te kororia, i te honore i te orangatonutanga; he kororia, he honore, he marietanga mo te tangata katoa, e mahi ana i te pai.' Rere, he karauna mo ratou, he kingitanga, he Rangatiratanga ora tonu—he Rangatiratanga mau tonu, he Rangatiratanga hari tonu, he Rangatiratanga marama tonu, he Rangatiratanga kororia tonu, ake, ake, ake! Mo wai? Mou, e te tangata turi?—mou, e te tangata whawhai? Kahore, kahore. Mo te hunga hohou rongo—mo ratou e mahi ana i nga tikanga o te Rongo Mau.

Tena e te whanau, kia tika koia pea te whakaaro! E mea ana koutou ki o koutou whenua. Rere, te kupu o Te Karaiti, Matiu 5, 5.: "E hari ana te hunga rangimarie; ma ratou hoki e noho te whenua." Koia tena, ko te Rongo kia Mau. Mo tenei ao, mo tera ao—mo koutou, mo o koutou tamariki. Ko te Rongo Mau, ko te Rongo Mau, ko te Rongo kia Mau.