Motini.

Me haere a Wi Pere raua ko Hone Heke ki te kati i te Hooti i maketu.

Hone Heke—Ko maua ko Wi Pere e kore e ahei kia haere i runga i era ahua mahi ko te mahi e rite ana mo mana kei Poneke. Ko taku mohio mehemea e taea e nga tangata he keehi nei a ratou kei reira ma ratou ano e [unclear: unu] mai. Ko te Kooti ra he mana nui ake i te maua kei te ture ano e mea ana e whai mana ana nga tangata ki te unu mai i a ratou keehi i roto i te Kooti a kei aua tangata te ritenga ara kia unuhia mai a ratou keehi i roto i enei rangi.

H. Mokopapaki—Kei te pai nga korero a te Honore mema i noho iho nei engari kua paahitia tenei take. E mea ana ahau mehemea ka tae raua ki reira kanui te pai notemea page 28he nu a te Arawa kei reira a ma raua e whakaatu enei mate hei ngawaritanga mai mo ratou ki runga o tenei mahi.

H. Heke—Kaore au e mohio ana ki tetahi taima atea moku otira he mea tika ma etahi o te Arawa e noho nei e whakaatu enei mea katoa ki a ratou.

M. Te Ata—E tautoko ana ahau i te Motini notemea he mate tenei me tino haere atu raua ki reira ki to haere ko etahi atu ekere ratou e whakarongo mai.

H. Heke—I tukua e maua ko Wi Pere ki te nupepa te whakakore mo enei mea katoa heoi mehemea e oti i a koutou e nei mea e whakaae ana ahau me haere apopo. E hiahia ana ahau ki te korero whai kupu i mua i te pakarutanga o tenei hui ki te whai kupu i runga i te kirihipi me te timatanga mai o te Kotahitanga nei.

H. Tukino—E mea ana ahau kia kotahi o korua e haere kia kotahi e noho. Notemea he take pakeke kei te teepu a te Tiamana inaianei ekore ahau e atea mote haere ki Maketu, he raruraru nui toku ko te kai-ruuri kei te mahi i Taupo inaianai.

H. Tomoana—He pono te kupu a H. Heke e korero nei tera e pa he raruraru heoi e mea ana au me tuku kei a raua te ritenga. A e mea ana au kaua raua e haere, me tuku ti pooti.

H. Tukino—E pai ranei a Wi Pere ki te haero.

Wi Pere—Notemea ki te oti a Pinepine Te Kura kua haere au. Ko H. Heke kaua e haere engari ahau notemea noku te takiwa.

Kua whakanekehia te whare mo te 7 p.m. Ko reira mahia ai te Pire a te Kawanatanga ka timata te haina mo te Kirihipi i tenei ra.

Aperira 1, 1895, i te 10 a.m.

Ripoata a te Runanga Ariki.

Ohinemutu, Aperira 1, 1895.

Ki te Pika me te Tiamana o te whare o Raro.

Ko te Ripoata mo te Pitihana mo Pinepine Te Kura. Kaore ano i paahitia kua waiho kia mutu te korero i te Pire a te Honore Mema a Wi Pere ki waho ki te marae katahi ano ka paahitia.

Ko te Ripoata mo te Komiti whiriwhiri kaore ano i korerotia e to matou whare he whakaatu tena kia marama ai to koutou whare.

Na to korua hoa, Peni Te Uamairangi, Tiamana o te Runanga Ariki. Ripoata a te Runanga Ariki. Ohinomutu, Aperira 1, 1895.

Ki te Pika me te Tiamana o te Whare o Raro me nga Honore Mema katoa. Kua paahita te Ripoata a te Whare o Raro kia noho nga Pika e rua hei kai-titiro mo te hainatanga o te Kirihipi. A i runga i te reta a te Pika o te Whare o Runga o te 1 Aperira, 1895, i mea ko Taimana, Minita o te Haahi, hei kai-titiro (riwhi mona i a ia i te ngaro) mo te hainatanga o te Kirihipi kua paahitia o te Whare o Runga.

Na te korua hoa, Peni Te Uamairangi, Tiamana o te Runanga Ariki.

Tamatekapua, Aperira 1, 1895.

Ka puare te Whare i te 7 p.m.

Na mema i noho e 50.

Te Pire a te Kawanatanga mo te Kirihipi.

H. Mangakahia—Ka whakautu ahau i te patai a te Aputihana mo tana patai mo te Tiiti o te tumuakitanga o Pene Taui otira e mohio ana te Honore Mema a na taua mema ano i pahi nga mea i te Paremata i Pakirikiri Turanga i te tau 1894. A na te mananga o Pene Taui i Pakirikiri i ahei ai ia te whakamana i nga mea katoa i reira. A i tenei wa ka whakahaerea ko te Pire a te Kawanatanga mo nga Kirihipi.

H. Tomoana—E te Pika e mea ana ahau me panui katoa te Pire.

Pika—Ka whakaaetia ka panuitia katoatia te Pire a te Kawanatanga.

H. Mangakihia (Pirimia)—Ko te ritenga o temei mea me perehi rawa nga mea katoa hei maramatanga mo nga mema katoa ki nga korero o te Paremata a ko enei mea katoa ma te moni anake ka taea, no reira i meingatia ai e te Kawanatanga kia mahia he Piri kohi moni mo enei mea katoa otira kei te whare nei te ritenga mo enei mea katoa tae tu ki nga kai-mau haere i nga kirihipi. Ma tenei Whare e ata whakarite he ra hei [unclear: haerenga] ki te mau [unclear: here] i te kirihipi kia [unclear: haina] nga Iwi kaore ano i [unclear: haina noa] i te ra e rite i tenei Runanga i muri tata renei o tenei Paremata. Ko te Pire [unclear: tuatahi] tenei hei mahinga ma koutou, a tenei [unclear: pea] e marawa ane ki ta koutou [unclear: whakaaro] mai.

H. Tupara—

H. Tomoana—[unclear: Kanui] nga whakamarama a te Pirimia mo tana Pire kirihipi heoi maku e whakahoki, a ko aku korero enei ka [unclear: hoatu]. Etu ana ahau i runga i toku kotahi (no te Aputihana) no te 1865, ka kite ahau i te Tiriti o Waitangi, engari na taku kuare i aua wa. I te tau 1871, ka tino mohio ahau no reira taku whakaaetanga ki te tautoko i enei mahi i te taenga ake o Ngapuhi ki Heretaunga a ko au pu te kai-whakahaere o te haina ki Heretaunga i aua taima Ko enei Pire katoa kotahi tonu a ekore ano hoki ahau e whakaae kia wehewehea te mahi mo enei Pire. Ko te kirihipi kua paahi. I te tunga o enei Pirimia ka timata te mate haure o tenei Kotahitanga ka kohia he moni kaore noaiho i riro mo nga mahi a te Kotahitanga i kohia tetahi moni e £300, me etahi tu moni, kei hea ranei taua moni no reira ka pouri te titiro mai a nga Iwi i te hui i [unclear: Pakir kiri]. Ka me ngatia hei a Tihema te marama hei haerenga mo nga Minita ki te mau haere i nga kirihipi a he aha ranei te take te haere ai no reira te pouri mai o nga Iwi ki enei mea page 29katoa, a i tenei wa kua mea ano tenei Pirimia me mau nga kirihipi i muri [unclear: tata] o tenei Paremata. No reira kaore rawa ahau e whakaae kia mahi e tenei Pire inaianei a mehemea ka kohia tenei moni e mahia nei e te Kawanatanga kua whakaaturia mai e te Pire a te Kawanatanga hei utu i nga karaka me etahi atu. Kei hea koki ma te Kotahitanga. No reira e mea ana ahau ko nga Minita o te Kawanatanga me kohi £30, me te Minita kotahi a i te mutunga o aku korero ka tukua atu e ahau he Motini.

Motini.

Mehemea ki te hinga te [unclear: Pirkohi] moni me [unclear: hinga] te Kawanatanga ki te unuhia ranei te Pire me hinga te Kawanatanga ara me puta ki waho. H. Tomoana, April 1, 1895. 7 p.m.

H. Matenga—Kua takato nei te Pire a te Kawanatanga ki taku mohio he Pire pai rawa e mea ana i nga mahi a te Kotahitanga kia tere ai te haere a e whakapai ana ahau ki te Pire [unclear: tuatahi] a te Kawanatanga, a ko te Pire hei herehere i tenei Pire mate Pire kohi moni otira kei te whare te ritenga.

H. Heke—Te ahua o te kirihipi nei me haere nga tangata i runga ano i tona kaha ake a ma tena mema, ma tena mema e mau i roto i tona takiwa, i tona takiwa, ara i runga ano i te iti o te ora nga o nga mahi a te Kawanatanga. A e mea ana hoki ahau ma aua mema ano o te Runanga nei e mau haere atu ki o ratou takiwa, notemea kaere he oranga o te katoa notemea ma tera e kaha ai te haere i runga i nga ara Pakeha engari kei te whakaotinga a tenei whare te ritenga. E ahei ano te haere tetahi tangata kite mau haere i te kirihipi i runga ano i tona oranga ake, kei enei wahi nga mea hei whiriwhiringa a kei te whakaaro o te whare te ritenga.

1. Ma nga mema o te Runga nei e mau haere i runga ano i to ratou kaha.

2. Ma nga Minita nei e mau haere kei te Runanga he ora nga mo ratou.

3. Ma nga tangata ranei e mau haere o ia takiwa, ka mutu ka tuku atu ki te mema o tetahi takiwa taua kirihipi.

M. Heretaunga—E whakahe ana ahau ki te Pire kirihipi a te Kawanatanga.

H. Hautehoro—E whakahe ana ahau ki tenei Pire a te Kawanatanga, otira na nga hapu e ki nei kia tere atu te kirihipi ki a ratou na ratou tenei kupu a e pai ana ki taku titiro tenei Pire a e tautoko ana ahau ki nga korero a Hone Heke i korero nei, ara ma nga mema o nga takiwa e mau te kirihipi ka oti tana ka tuku atu ki nga mema o te takiwa o tetahi atu mema

H. Tupara—Tautoko i ta H. Hau Te Horo me H. Heke.

N. Tautau—E tautoko ana ahau ma nga mema o nga takiwa e mau haere te kirihipi, notemea ko au ekore e taumaha ki te mau i i te kirihipi ki Ngati-Maniapoto tae atu ki te Kauhanganui o takoto mai ra.

M. Te Ata—Kei te pai nga korero a nga Honore Mema i korero nei a heoiano te wahi uaua ko te kirihipi mo tera motu. Mo ta nga mema e wehi nei i te Kawanatanga, he Kawanatanga katoa tatou notemea he mema katoa tatou e noho nei. Mo te takiwa ki Waikato ka tika te korero a N. Tautau i korero ake nei ara hei mamatanga ano mo tatou e tika ana kia tere tonu te mahi i tenei take kia tere te oti notemea ka toru tau inaianei o tenei kupu o Taihoa.

H. Heke—He huarahi tirotiro ano tenei ma tatou, ara he maha ano etahi wahi kahore he kirihipi ara me penei he nui nga iwi kaore ano i mohio ki nga mahi o te Kotahitanga me te kirihipi a he tangata mohio nui kei roto i nga iwi pera, ko te kupu me me penei, ko nga mema takiwa nei mehemea e rite Ka kaha ranei aua tangata ki te whakautuutu i nga patai a nga matauranga e kuare mai ra ki te kirihipi, a mehemea ka korero e mohio taua mema ka pehea ka roa a Mehemea e rite man ga Minita nei ano ranei e mau te kirihipi ki nga iwi pera.

T. Wetini—Ko au he mema no te Takiwa o Whakatane ahu ki Ohiwa. Ko ko atu o reira ekore ahau e mohio mehemea e rite penei me tenei, otira i tonoa mai ahau e toku iwi ki te mutu tenei hui me haere atu he tangata hei korero kia ratou i nga take o tenei hui.

Pika—Kanui ano taku pouri, otira i runga i te ruuri.

Kua neke mo te 10 a.m. apopo.

Rotorua, Turei, Aperira 2, 1895.

Ka puare te Whare i te 10 a.m.

Pika me te Tiamana.

Nga mema i noho, 43.

Pika—E tuku ana ahau ko Eruera H. Karaka hei riwhi titiro moku i te haina mo te kirihipi.

H. Tomoana—Tautoko.

Kua paahitia i runga i te pooti, Aperira 2, 1895, i te 10 a.m.

Herepete Rapihana (Motini)—

Hone Keke (Pitihana)—

H. Hautu—Mo te Pire Kirihipi a te Kawanatanga. E tautoko ana ahau i runga i te take ma nga mema o nga takiwa e mau haere te haina mo te kirihipi.

T. Waata—Hua whakaua i Pakirikiri nga tangata hei mahi i tenei kirihipi otira mo te tawika o te rohe o te Arawa ahu ki a Tuhoe puta noa ki te Tai Rawhiti. Mate Kawanatanga e whakarite he moni mo aua takiwa. Mo te hui ki to Kauhanganui me tae a Hone Heke ki reira.

N. Patuawa—Ki taku mohio ko takiwa o te Arawa nei e taea e o ratou mema te mahi engari me mahi tatou mo nga takiwa kaore he mema i konei.

page 30

H. Heke—E pehea ana ra te whakaaro o te whare ki te Motini a te Aputihana i kokiri ai inapo.

R. Wharerau (Minita)—Kei te pai nga korero a nga mema i mea nei ma nga mema o nga takiwa a ma ratou e mau haere te kirihipi mo te haina Pera me te maramatanga o nga korero a N. Tautau i korero ai inanahi a e mea ana hoki ahau ma tenei Runanga ano e ata whakarite nga ritenga e rite ana mo te haere. A ko tenei Pire a te Kawanatanga he Pire e rite ana kia tere te oti a kua marama ano hoki nga mema e mea ana ahau me tuku te pooti mo te paahitanga tuatoru.

T. Hapimana—Nga take e arai nei ia matou i nga mema hou kei te ruuri he mataku otira e tautoko ana.

H. Tupara—Kua nui nga mema kua tautoko mo te kirihipi ara ma nga mema o nga takiwa e mau haere te kirihipi.

H. Tomoana—Ko te Pire kirihipi nei i erea e ahau i nanahi, notemea kua rite ko Keepa Taitoko me nga mema e rua o te Koroni ma ratou e mau te kirihipi ki Waikato a te puaretanga o te Kauhanganui, ko taua wahi i toremi i reto i te panuitanga heoi e tautoko ana ahau inaianei kia paahitia tenei Pire otira me whakatikatika marie ana korero mo taua Pire [unclear: Orunga] ano i nga korero a nga mema i korero nei me taku whakaae ki nga korero a te mema o te Koroni a H. Heke.

H. Tukino—

1.	E ru wahanga mo nga kirihipi nei ara kotahi mo te Waipounamu.
2.	Kotahi mo te Kiingi Maori raua ko Te Whiti.
3.	Ma nga Minita o mau ki te haina haere.

Heoi e tatari ana te Kawanatanga kia rongo pehea a koutou kupu mo enei moa katoa.

Noho a Komiti te Whare, 2 Aperira, i te 10 a.m.

K. Te Purewa—

H. Heke—E tono ana ahau kia tukua te pooti mo te panuitanga tuatahi.

H. Manaa—Tautoko.

Kua paahi te panuitanga tuatahi, 2 Aperira, 1895, 10 a.m.

H. Heke—E mea ana ahau me noho a Komiti te Whare.

H. Tukino—Tautoko.

Pika ka tuku ki raro i tana tuuru.

Ka panuitia Nama Ruatia ano te Pire kirihipi a te Kawanatanga.

H. Heke—Ko te wa tenei a rite ana mo nga hiahia o nga mema.

H. Tupara—E mea ana ahau mo a te Mane te 9 Aperira, 1895, ka timata to mau uiga kirihipi mo te hania.

N. Matenga—E mea ana ahau mo te mau i te kirihipi mo te taha ki Taupo ahu atu ki etahi atu wahi, mo te l o nga ra o Mei, 1895.

H. Tukino—Ko tenei whiriwhiringa i te ra mo te motu katoa.

H. Rangimatini—Kaua e hohorotia te ra motemea ko te Arawa kaere ano i rupeke ki te hania no reira kaere au e marama k ite whakahua ra.

H. Rapihana—E mea ana ahau hei te ra e pakaru ai te Paremata te ra hei timatanga mo te hania i nga kirihipi a me karanga he ra hei tirohanga mo te haina ki nga kirihipi, ko te kirihipi mo matou maku e mau. E whakapai ana ahau me ata kohiri he tangata hei mau i te kirihipi.

Rarangi tuatahi o te Pire kua paahi i runga i te pooti Aperira 2, 1895, i te 10 a.m.

Tuarua Rarangi.

W. Matenga—E tautoko ana ahau i ta H. Rapihana mo te [unclear: pkarutanga] o tenei Paremata ka timata te haere ki te mau i nga kirihipi.

T. Waata—E mea ana ahau me ra ke ano mo etahi mo etahi ara Te Arawa, Waikato, Waipounamu, me te Aupouri.

H. Heke—He pai nga korero a nga mema ki taku whakaaro he mea tika me mau nga mema i nga kirihipi engari me whakarite nga takiwa a ia mema he pai ano te ata whakarite he ra mo tenei mea.

N. Tautau—He pai rawa atu te whakatuturu hei muri tata o tenei hui te wa hei maunga atu mo nga kirihipi kaua e karangatia he ra.

T. Hahimana—E hiahia ana ahau me whakahohoro.

T. Wetini—E mea ana ahau mehemea e taea e te Whare te homai he mana ki au e mana ai taku karanga i tetahi rangi.

H. Terake—E mea ana ahau hei te [unclear: mutunga] o te hui ki te Kauhanganui ka karunga ai te ra.