.gif)
Paremata Maori: Waipatu 1893
Mane, Mei 15Th, 1893. 10 a.m
Mane, Mei 15Th, 1893. 10 a.m.
Pika (H. Tomoana): Kote te pire a Taia.oa kei te aroaro o te whare i naianei. Tenei ka panuitia atu.
Me tu mai koutou ki te whakapuaki mo tenei pire.
Taare Tikao: Ko Taiaroa te tangata kaha ki te mahi ture, i te [unclear: me] e haere ana ki te whare o Runga, he tangata pono ratou. Ko ta Heke he tono noa iho i te mana ka mutu, na reira ka mea ahau ko ta Taiaroa e mahi kia oti i te tuatahi, i te mea mehemea ka tonoa ko te mana anake kua hanga ture mai ano te pakeha i muri i te homai tanga o te mana, no reira e tino mea, atu ana ahau kia mahia ta Taiaroa kia oti i te tuatahi, ko to Heke me mahi atu ano. Mehemea ko te tatou kaumatua i runga tonu e noho ana kua kore e oti enei mea i naianei.
Ko to tatou kawanatanga e ahau tamariki, ko ta tatou mahi he tika, na o tatou matua i homai kia tatou, kaati ko tatou kei te peka ke ki waho i te ara i whakatakotoria mai e ratou.
Me kaha nga Rangatira ki te hapai i tenei tikanga kia pai ai tona iwi tona iwi, E hoa ma kua kore haere to tatou kaha kua 600,000 te maha o nga tangata o Aotearoa me te Waipounamu i naianei, a konga Maori katoa e 41.000. Ma tenei e ahua mate ai o tatou mana.
Timoti Whiua: E motini ana, ahau kia hoki mai ano te Tiamana (T. Tiako) ki tona nohoanga tiamana.
Mangakahia: E tautoko ana ahau i tenei korero.
Pika: Kei te noho mana tonu te tiamana.
Timoti me Mangakahia: Ka unu i a raua motini whakahoki i te tiamana.
Tamahau: Mo te pire a Taiaroa, konga iwi ma ratou e tautoko tenei pire. konga mema kaore ano kia tu i roto i te kooti ko oku whenua katoa kua uru kei roto i te kooti.
Ko tenei pire he pire huihui me tuku kinga iwi nei kia kite mai ratou, a kia marama peneitia he tikanga mo o ratou whenua, Ma ratou e whakaae mai hei ture, ka pai ka kore kaua tatou hei mahi E whakaae ana ahau ki te rarangi e ki nei konga toenga a te kooti ma te kooti ano e whakaoti, manga mema o Taupo e korero tenei korero ka pai, ko te mea tino pai rawa me waiho mo tera tau.
H. K. Taiaroa: Mo te korero a Tamahau, ke tenei pire monga tangata katoa, timata atu i te kore a tae noa atu ki te whai whenua.
E mea ana te pukapuka o tera tau, kia kore te kooti whenua maori, a kia riro hoki ma te komiti e mahi, penei me taku nei.
Kua hanga e te Paremata tetahi ture. a kua oti te paahi, ko taua ture ko te Rohe potae o nga papatupu, kaore e taea e te Maori te hoko, te Reti, te aha ranei i raro i taua ture.
page 53
Ko tooku whakaaro mo tenei pire hei arai i taua ture.
Paraone: Koia tenei ko te pakiaka o te mahi e mahia nei ko ahau te mema o Wanganui, hei titiro i nga mahi ko taaku e pai ai ko tena ano ta taku iwi.
Ko taku whenua 10,000, eka na reira ka mea ahau kia puta, taua korero, kua [unclear: tonoa] kia kootitia ko te take i hiahia ai ahau kia paahitia, e mea ana maua ko Metekingi, kia marama ai ta maua homai ki raro i te kotahitanga, kua puta noa atu te korero a te Kuini kia pakiherea o tatou whenua, a poua iho, te haki e nga kai whaka haere ki runga i o tatou whenua, ko taku kupu tenei, mea whakaatu atu ki te pononga a te Kuini kaua te Kawana. E rite tonu ana enei pire e rua, kia riro rawa mai te mana ka hoa u ai nga menemana.
Mangakahia: Kua eke tatou ki te tino tikanga o ta tatou mahi.
Konga kirihi[unclear: j] i hei whakarapopoto ia tatou kia eke ki runga i ta tatou mahi, I unuhia ta Wi Pere mo enei kia tirotirohia.
I tu a Taiaroa i enei ra i mahue ake nei ki te korero mo tenei pire kaua tatou hei mo[unclear: e], me pau o tatou whakaaro, ki runga i tenei putake.
I mua atu o taku korerotanga mo te pukapuka i haina ai te 21,900 tangata, ara te take i timata atu ai tenei mahi kia haere i roto i te ture.
Ko tatou kei raro i te 71 e haere ana me te Tiriti o Waitangi, kanui nga pire kei konei e takoto ana, ko ta Heke, me ta Timi Kara, ko enei pire he ono katoa i te mana mahi ture monga whenua kinga maori ano.
Ko enei ano nga take o nga hui i tu ki [unclear: Wai]-o-mata-tini, Omahu, Parikino, Wairarapa.
Kua oti [unclear: ta] tatou kupu kia tonoa he take Motuhake.
I te pire a Hori Kerei (Sir George Grey). e mea ana kia tu he kaporeihana (Co-operation), ko te kupu atu a te komiti, kaore i pai i te mea kaore ano i penei te kupu a te Hui i tu ki te Waipatu.
Ko te ingoa kaporeihana kaore i roto, engari ko te kupu whakatu komiti na reira i mea he kaporeihana ano, ko taku e tono nei ahau ko te take Motuhake.
No te tau 1889 ka timata ahau ki te tono i tenei Mana, ko te rarangi rua ote Tiriti o Waitangi kaore ano i tino mate. No te 1864 ka mahia taua ture patu i te rarangi 2 ote Tiriti o Waitangi, a no te 1868 ka uru nga mema ki roto i te Paremata, I runga i te tino hiahia o tatou kia tonoa he mana motuhake, na reira ahau ka mea kia kaha tatou ki te mahi, Engari mehemea kua ngenge tatou, ko te pire nei te mea poto, ko te kaporeihana tanga na ana i mataku, mai ai ahau.
H. Ta Wake: E motini a waha atu ana ahau kia homai te pire a Heke.
Pika: E pai ana kia tuwhaia, engari kaore e korerotia i te mea kei te haere tonu te korero mo te pire a Taiaroa.
Timoti Whiua: Mehemea kei te ringa o te kawanatanga kua hoatu i naianei.
R. Wharerau: Mo te kupu a te kai motini ko te rarangi mutunga o te pire nei te wahi, kaore ahau e pai, na tenei rarangi i whakarite ki ta Hori Kerei.
Ko taku whakaaro ko te take motu-hake e tono atu. Ko tenei mana e tonoa nei, he mana Huihui, a na runga i te panuitanga mai i te 21,900 nei, ka mea atu ahau kia tukua tenei pire kia ratou i mua o te tukunga ki te whare.
Ko te mea e tonoa atu ana e ta Heke, ko te mana Motuhake, na reira ka mea atu ahau kia ata tirotiro ano nga mema ki tenei pire, a kia titiro ano nga iwi o Runga nei, mo nga papatupu, me ata titiro ano nga mema o te Waipounamu.
He pai ko ta [unclear: Wipere] e tuku i tenei i tau, a ko ta Taiaroa mo tera tau ka tuku atu ai.
Pika: Ka nukuhia te whare mo te 2 p.m.
page 54
Pika: Kua paahitia te Ripoata o te Whare Ariki mo te pire kohi moni, kua paahitia taua motini kohi moni, kei te whakamihi ratou ki te whakaaro o nga Rangatira ki te mau i taua take ma ratou e whakarite, ara te moni i tonoa e te kawana tanga kia takoto, hei whakahaere i nga mahi o te hui, ko taua moni e £682.
Me homai te pire a Hone Heke.
H. Te Wake: Ko tena taku e tino hiahia ana.
Timoti Whiua: I te tononga mai i mua o te tina nei, ka kiia atu kei te pirimia te tikanga, kaati kanui te raruraru o te Pirimia, na reira ka penei te kawanatanga kia tae mai ia, otira mehemea e pai ana me panui atu.
Mangakahia: Mehemea he ruri tenei no te whare ko etahi kia panuitia ko etahi kaua, ka pai ahau kia panuitia at i.
Pika: Kei te mohio ahau ko te mea tika ko te tuwha haere i te pire a Heke.
Timoti Whiua: Ko te take i kore ai e hoatu na te ki ko tenei ra mo te pire a Taiaroa.
Mehemea ki te panuitia, kua kore e mohio nga mema ki te mea hei mahinga, mo te kupu a Mangakahia, e hara i te ture, enga i i kiia kia kaua e puta, otira ke te pooti te tikanga, ko ta te kawainatanga kia oti te mea kotahi ka mahi ai i tetahi.
R. Aperahama: Ka mahia ruruatia raua k ore e oti.
H. K. Taiaroa: Me korero taku pire i naianei kei motini atu ahau kia haere mai te kawanatanga ki te Whakapuaki i tona kupu i naianei mo ana pire.
Tamahau: E pai tonu kia tuhaia, engari kaua e korerotia te pire.
Timoti Whiua: Mehemea ki te unuhia i naianei kua kore he korero.
A. Kume: E tautoko ana ahau kia korero tia raua tokorua.
Mangakahia: E tautoko ana. (Paahitia ana.)
J. Taiaroa: Ma Taiaroa ano tana e korero, ma Heke ano tana. Ki te hinga ta Taiaroa kua hinga te kawanatanga mehemea ka kore e riro ma Taiaroa e korero, i te mea kei te kawanatanga taua pire i naianei.
Mangakahia: E tautoko ana ahau.
Paahitia ana i te pooti a waha.
Timoti Whiua: Ko Heke ehara i te mema, e mea pai kia riro ma tetahi atu mema e korero tona pire.
H. Heke: Kaore e marama ki au tenei.
J. Taiaroa: He motini kia tu a Heke ki te whakamara ma i tona pire.
Marumaru: Etautoko ana ahau i ta J. Taiaroa (Paahitia ana e te pooti a waha) ka hoatu nga kape o te pire a Heke.
Mangakahia: I te mea kua tae mai nga kape e inoi atu ana ahau kia homai he taima hei tirohanga iho i nga kupu o tenei pire, ara mo te 7 p.m. ka tu ai.
Pika: Konga mea e pai ana me ki nai Ae. Paahitia ana kia nukuhia mo te 7 p.m.
7 P.M.
Pika: Ma te kawanatanga te korero mo enei pire.
Timoti Whiua: Kua tukua kinga tangata na raua nga pire nei.
Pika: I te mea kaore ano kia oti he mahi ma tatou e mea atu ana ahau kia kaha kia oti ai i mua mai o te Paremata.
Tamahau: I te mea ko tenei te taima mo ta Heke, ka whaka takotoria atu e ahau tona pire, engari mana ano e korero.
Pika: Ka panuitia atu e ahau te pire a Heke, tono i te mana.
Hone Heke: E te tumuak menga mema honore, kua rongo koutou i te panuitanga a te Tumuaki i [gap — reason: illegible] ku pire, kaore ke atu aku kupu.
H oi te mea hei korerotanga atu maku kia koutou, ko te mahi kua whakaritea i roto i te pire nei ara ko te whahahaere i o koutou whenua.
Heoi ano te mea e tonoa atu ko te mana whakahaere i o koutou whenua, me era atu mea, e puta ake ana i waenganui ia koutou me te pakeha.
Kua kite iho koutou i nga huarahi tono i te mana, konga kupu tautoko kaore i konei, otira kua rongo koutou i aku kupu.
Ko te rarangi 2 e mea ana kia riro ano ma koutou e wehe he wahi hei tunga mo to koutou mana, kei waiho atu ma ratou e homai, kua meatia kotahi ki konei, kotahi ki ko.
Pika: Kua marama he ara korero ma koutou i runga i nga korero a Hone Heke.
Mangakahia: Kei o tatou ringa katoa nga pire o tenei Hui, a tena atu ano etahi, a tena atu ano tetahi ara hei mahinga ma tatou i a tatou mahi.
Te take i kotahi ai tatou i mua o te tunga o te kawanatanga, ko te kupu i penei, me pewhe e kitea ai to tatou mate, a kitea iho ana me tuhituhi; na konei ka tuhia.
Kia kaha tatou, kia puta ai to tatou ora, kaore he ara ke atu e pata ai ta tatou mahi, mehemea ka kotahi ta tatou mahi ka pai. He mea tenei kua takoto i mua kia mahia, kaore e ahei kia peka ke atu ta tatou mahi i te mea i haina ai tatou, ara kia haere i runga i ta Taiaroa, Engari ta Heke, kaore hoki e pai kia hoatu ketia te mana ki etahi tangata, penei me ta Taiaroa.
Ko ta Wipere e mahi i naianei i te mea e tono atu kia katia nga hoko whenua, ko ta Heke kei runga ake i ta Taiaroa, i te mea ko ta Heke he tono mana Motuhake a ko ta Taiaroa he tono mana Huihui.
R. Aperahama: E kaha katoa nga korero o roto i te pire a Heke me ta Taiaroa a e mea atu ana ahau ko ta Taiaroa e mahi, ko Taiaroa he tino tangata ia, e mohio heki ki te mahi i tona pire ko Heke kaore e mohio, he penei ano ia i a tatou kua takoto page 56
noa atu ta Taiaroa i roto i enei wiki kua pahure ake nei.
Tamahau: He patai taku kia koe e Taiaroa, mehemea ka patua tetahi kupu kotahi o te Pire ka pewhea koe?
Taiaroa: Mehemea ka patua mai tetahi kupu kotahi o taku pire, kaore e pai te waiho atu ano i te mea e hara i te iwi, a kaore hoki te iwi e mohio, ka homai ano e ahau ma te Hui e tirotiro te kupu i patua i hoatu ranei.
Tamahau: Ka pera atu ano ahau kia Heke.
Heke: Ka unuhia mai ano konga kupu anake i mahia atu i konei e pai ahau kia paahitia.
Tamahau: Tooku whakaaro, mehemea ki te whakarereketia tetahi kupu o roto o enei pire, me mau mai ano, ki te iwi kaua rawa e paahitia mehemea ka rereke atu i ta tatou i mahi ai, mehemea ranei ki te whakatikatia me unu mai ki waho.
Kaua hei haere tetahi tangata Rangatira ki reira hoatumenema..a ai.
Me riro ma tatou katoa e whiriwhiri nga kupu e hiahia ana tera taha kia uru.
H. K. Taiaroa: I haere mai ahau ki te mahi i te mea pai, kaore tahi he mana Motuhake i roto i ta Heke e korerotia nei e koutou, engari ano taku, E ahua rite tonu ana ano aua pire e rua konga kupu o ta Heke kei muri tonu, a tera e ahua tupato nga pakeha, tera ratou e penei, "He ara kohuru aha ranei kei muri."
Mo te kupu "Tu rite: i te pakeha," he mea whakapoto noa iho tenei, ko te tikanga o tenei, kia penei tatou te kaha me te pakeha, e kaha nei ki te mahi ture mo ratou a ki te whakahaere hoki i o ratou ritenga. Mehemea ka homai ko te ingoa anake o taku pire, kua riro mai te mana i a tatou, a kua taea e tatou te mahi ture mo tatou ano, Era ahau e tino kaha ki te hapai i te mea e oti i tenei hui, kia puta mai he pai kia tatou.
He mea pai kia riro ma te kawanatanga e mau nga pire nei ina paahitia, hei hoa moku. Kei te puare tonu enei pire ki te whakauru kupu tika, kaua tatou hei korero noa iho, engari tonu te mahi i tetahi ora mo a tatou tamariki.
Monga kupu e kiia nei he kaporeihana taku pire, kaore rawa he kaporeihana i roto.
Ko ahau te tangata e patu haere tonu ana i nga Reiti, menga Rori pooti.
Kaore rawa ahau e pai kia uru tatou ki raro i te mana kaporeihana.
H. Ropiha: I runga i nga korero, e titiro ana ahau kei te takoto tetahi, enei pire e rua, a na reira ahau ka mea, me kawe tahi enei pire e rua.
Mehemea kei te motuhake raua e rua, me mau atu ko ta Taiaroa i naianei, kia uru ra nga mema o te kotahitanga ka hoatu ai i ta Heke.
N. Patuawa: E tautoko ana ahau i te pire a Taiaroa, i te mea konga kupu o ta Heke kei rota katoa i ta Taiaroa. E pai katoa aua pire, heoi te mea nui ko te mana i roto i ta Taiaroa.
A. Kipa: Ko ta te whare i kite ai, ko tera taku.
W. Kupa: Ko ta Taiaroa e tuku i page 57
naianei.
H. Niania: Ko ta Taiaioa e tuku atu i naianei.
W. Kawatupu: Ko taku ko ta Heke e tuku atu i tenei taima.
N. Haari: Kotahi o enei pire e mea ana kia motuhake, a ka tautoko ahau i te mea e tono ana i te mana Motuhake. E penei ake ana ahau, me hoatu ko ta Heke, me waiho mai ta Taiaroa.
A. Kume: Rite katoa enei pire e rua, he ora katoa e puta mai kia tatou, ara ki te kotahitanga. Mote te kupu "Huihui," mo te Maori anake, kaore mo te pakeha. Mo te kupu e ki nei:—" Kia pera tatou me te pakeha e kaha nei ki te mahi ture mo ratou." Kaore tenei i te mea kia hui tahi tatou me te pakeka, engari he whakaatu kia pera to tatou kaha. Ko enei pire e rua kei te rite tonu, heoi anake te mea e rereke ana, ko ta Taiaroa kua oti nga waewae nga ringa. Ko ta Heke kaore ano.
I rapu katoa ahau i nga kupu o tenei pire, kaore tahi he kupu he i kitea e au. Mo te kupu o taua pire monga komiti, e tika tonu ana, kei a koutou ano te whakaaro ki te tono atu, ki te pewhea ranei.
Karena Kiwa: E tautoko ana ahau i ta Heke, ko te take e tono atu ana i te mana Motuhake, a ko ta Taiaroa ko te Mana Huihui.
Kiriwehi: E toru nga pire kei to tatou aroaro, ko ta Taiaroa e rite ana ki ta Kerei, heoi ano te mea i rereke ai ko te kore o te kupu kaporeihana.
Ko ta Heke i rereke rawa atu, na reira ka tautoko ahau i ta Heke. I patai ano a Heke kia tatou mehemea ko tewhea mana e hiahiatia ana e tatou kiia atu ana e tatou ko te mana motuhake.
Pika: Kia tupato te korere mo Taiaroa. Koia he mema kua haina ki te kirihipi, a e kore ia e mahi i tetahi mahi hei patu i a tatou engari te ora mo tatou me te iwi.
H. Huriwai: E mea ana ahau kia haere tahi aua pire e rua ki te Paremata.
H. Paea: I haere te haina i runga i te mea kia tonoa he mana motuhake, na reira ahau ka tautoko i ta Heke, otira me ata tirotiro, kia kitea te mea pai.
I mahia [unclear: e] Taiaroa tona pire kia kaha ai ia ki te mahi i tana pire, mehemea ra ia he tangata kaha ki te mahi. Me kaha rawa tatou ki te mahi i ta tatou mahi, Tena ano tona wa e riro mai ai nga whenua reti hei papatupu.
Mangakahia: Me te mea nei kei te noho komiti te whare.
Tamahau: E motini atu ana ahau kia tukua ki te komiti, me nuku te whare mo apopo.
Pika: Kia mutu te korero ka nuku ai.
H. Paeara: Ko etahi o nga ahua whenua kaore i roto, ara nga whenua raruraru.
H. Tomoana: Konga whenua katoa e tonoa nei kia riro mai te mana i te Maori.
Toroaiwhiti: Tooku hiahia kia kotahi nga pire nei.
R. Huru: Heoi te pire e hiahia ana ahau ko ta Heke anake.
Pika: Ka nukuhia te whare mo apopo.