Paremata Maori: Waipatu 1893
Turei, 16Th, 1893. 10 A.M
Turei, 16Th, 1893. 10 A.M.
Pika: Ka waiho atu tenei takiwa hei korerotanga mo nga toenga korero mo nga pire nei, kia oti tonu tenei korero i tenei ra, kia whai taima ai hei poropo roaki kia koutou.
Tiamana: E tino hiahia ana ahau kia oti tenei korero, ko te ara poto, ko ta Taiaroa e tuku, mehemea ka tukua atu ta Taiaroa, a ka paahitia kua paahitia ano ta Heke, mehemea ki te turakina, ka turakina ano ta Heke, Na konei ahau ka mea ko ta Heke e haere tuatahi.
Tunuiarangi: Ka korero ake ahau mo page 58a tatou mahi e mahi nei i te mea kua homai he taima poto e te Tumuaki.
Tenei a tatou taonga e takoto nei, ka tu ake ahau, ko taku pu he tupara. He nui taku mihi kia tatou e manaaki nei i a tatou taonga, aha koa i tu etahi ki tetahi taha. Aha koa haere ki whea, he manaaki tena, e rapu ana i te ora mo tatou, ko te take i korero tahi ai tatou, he haere tahi no nga tangata tokorua he tuakana he taina, aha koa ki whea kei te haere tahi tonu.
E nga Rangatira honore, nui atu taku whaka miharo monga mahi e mahia nei. Kotahi o enei tangata he mema kotahi e hara Kanui taku whakamihi kia raua.
I tae a Taiaroa ki te whare o Runga, a hoki mai nei, ko Heke kua ako i nga mahi nunui. Katahi ano ta tatou tamaiti i hoki mai kia tatou. Monga mema nei, kaore aku aha, kaore e tika kia riri o tatou iwi kia tatou e kaha nei ki te mahi i tenei mahi. Kei te mahi tatou i runga i te pai, mo enei pire, ka peka ke taku korero.
Na tatou i whakahau enei tangata kia mahi. I na a ratou mahi e takoto nei, kei te mihi tatou ki a raua mahi. Mehemea ki te whakaae nga kai mahi o nga pire nei ka whakaae ki te whakakotahi i a raua pire kia kotahi, kanui te pai. Ko etahi o tatou kei te mea ka rite rawa tatou, ki te pakeha, ko etahi kei te mea kaore, ko tenei te mea e raruraru nei tatou, Mehemea ki te pai a Taiaroa me whakatitaha atu tenei i runga i te iwi Maori, ara tenei kupu na "Kia tu rite tatou 'ki te pakeha," te hoko, te riihi me era atu mahi penei kua kore e ki mai etahi no. Taku tino kupu kia waiho ta Heke hei upoko mo ta Taiaroa.
Ko te rarangi 9 me huri tonu mai ki runga ia tatou.
Mangakahia: I mua atu o te motini, e mea atu ana ahau kaore ano kia tirotiro tatou i te tika i te he, na reira ka motini atu ahau kia hoatu te pire a Heke kia Taiaroa, i te mea kei te rite tonu raua e ai ki te korero.
Pirimia: Kua takoto ta Taiaroa, ko enei pire e rua kei te taupatupatu ano i a raua. Mehemea ka tukua tahitia raua, ka tu he pakanga, a ka kore tatou e whiwhi i te pai. Ko te take o taku kupu penei, kei te ki a Taiaroa, i runga i tona whakamarama, kia homai tetahi mana motuhake, kia tu rite tatou ki te pakeha e kaha nei ki te whakatu tikanga mo ratou ano, Mehemea nei enei kupu e rua kei te whakahe ia raua ano.
Mo ta Hone Heke, kei te tono kia homai te mana motuhake. I te mea kei te penei ano ta Taiaroa na reira ahau ka mea, kei te patupatu ano raua i a raua ano.
Ka whakaae ahau ki ta Taiaroa, mehemea ka patua enei kupu, "kia tu rite tatou ki te pakeha." Taku whakapai kia tere te haere o te pire a Taiaroa, na te mea tera e hanga tetahi ture, mehemea tatou ki te noho puku i tenei tau. Kua rongo katoa nga iwi pakeha, maori i a tatou kupu. Kua paahitia e nga whare e rua kia araitia nga kooti whenua maori. Me waiho mai ta Heke mo tetahi wa tika. Rite tonu nga korero a Timi ki te pire a Taiaroa, a tena a hoki Timi a hapai i ta Taiaroa, I puta te kupu a Timi kaore e pai ta Heke.
Kua ki hoki a Taiaroa, e kore ia e kaha ki te mau i ta Heke i te mea kaore tahi he ara mona. Ko te mea tino pai ko te ata waiho i ta Heke mo tetahi wa.
Paraone: Kaore ano nga matapihi kia kopi mai. Mehemea ka tukua ko ta Taiaroa i mua kua puta ahau ki waho.
Pika: Mehemea e he ana nga mahi o to (Kawanatanga) o Nui Tireni me kawe ma te kawanatanga o Ingarangi e utu.
Pene Taui: Kaore ahau e pouri mehemea ka puta ta Heke ki waho, Pena ano ahau mo ta Taiaroa.
M. Te Atahikoia: Ko enei mea nga tino mahi a ta tatou hui. He pai kia roa tatou e korero ana. E mea atu ana ahau page 59kia unuhia te kupu a te Pika i ki nei kia pakaru te hui apopo.
E pai tonu ana te pire a Taiaroa. Heoi te mea na ana i whakarereke ko te nei "kia tu rite tatou ki te pakeha te mana ki te hoko. Riihi, mokete."
He mea tono marika ta Heke e nga iwi nei kia mahia, na reira ka mahia e ia.
E ahua mea ana au mo te hoatutanga i nga mate o muri nei, te hoatu ai i nga Raupatu o mua.
Me hoatu ko ta Heke i te tuatahi. He aha hoki te pai ko te mea nui te mana mo muri.
Pika: Kaore e taea e ahau te unu i te mea kua purutia e ahau etahi mo reira whakahaere ai.
Te tikanga o taku kupu i ki ra ahau kia pakaru te hui apopo, he mea naku kia tere te mahi.
Mangakahia: E tautoko ana ahau i Tunuiarangi e mea nei kia whakakotahitia aua pire ki te huia kua kore tatou e korero. Heoi ano ta tatou he whakakatikatika anake. Me tuku aua pire ki te ringa o Taiaroa.
J. Taiaroa: Ta Taiaroa me ta Heke kotahi tonu ko te 71 anake. Heoi te mea i rereke kotahi i roa atu, kotahi i poto mai.
Mangakahia: E rite tonu ana enei pire e rua, e tino mea atu ana ahau kia huia raua kia kotahi.
R. Wharerau: Konga ture i rite, konga whakahaeretanga i rereke, ara e mea ana ta Taiaroa kia rite atu ano tatou ki te pakeha.
Kaua e pouri e nga mema, he ture tenei i homai mo te iwi Maori. Kia pai te mahi pire ma tatou, kia uru mai ai o tatou hoa a te Whiti me Tawhiao.
Me tono atu a Taiaroa kia whaka ae mai kia whakatikaia tona pire.
Timoti Whiua: Ko enei pire kei a tatou, ma tatou te tikanga,
Mangakahia: Kua puta te kupu a Taiaroa, e mea ana ia, mehemea he kupu e pouritia ana e te iwi, me whakatikatika.
E tino whakatuturu ana ahau i tenei kupu kia whakatikaia tenei pire.
Tiamana: E mea ana ahau kia panuitia tuarua kia atu tenei pire, kia tukua atu ki te whare.
Pika: Konga mea e pai ana kia paahitia te korerotanga tuarua me ki mai Ae (paahitia ana i te pooti a waha). Ka noho komiti te whare.
2 P.M.
Ka Noho a Komiti Te Whare i Naianki.
Taimana: Ka panuitia atu te pire a Taiaroa.
Mangakahia: Me penei atu, He ture whakamana i te kotahitanga o nga iwi Maori o Nui Tireni.
Paahitia ana i te pooti a waha.
Tiamana: Konga mea e pai ana kia hoatu enei kupu, " Ke ture hei whaka-ma i nga maori ki te hanga tikanga whakahaere mo o ratou whenua, me a ratou mea katoa, me ki mai Ae.
Paahitia ana e te pooti a waha.
Tiamana: Me whakauro atu ano te kupu "Whenua raruraru."
Paahitia ana.
Pirimia: Me whakamarama te kupu "Tu rite."
H. Tomoana: Ko tatou kei raro i nga ture, kua oti te kupu whakamarama i runga.
Pirimia: E mea atu ana ahau kia " Tu rite motuhake."
H. Tomoana: Me noho tonu te kupu "hoko" i roto, engari kia tae ra ki Poneke te komiti ka mahi ai tetahi ture hei arai i nga iwi e tohe ana ki te hoko.
Pirimia: Ka penei taku i ta H. Tomoana nei.
Mangakahia: E pai ana te whakapuare i te hoko kite pakeha, kia mohio mai ai, kei te puare ano te mokete me te Reti.
A. Kume: E pai ana te hoko ki te maori anake.
page 60Karena Kiwa: Kaore ahau e pai ki te kupu hoko, riihi, Mokete, ma tenei ka kore ai e uru mai nga iwi o waho.
H. Tomoana: Kia mana mai ta tatou tikanga, ka mahi ai tatou i tetahi tikanga hei kati i nga hoko.
Pirimia: Ko te kupu hoko nei e takoto noa iho ana, ki te katia i naianei, kua puta etahi o tatou ki waho, me o waho kua kore e uru mai.
A. Kume: E tautoko ana ahau.
Mangakahia: He mea ke te Hoko, Reti, Mokete, ka taea e tenei whare te mahi tikanga hei kati i aua ture. Otira ki taku mahara me kaua rawa tatou e korero mo te hoko, i te mea na konei tatou i huihui ai, a i rongo ai hoki i te mamae. Ko te mea pai o te pupuru i o tatou paku whenua, kaore ahau e pai kia paahitia tenei mea.
M. Te Atahikoia: Na to tatou kitenga kua mate tatou i hui mai ai tatou ki konei, kia purutia o tatou paku whenua. ko etahi o tatoa mate, konga hoko he, me era atu mea i mahia hetia i nga ra kua pahure ake nei, a mehemea ka whakaaetia tenei kupu "Hoko" kua he ta tatou mahi. Me hoko kia tatou ano ka pai ahau kia paahitia tenei korero.
H. Ropiha: E pai tonu te kupu hoko, heoi te mea he ko te hoko tahae.
H. Tomoana: Me waiho ake tenei korero mo tetahi wa. Me neke iho ki raro iho.
[unclear: Tiamana:] Konga mea e pai ana me ki mai, Ae. Paahitia ana.
I whakahaerea nga rarangi katoa o te pire, a paah tia ana, ko te ingoa o te kawana i roto i te 8 me te 9 i patua. I paahitia e te whare i runga i te pooti kia noho ko te Pirimia Maori hei haina i nga mea e paahitia ana.
Koia enei konga ingoa o nga mema i pooti mo te whakaae mo te whakakore ranei i te kawana hei haina i nga mea e paahitia ana.
I Te Ae.
1. | J. Taiaroa |
2. | H. Tomoana |
3. | Kaitaia |
4. | H. K. Taiaroa |
5. | M. Paewai |
6. | E. Te Wan |
7. | Eruini |
8. | Pohuka |
9. | Maniapoto |
10. | W. Kaharunga |
11. | N. Patuawa |
12. | Timoti Whiua |
13. | Taare Tikao |
I Te No.
1. | Huru |
2. | Porokoru |
3. | W. Ngawhau |
4. | Paraone |
5. | Rameka |
6. | Mangakahia |
7. | K. Kiwa |
8. | Tunuiarangi |
9. | N. Haari |
10. | H. Amorangi |
11. | Pene Taui |
12. | Marumaru |
13. | Kawatupu |
14. | Paerata |
15. | Mahupuku |
16. | Kupa |
17. | [unclear: Kiri vehi] |
18. | R. Wharerau |
19. | H. Puketapu |
20. | H. Te Aweawe |
21. | H. Te Wake |
22. | A. Kume |
23. | Rangiheuea |
24. | Mange Hare |
25. | Wiremu |
26. | Kupa |
27. | Wiki Te Whai |
28. | Wiki Perihi |
29. | Karena |
30. | Toroaihiti |
31. | Uruamo |
32. | Reweti |
33. | Perana |
34. | Reha |
35. | Hoani |
36. | Mohi Te Ata |
37. | Paeara |
Tiamana: Ko wai hei haina i [unclear: n] mea e paahitia ana ?
Kupa: E mea atu ana ahau ko Pirimia o to ta ou Hui.
H. Te Aweawe: E tautoko ana [unclear: aha]
Paahitia ana.
I whakauru a he rarangi 10, ko [unclear: ta] rarangi i penei, ko te takiwa e mana tenei ture, me mutu te mana o kooti whenua maori. Paahitia ana. tukua atu ana ki te Whare Ariki.