.jpg)
New Zealand: Acts affecting Native Lands, 1886, 1888-91 and 1894-95
Te Kupu Apiti. Kaunihera Maori O Te Takiwa Maori O Takitimu. Nga Ture whakahaere
Te Kupu Apiti. Kaunihera Maori O Te Takiwa Maori O Takitimu. Nga Ture whakahaere.
Tenei to Kaunihera Maori o te Takiwa Maori o Taktimu i whakaturia i raro i "Te Ture Kaunihera Maori, 1900" ka hanga nei i enei tikanga-whakahaere i raro i te mana o taua Ture, me timata te whai mana o ana tikanga-whakahaere a te wa whakaaetia ai e te Kawana, me te panui-tanga o ana mea i roto i te Gazette me te Kahiti:
Whakamarama.
I roto i enei tikanga-whakahaere, mehemea ia kaore e taupatupatu ana ki nga kupu e whai ake nei, a mehemea kaore i motuhake te takoto a etahi atu whakamaramatanga, koia enei o ratou tikanga:
- "TauaTure" tona tikanga ko "Te Ture Kaunihera Maori, 1900."
- "Te Kaunihera" tona tikanga ko te Kaumhera Maori o te Takiwa Maori o Takitimu i whakaturia i raro i taua Ture.
- "Komiti" ara "Komiti Marae" tona tikanga ko te Komiti Marae o tetahi kainga Maori i whakaturia i raro i nga tikanga o taua Ture.
- "Takiwa" tona tikanga ko te Takiwa Maori o Takitimu i panuitia e te Kawana i raro i taua Ture i tana panuitanga o te 26 o nga ra o Tihema, 1900.
- "Taone Maori" tona tikanga he Taone Maori i whakaturia i raro i "Te Ture Taone Maori,1895."
- "Whakatakatoria" tona tikanga i whakatakotoria e nga tikanga whakahaere i hangaia i raro i taua Ture, e enei tikanga-whakahaere ranei.
(A.) Te Ora me te Noho Tika.
(Tekiona 16, Rarangi I.)
| 1. | Ko nga tupapaku mehemea ka mate i waenganui i te 15 o nga ra o Maehe me te 15 a nga ra o Hepetema (e uru ana ano ia ana ra), i roto i te tau, me tanu i roto i nga ra e wha i muri iho i te matenga; a mehemea ka mate i waenganui i te 16 o nga ra o Hepetema me te 14 o nga ra o Maehe (e uru ana ano ia aua ra), me tanu i roto i nga ra a torn i muri iho i te matenga, haunga ia mehemea ka takoto ke te whakahau a te Kaunihera, mehemea ranei ka takoto ke tetahi atu tikanga o tetahi Ture o te Paremete. |
| 2. | Ma nga whanaunga tata o te tupapaku, a, mehemea kei te ngaro ke ratou ma te tangata nona te whare, e noho ana ranei i roto i te whare i mate ai te tupapaku, mana e whakatutuki nga tikanga o te tikanga-whakahaere i runga ake nei, a ka whakaekea te he ki runga ki a ratou, ki tetahi ranei o ratou mo te takahi i taua tikanga-whakahaere i runga i ta te Kaunihera e kite ai he tika, a ka ahei kia whiua ki te moni kia kaua e neke ake i te kotahi pauna. |
| 3. | E kore rawa e pai, haunga ia mehemea a whakaaetia ana e te Kaunihera, kia tanumia te tupapaku ki tetahi wahi ke atu i te urupa e mohiotia ana he tanumanga tupapaku e nga tangata Maori o tetahi kainga Maori, kua rahuitia ranei, kua ata wehea ranei e ratou, e tetahi atu ropu whai mana ranei, hei urupa tanumanga tupapaku. |
| 4. | Kaua rawa e whakatakotoria te tupapaku ki nga roro, ki nga marae ranei o nga whare nunui, engari me whakata-koto ki tetahi atu wahi i rahaki e tata ana mai e whakaritea e te Tiamaia o te Komiti Marae, e te Mema Kaunihera ranei o te wahanga o te takiwa. |
| 5. | Ka ahei te Kaunihera ki te tuku panui atu, penei i te Ahua A e mau nei i te Kupu Apiti, ki te tangata nona tetahi whare, ki te tangata ranei e noho ana i roto i tetahi whare i roto i tetahi kainga (haunga i nga kauta me nga whare tu noa o waho) mehemea e hangaia ana taua whare i muri iho i te mananga o enei tikanga-whakahaere, hei whakahau atu kia hangaia he puroa mo taua whare (i roto ano i te wa e [unclear: whakarea] taua panui) kia tika ki te whakaaro o te [unclear: Kau-nihera] tetahi tangata, o tetahi ropu ranei e whakamanaia e ia. |
| 6. | [unclear: Mnea] i muri iho i te taenga atu o taua panui ki a ia, ka turi tetahi tangata, ka kore ranei e whakarite i te whakahau a taua panui, i roto i te takiwa i whakaritea e taua panui, i tetahi atu takiwa ranei e tukua atu e te Kaunihera, ka ahei kia whiua ia ki te moni kia kaua e neke atu i te kotahi pauna. |
| 7. | Ka ahei te Kaunihera ( ki te whakaaro ia kia kaua e tukua te panui e whakaaturia nei e te tikanga-whakahaere tua-rima) ki te tuku pauni atu, penei i te ahua B e mau nei i te Kupu Apiti, ki te tangata nona tetahi whare, ki te tangata ranei e moho ana i roto i tetahi whare e whakamaramatia nei e te tikanga-whakahaere tuarima., hei whakahau atu kia hangaia he moenga ki roto ki taua whare, kia kaua e hoki iho i te kotahi putu te rewa ake i te whenua; a mehe, ea i muri iho i te taenga ati o tanu panui ki a ia, ka kore taua tangata e rongo, ka turi ranei ki te whakatutuki i te whakahau a taua panui i roto i te wa i whakaritea, e tika ana kia whiua ia ki te moni kia kaua e neke ake i te kotahi pauna |
page break.gif)
(B.) Nga Whare Paru. (Tekiona 16, Rarangi 2.)
| 8. | Ka ahei to Tiamana o te Kaunihera, tetahi tangata, ropu ranei e whakamanaia e te Kaunihera mo tera take, ki to tuku panui atu ki te tangata nona, ki te tangata ranei e noho ana i roto i tetahi whare e paru ana, e kino ana, hei whakahau atu kia whakapaia e ia, kia meatia ranei e ia kia whakapaia taua whare i roto i tetahi takiwa e whakaritea i roto i taua panui, penei i te ahua "C" e mau nei i te Kupu Apiti. A mehemea i muri iho i te taenga atu o taua panui ki a ia, ka kore tana tangata e rongo, ka turi ranei ki te whakatutuki i te whakahau a taua pauni, e tika ana kia whiua ia ki te moni kia kaua e neke atu i to kotahi pauna, mo te hara tuatahi kia kaua e neke atu i te rua pauna mo ia haranga i muri iho. |
| 9. | Ka ahei te Kaunihera ki te whakahau kia haria atu, kia whakahoutia, kia whakakorea ranei tetahi whare e paru ana e kino ana, mehemea ki tana whakaaro e kore e pai kia nohoia tera tu whare e te tangata, mehemea te tangata nona te whare, te tangata ranei e noho ana i roto i taua whare, ina tae mai he whakahau ki a ia kia whakapaia, kia whakahoutia, kia whakakorea ranei taua whare, ka kore e rongo ki taua whakahau. Ko nga moni a te Kaunihera e pau i taua whakapainga, whakahoutanga, whakakorenga ranei, me takoto mai hei nama ma taua tangata ki te Kau-nihera, a e taea to whai atu ki roto i te Kooti Whakawa |
| 10. | Kei nga Komiti Marae to whakaaro ki te whakangawari i te tikanga-whakahaere tua-waru me te tikanga-whakahaere tua-iwa i runga ake nei mehemea ka tupono he kaumatua, he mate, he ngoikore ranei, te tangata nona, a e noho ana ranei i roto i ana tu whare kua korerotia ake nei, kia kore ai a pa uaua aua tikanga ki taua tangata; engari me whakaatu e to Tiamana o to Komiti Marae ki to Tiamana o te Kaunihera tera ahua, a hei reira te Kaunihera whiriwhiri ai i tetahi huarahi e taea ai e ia to whakapau he moni hei whakapai i aua tu whare o aua tangata kaumatua, mate, ngoikore ranei i roto ano i te oranga o to Kaunihera, kei tau atu hei taumahatanga mo aua tu tangata. |
(C.) Nga Paru o te Marae. (Tekiona 16, Rarangi 3.)
| 11. | Kaua rawa te para, nga mea rukenga ranei e whiua, e whakatakotoria, e tukua ranei kia tere ki roto ki tetahi puna wai, i tetahi awa wai, mehemea e rere ana ma roto ma te taha ranei o tetahi kainga Maori, a mehemea taua awa e meatia ana hei wai inu, hei wai kai ranei ma nga tangata o taua kainga o tetahi atu kainga ranei e takoto tahi ana, e tu tehi ana ranei i te taha o taua puna, awa ranei. |
| 12. | E kore e pai kia whakahauputia, kia waiho kia takoto ana, e tetahi tangata te paru, to mea kino, to mea rukenga ranei, i te marae, i nga taha ranei o tona kainga, e whai putake mai at mo te mate, e puta mai ai ranei te haunga. |
| 13. | Kaua e tanumia te hoiho, te kau, to hipi, te kuri, tetahi atu kararehe ranei ki roto i te rohe o tetahi kainga Maori. |
| 14. | E kore e pai kia whiua atu, kia waiho ranei tetahi kararehe kua mate, ki runga i tetahi wahi i roto i tetahi kainga Maori e puta mai ai he haunga kino. |
| 15. | Ki te takahi te tangata i tetahi o nga Tikanga whakahaere Nama 11, 12, 13, me te 14, kua whakatakotoria ake nei, e ahei ana kia whiua ia ki te moni kia kaua e neke ake i to kotahi pauna. |
(D.) Mo Te Haurangi. (Tekiona 16, Rarangi 4.)
| 16. | Kaua he waipiro e tukua, e haria mai, e inumia ranei ki tetahi hui Maori ahakoa he aha te putake o taua hui, ahakoa e tu ki roto ki tetahi kainga Maori, ki tetahi atu wahi ranei i roto i to takiwa, haunga ia nga taone, ara nga rota pakeha i roto i nga taone Maori. | ||||||
| 17. | Mehemea i tu tetahi hui nui i runga i te karanga, me tan ki runga i to tangata, i nga tangata ranai nana te kara-nga, to whiu mehemea ia, ratou ranei ka tuku, ka mea ranei kia tukua he waipiro ki nga manuhiri, ki to tangata whenua ranei, ki etahi ki tetahi ranei o ratou, kia kaua e neke atu i te tekau pauna. | ||||||
| 18. | Ki to kitea tetahi tangata e haurangi ana i totahi hui Maori, e ahei ana kia whiua ia ki to moni kia kaua e iti iho i te tekau hereni kia kaua e neke atu i to rua pauna. | ||||||
| 19. | Ki to kitea tetahi tangata e haurangi ana i rote i tetahi kainga Maori, ka ahei kia whiua ia ki to moni kia kaua e neke atu i to rima hereni mo to hara tuatahi, kia kaua e neke atu i te tekau hereni mo to hara tuarua, ki kaua e neke atu i te kotahi pauna mo ia haranga o muri iho. | ||||||
| 20. | Tera e whai hara te tangata mehemea—
|
A, ko taua tangata me whiu ki to moni, kia kaua e iti iho i te rima hereni, kia kaua e neke atu i te kotahi pauna mo te hara tuatahi, a, kia kaua e neke atu i to rua pauna mo ia haranga i muri iho.
page break.gif)
(E.) Nga Tohunga. (Tekiona 16, Rarangi 5.)
| 21. | E kore rawa e tika tetahi tohunga, tetahi tangata ranei e kiia ana he tohunga kit e mea kia kaukau tetahi turoro, e mahia aba e ia, kit e wai matao |
| 22. | E kore rawa e tika kai aria, kia whakararuraru ranei, tetahi tohunga, kei tae mai he takuta ki taua turoro, kei mahia ranei ki nga rongoa Pakeha e rite ana mo tona mate, e whakaritea ranei e te takuta mo taua mate. |
| 23. | E kore rawa e tika tetahi tangata, e kiia ana he tohunga, kia tono moni, taonga ranei, hei utu mo tana mahi |
| 24. | Ko te tangata e takahi ana i tetahi o nga tikanga-whakahaere 21, 22 me te 23, e tika ana kia whiua kit e moni kia kaua e neke atu i te tekau pauna |
| 25. | Mehema i runga i te whakahaere a tetahi tangata e kiia ana he tohunga, ka huihuia e ia tetahi ropu tangata, ka noho i tetahi kainga, ka haere atu ranei i tetahi kainga ki tetahi atu kainga me taua ropu, a ka whakaaro te Kaunihera, tetahi Komiti Marae ranei, tera e pa he raruraru, he mate ranei ki nga tangata o tetahi kainga, ki tetahi ranei o ratou, ara ka pau a ratou kai, o ratou rawa ranei, ka pa mai ranei tetahi atu mate, ka ahei te Kaunuhera kit e tuku panui atu ki taua tangata kia whakamutua tana mahu, a kit e tohe ia ka ahei te Kaunihera kit e whiu i a ia kit e moni kia kaua e neke atu i te rima tekau pauna. |
| 26. | Ka ahei te Kaunihera kit e whakaputa raihana, i runga ano ia i te ata uiui, ki nga tangata e matau ana kit e mahi i nga rakau Maori, me nga wai-rakau, mo te wa, a i runga i nga tikanga e kitea e te Kaunihera he tika. Me whaimana taua raihana ki roto anake i te takiwa, te raihana kotahi pauna I te tau. |
(F.) Nga Kai-hoko Taonga. (Tekiona 16, Rarangi 13.)
| 27. | Me pa enei tikanga e whai ake nei ki nga Inia, ki nga Ahiria, me era atu tangata barihari haere i te taonga hei hokohoko ki roto i nga kainga Maori o roto o te takiwa ara:—
|
||||||||||
| 28. | Ka ahei te Tiamana, te Karaka ranei, tetahi mema ranei o te Kaunihera, te Tiamana ranei o te Komiti Marae o tetahi kainga, kei reira nei tetahi hui ana, kit e whakaputa raihaua ki tetahi tangata e haihai ana kit e hokohoko taonga i taua hui, ko te utu mo taua raihana kai tekau herein. Ko te mana o taua raihana mo te wa anake o taua hui, kaua e roa atu. Kit e hokohoko taonga tetahi tangata i taua hui, a kaore ona raihana penei kaore ranei ona raihana i raro I etahi atu o nga tikanga-whakahaere i runga ake nei, ka ahei kia whiua ia kit e moni kia kaua e neke atu i te rima pauna. |
page break.gif)
(G.) Te Kai-tupeka. (Tekiona 16, Rarangi 14.)
| 29. | Ka whai hara te tangata, ahakoa he Pakeha he Maori ranei, e hoko ana, e hoatu ana ranei i te hikareti, i te tupeka, i te torori ranei ki tetahi tamaiti Maori kaore nei ano nga tau i eke ki te tekau ma-rima, a e tika ana Ma whiua ki te moni kia kaua e neke atu i te rima pauna. |
| 30. | Ka whai hara tetahi tamaiti Maori, kaore nei ano i eke nga tau ki te tekau-ma-rima, mehemea ia ka kai i te tupeka, i te torori ranei, i te hikareti, i tetahi wahi ranei o te hika-rati, a e tika ana kia whiua ia ki te moni kia kaua e neke atu i te rima hereni mo te hara tuatahi, kia kaua e neke atu i te tekau hereni mo te hara tuarua, kia kaua e neke atu i te kotahi pauna mo te hara tuatoru, mo ia haranga ranei o muri iho. |
(H.) Nga Purei Moni.(Tekiona 16, Rarangi 15.)
| 31. | Ko te tangata, ahakoa he Maori ha aha ranei, e hiahia ana ki te whakatu whare piriote ki roto i tetahi kainga Maori, a ko te tangata Maori e hiahia ana ki te whakatu whare piriote ki tetahi atu wahi i roto i te takiwa, haunga ia nga taone (engari nga rota Maori i roto i nga taone) me nga kainga Pakeha, me whiwhi i te tuatahi ki te raihana a te Kaunihera, ma te Kaunihera e whakaputa i runga i nga tikanga e whai ake nei:—
|
||||||||||||||
| 32. | Ko te tamaiti Maori kaore nei ano nga tau i eke ki te tekau-ma-rima e kitea ana e purei piriote ana, ahakoa i hea, ka ahei kia whiua ki te moni kia kaua e neke atu i te rima hereni mo te hara tuatahi, kia kaua e neke atu i te tekau hereni mo te hara tuarua, kia kaua e neke atu i te kotahi pauna mo te hara tuatoru mo ia haranga ranei o muri iho. | ||||||||||||||
| 33. | Ko te tangata nana tetahi whare piriote, teepu piriote ranei i roto i tetahi kainga Maori, a ko te tangata Maori nana tetahi whare pera, teepu pera ranei i tetahi atu wahi i roto i te takiwa haunga ia nga taone (engari nga rota Maori i roto i tetahi taone Maori) me nga kainga Pakeha, mehemea kaore ia i whiwhi i te raihana a te Kaunihera, ka ahei kia whiua ia ki te moni kia kaua e neke atu i te rua-tekau-ma rima pauna. |
Nga Komiti Merae.
| 34. | Ka ahei te Kaunihera ki te tuku i katoa i tetahi ranei o ona mana i raro i nga tikanga whakahaere kua whakata-ketoria ake nei, ki tetahi Komiti Marae, a hei reira, ka whai-mana taua Komiti ki te whakahaere i aua mana i roto i tona kainga. |
| 35. | Ka ahei te Komiti Marae ki te whiu a ki te whaina mo te takahanga i tetahi tikanga whakahaere, engari mehe-mea kaore e utua taua whaina i roto i te takiwa i whakaritea, me tuku atu e te Tiamana o te Komiti te whakaatu o taua takahanga me nga kupu whakamarama o te take me te kore-nga i utua te whaina, ki te Tiamana o te Kaunihera. |