Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

A Dictionary of the Maori Language

Ng

Ng

Ng is the symbol for the single consonant (a voiced nasal guttural) which bears to k the same relation as m bears to p, and n to t. It is pronounced as ng in “singing”. The European may at first experience a little difficulty in pronouncing this consonant at the beginning of a syllable; to do this the glottis should first be closed, the lips parted, the tongue withdrawn from the palate, the voice passed through the nose (as in m and n), and the glottis opened as the required vowel is formed. Some of the Bay of Plenty tribes substitute n for this consonant; while the Ngaitahu, of the South Island, almost invariably replace it by k. It has not been considered desirable to cumber the dictionary with the enormous number of variant forms due to these dialectic peculiarities.

Ngā (i), art., pl. of te. The.

Ngā (ii). 1. a. Satisfied. ‖ .

2. v.i. Breathe, take breath. Ka rima nga eanga o te kawau ra kaore ano te tangata ra i ngā, i te ono ka ngā; ka mea, “Era toku manawa e roa atu” (W. iii, 60). Often used with manawa. Ka nga te manawa, he breathes. Tukua kia nga toku manawa, allow me to take breath.

whakangā, v.i. Take breath.

ngāngā, v.i. 1. Breathe heavily or with difficulty.

2. Make a hoarse, harsh noise, screech as a bird.

Ngae (i).——

ngaengae, n. 1. Heel.

2. Umbilical cord. = tangaengae.

Ngae (ii), ngaengae, n. Swamp. ‖ ngahengahe.

page 226

Ngae (iii), v.i. Wheeze. Used also of the cry of the kaka.

whakangae, v.t. Make to call out, of a decoy parrot. Ka whakangaetia te mokai.

ngaengae, v.i. Fail, of breath. Ka ngaengae te manawa.

naenae, tangaengae.

Ngaehe, ngahehe. 1. v.i. Rustle, murmur. Whakarongo ki roto ra me he tai e ngaehe (S. 20).

2. n. Tide. Kua tokari te ngaehe (R.).

ngāeheehe, n. A garment like the piupiu, worn round the waist, made of undressed flax, which produced a rustling sound when moved.

Ngaeke, v.i. Crack, tear.

whakangaeke, v.t. Lacerate. Nana nei au i whakangaeke nui mai.

Ngaeki. 1. v.i. Yield to the touch, give way. Ka takahia te pukorukoru, ka ngaeki noa.

2. n. Swamp.

Ngāekieki, v.i. Overflow. Ngaekieki ana te tai nei, huri ana mai ki waenga parae.

Ngaeo, n. Hyridella spp., fresh-water molluscs; also Lepsia haustrum and Cookia sulcata, molluscs. Katahi ka haehaea ki te mata whaiapu, ki te mata tuhua, te kuku moetaka, te ngaeo (T. 152). ‖ kaeo.

Ngaeore.——

whakangaeore, n. —— Tena ka riro kei te kato kai ki te rau pohata nga whakangaeore (M. 235). Another version (S. 13) reads whakataeore.

Ngaere. 1. v.i. Quake, oscillate, as a bog. Ka ngaere a raro o te whenua.

2. Roll, as the sea. Ka ngaere te moana nei.

3. a. Soft, ripe.

Ngaeroa, n. Mosquito. Haere kia pokaia koe e nga ngaeroa o Hurihuri. ‖ waeroa.

Ngāeroero, n. Young eel.

Ngaeti, n. Periwinkle, a species of univalve mollusc.

Ngaha, n. Lizard.

ngahangaha, a. Frivolous. Whakanga-hangaha noa nei ki te korero. ‖ hangahanga.

Ngahae, v.i. 1. Be torn. Ka ngahae toku kakahu.

2. Dawn. Ka ngahae te ata (T. 111).

3. Look askance. Ka ngahae nga pi (M. 89).

ngāhaehae, a. Torn into strips.

Ngahau. 1. a. Infected by example.

2. Brisk, hearty. He korero ngahau na ratou (J. iii 30).

3. n. Force of example. E kore au e pai ki te ngahau o tetahi iwi.

4. Heartiness.

5. Dance. Ko te ope ra e mahi ana i te takaro, i te haka, i te waiata, i te ngahau (T. 92).

whakangahau, v.i. Lead by example, encourage, amuse.

ngangahau, a. Active, spirited, zealous.

Ngahehe = ngaehe.

Ngahengahe (i), a. Wasted, weak. Kua nga-hengahe noa iho oku iwi, kua koroheke. ‖ ngehengehe.

Ngahengahe (ii), n. Forest. Tomo noa i te ngahengahe, puta noa ki waho (T. 158).

Ngahere, ngāherehere, n. Forest. Katahi te tangata ra ka haere ano ki te ngahere (T. 15). Ka tae ki te ngaherehere, ka uaina e te ua.

Ngahi, ngahingahi = ngawhi.

Ngahiri, n. 1. Pestle, pounder, for fern root, flax, etc. Whakarongo ki te ngahiri, me te tararau te ngahiri (T. 190).

2. Some article of diet, probably fern root. He nui nga kai, te manu, te ngahiri, te kiore maori, te moho, te kareke.

3. Abundance, of crops. Kia kaha te mahi, he ngahiri kitenga kotahi (P.).

Ngahoa. 1. v.i. Make a dull heavy noise, thud. Haruru te toki, ngahoa te toki (T. 32).

2. n. Thud.

ngāhoahoa, n. Headache. ‖ pahoahoa.

Ngahora, a. Spread out, laid out, of food, etc. He tangata rangatira ia ki ana taonga, ara ki ana kai e ngakia ai e tona ringa, he ngahora noa atu ma ona hoa (W. iv, 115). ‖ mahora.

Ngahoro. 1. v.i. Drop off or out, fall. Ka haruru nga utanga o runga, ka ngahoro ki te wai (T. 72).

2. Be abundant. Kua ngahoro te hua o te karaka.

3. a. Friable. He oneone ngahoro.

4. ad. And upwards. E rua rau ngahoro, two hundred and upwards.

whakangahoro, v.i. Charge. Used in the passive as an imperative. Whakangahorotia ! Whakangahorotia !

ngāhorohoro. 1. v.i. Fall off bit by bit. No te whāwhātanga atu, na, ngahorohoro noa iho (J. ii, 123).

2. n. A species of crab.

Ngahu (i). 1. n. Point, promontory.

2. A stone. ‖ kongahu.

3. v.t. Drive home, fix. Kua ngahua te taumanu (W.M. xiii, 166).

ngangahu. 1. a. Sharp.

2. Sharply cut, clearly seen. Ka titiro atu nga tangata ki te whakairo o taua waka ra; anana, ngangahu kau ana te whakairo (S. 61).

3. Distorted. Na ka korero ia, ehara, ngangahu ke ana te whakahuatanga mai o nga kupu (T. 42).

4. v.i. Look steadfastly, stare. Te kahui whetu e ngangahu iho nei hei whakamarama te riu o te waka (M. 161). Kahore aku korero ki a tera; ko oku whatu i ngangahu, a heoi ano.

5. Distort the features, as in a haka. Ko reira ia pai ai te rere ki mua ngangahu ai (T. 167).

page 227

Ngahu (ii).——

whakangangahu, v.t. Hunt with dogs. E takiari ana te kuri, me haere apopo ki te whakangangahu kiwi. = whakangau.

Ngahua, ngahue, v.i. Swarm, appear in great numbers. E ngahue kau ana nga koura o Whitianga (M. cxi).

Ngahuru. 1. num. Ten. This is the old word which occurs in nearly every Polynesian dialect, but has now under European influence been superseded by tekau. Ngahuru ki runga, ngahuru ki raro, ma te paroparo e aki (Ika, 133).

2. With the article te, tenth. A penei tonu, tae rawa ki te ngahuru o nga rangi (T. 33).

3. n. The tenth and eleventh months; the tenth being ngahuru kai paenga, and the eleventh simply ngahuru, or in some districts ngahuru tahi.

4. Harvest time, autumn. Taihoa tatou e haere ki reira, hei te ngahuru; kia rupeke te kai ki te hapoko (T. 189). Kaore he takurua, he ngahuru tonu tana (T. 160). Koanga tangata tahi, ngahuru puta noa (P.).

Ngāi, ngāti, tribal prefix. 1. The prefix, which means tribe or clan, is equivalent to nga ai, nga ati, as may be seen from the use, chiefly poetical, of such forms as Ati Awa. Ko to te Ati Awa rangatira tenei ko Tahuaroa (P. 90). In the name of a tribe or hapu the final element is generally an ancestral patronymic, as Ngati Tuwharetoa, but sometimes is a word used to commemorate some incident, as Ngati Kumara. The difference in use between ngai and ngati appears to be one of euphony: Ngaitahu, Ngai Te Rangi, Ngai Tai; but there is also a Ngati Tai. Occasionally the prefix is used with mea, to indicate an unidentified tribe. He iwi tautaua a Ngati-mea, he iwi toa a Ngati-mea (One tribe may be cowardly and another brave). ‖ Journ. Anthrop. Inst. xxxii, 183.

2. The prefix is sometimes used with a dual pronoun, maua, taua, korua, or a common noun, to indicate a group of persons not necessarily tribal. Ngai-maua, ngati-maua, I and my people, or I and my party. Engari ma Ngati-whakaheke anake taua tikanga ki te tango whenua mo ratou (But it is only invaders who adopt such a course as to appropriate land for themselves).

ai (iii), ati (i).

Ngai (i), n. 1. Dried leaves of raupo, flax, etc., used for walls or thatch of a house.

2. Tow, refuse in dressing flax.

Ngai (ii).——

ngaingai, n. Amphidesma australe, a bivalve mollusc. = kokota.

Ngai (iii), ngaingai, v.i. Pant, sob. Ha, te ngai ana, whakarongo ianaka (S. 35).

Ngaio. 1. n. Myoporum laetum, a tree.

2. A small grub; also parasitic worm (Gordian worm) found in the kokopu fish, kaka bird, and weta.

3. a. Restless.

4. Deliberate, thorough.

5. Expert, clever. He ngaio taua tangata ki te mahi.

6. v.t. Look carefully at.

7. Draw figures or patterns. ‖ whakairo.

whakangaio. 1. v.t. Sport with, trick. Ehara i te whakapupuni pononga, he whakangaio nana ki a Tutanekai (T. 133).

2. v.i. Dissemble, make believe. Otira ko nga kai a te manuhiri he kai whakangaio; e kai ana, e whakaaro ana kia iti te kai (T. 166).

Ngaiore, n. A fish. Young of smelt, Retropinna retropinna. = paraki, ngore.

Ngākau. 1. n. Vitals, viscera. (It is questionable whether it should be applied to the physical heart.) Ka pokaia te puku me te ngakau, ka makā ki te moana (J. xx, 17). ‖ whekau.

2. Heart, seat of affections or feelings, mind. Ka pouri te ngakau o Tangaroa-mihi mo tana mokai kua mate nei (T. 161). Kei haere maharahara te ngakau (T. 189). Oranga ngakau, comfort. Haere koutou, e hoki ki to tatou matua, hei oranga ngkau mona (T. 181).

3. Inclination, desire, spirit. Ngakau-nui, hearty, eager, zealous. Ngakau-kore, disinclined, having no heart for anything, dispirited. Ngakaurua, uncertain, wavering, vacillating.

4. Something used to indicate to a friendly tribe that their assistance was desired in a warlike expedition. The ngakau might be an article sent, a song sung, etc. (‖ J. xii, 41). Whare ngakau, a house built in connection with an expedition to avenge a death.

5. a. Mean, stingy, inhospitable. He whare ngakau rara, ara nga tangata o roto.

whakangakau. 1. v.t. Show affection for, fret for, take to heart. Ka whakangakau ki ta ratou tane. (Said of women committing suicide on the death of their husbands.)

2. Long for, desire.

3. v.i. Bear malice, entertain a malicious desire. E tama, e tama, whakangakau rawa koe ki te patu i a au.

Ngakau-kiore, n. Clematis parviflora, a climbing plant.

Ngakau-kuri, n. A variety of kumara.

Ngake, n. The middle section of a fishing net (kaharea), made with smaller meshes than the other parts. E to ana i te ngake o to kupenga ki uta (M. iii).

ngakengake, a. 1. Swollen, distended. He moumou kai ma Te Whataiwi puku ngakengake (P. 21).

2. Capacious.

page 228

Ngakeke, v.i. Creak, make a grating sound. Ka rangona iho ka ngakeke, me he manga rakau ano ko ahau e kowhaki i te hau (S. 104). ‖ ngatete.

Ngaki (i). 1. v.t. Clear off weeds or brushwood. E ngaki atu ana a mua; e toto mai ana a muri (P.). Ka tupu hoki te taru o waenga, ka ngakia nga taru.

2. Cultivate, plant. Ka kiia mai kei te ngaki kumara (T. 85). Tena ano ra te tangata ngaki kai (M. 20).

3. Avenge. Ko wai tou tangata hei tangi i a koe, hei ngaki i tou mate ? (T. 40). Ngaki mate, take vengeance. Ka tahuri mai ki te ngaki mate mo tona whakairinga ki runga ki te whare (T. 66).

4. Apply oneself to, occupy oneself intently with, strive for. E kore e ngaro o hinonga ki te whakakeko i te ngaki kia papai (M. 264). Ka wehea te manako ki a koe, e Taoho, e, ka ngaki tenei ki te tira i haramai (S.).

5. n. Vengeance, avenging. He wareware au nga ngaki e ngakia mai e koe (M. 20).

ngakinga, n. Clearing, plot of cultivated ground. Kei whea tau ngakinga kai ? (T. 79).

Ngaki (ii), prefix. Used in such words as ngaki-hohoro, hurry unnecessarily. Ka hei ra, e te ngakau, te ngaki-hohoro i nga rangi ra (M. 118). Ngaki-mowhiti, start up suddenly. Ka hei koia taku ngakau i ngaki-mowhiti ai (M. 297). Ngaki-tatari, wait patiently. Ngaki-tatari atu te ope a Tirarau (S. 89). = maki (ii).

Ngākihi, n. 1. General term for limpet, Asteracmea, Radiacmea, Notoacmea, Cellana, and Patelloida spp. Engari te ngakihi e tukia, e marere i te toka (M. 389).

2. Saxostrea glomerata, rock oyster. = karauria.

3. Maoricrypta sp., univalve mollusc.

Ngako. 1. n. Fat. E whata ake ana e te ngako o taua ngarara nei (T. 152).

2. A white crystallised limestone; also called ngako pounamu.

3. Bowdleria punctata, fern-bird. = nako, mātātā.

4. a. Even-grained, free from knots, of timber, He pai rawa te rakau na, kaore he pupeka o roto, he ngako katoa.

whakangako, v.t. Make game of. Ka marama akuanei te tuhituhi, e kore e whakangakotia.

ngakongako, a. Crumbled to pieces. ‖ kongakonga.

Ngakoa, n. Offerings of fish, etc., made to an atua. Hoake taua, kia kite i taku tuaahu, i taku ngakoa.

Ngākoikoi, n. A fish.

Ngako-moa, n. A variety of kumara.

Ngakoro, v.i. Abound, be plentiful.

Ngaku, n. Strip, shred. Ko te wharariki e haroa ana tena hei ngaku pokeka.

ngakungaku, a. 1. Reduced to shreds. Ngakungaku noa iho ta matou kai. ‖ naku-naku.

2. Soft, ripe.

Ngakuru, v.i. 1. Drop off or out.

2. Be set, as fruit. Ka ngakuru te pititi.

Ngami.——

whakangami, v.t. Swallow up.

Ngana. 1. v.i. Be eagerly intent, persist. Kei te ngana a Kupe ki te tapatapahi i nga kawe-kawe (T. 110).

2. a. Obstinate, persistent.

3. Strong, brave. E nguha ai koe, e ngana ai koe, e toa ai koe (D. ii, 29).

4. Applied to the sixth and twenty-second days of the moon's age, the former being Tamatea-ngana, and the latter Korekore-ngana.

5. n. Rage, wrath. Ka keria te rua haeroa, te rua o te ngana (T. 86).

ngangana. 1. a. Red. He rakau ngangana te totara.

2. v.i. Glow. Ngangana tonu te pua o te rata ki te moana.

3. Bluster, make a disturbance. He aha ra te kai i haere ki roto ki to puku, tutu ai, ngangana ai, aurere ai (M. 44).

nganangana. 1. a. Blustering, noisy.

2. Red, glowing.

3. n. Geotria australis, lamprey. = piharau.

Ngānehenehe = manehenehe, a. Querulous, peevish. Te kainga, e, o te nganehenehe, o wairua kore, o matangurunguru (S.).

Ngānei, a poetical form of the plural of tenei enei, pron. These. Whano ra ka wareware nganei nga raro (S.).

Ngāngā. ‖ ngā.

Nganga (i), v.i. Make a noise. Kati te nganga.

Nganga (ii), n. 1. Stone of fruit. Nganga tawhiti, a variety of potato.

2. Hail. Te ua nganga, e, homai ki to kiri (M. 430).

3. Core of a boil. Ki te puta te nganga o te whewhe ki waho, ka ora.

4. Dregs, refuse.

5. Shell, husk, of shell fish, fruits, etc.

6. Soot. Nganga kauri.

Ngangahau. ‖ ngahau.

Ngangahu. ‖ ngahu.

Ngangana. ‖ ngana.

Ngangao. ‖ ngao.

Ngangara. ‖ ngara.

Ngangarangi, n. 1. Yam. = uhi.

2. A variety of potato.

Ngangare. ‖ ngare (ii).

Ngangau. ‖ ngau (iii).

Ngange. —— Pu ana i ngange ra ki te awakeri, e, o to whakarohenga (S.).

ngangengange, a. Pierced, perforated.

Ngangi, n. Cry of distress, noise. Taro kau iho, kua ngaro noa iho te ngangi; ko te tai anake e aki ana (T. 93).

page 229

Ngao. 1. v.t. Dress timber with an adze. Ka pai te ngao o te toki a Tuhaka. Different methods were distinguished as ngao pae, work with coarse finish; ngao tu, with a medium finish; ngao matariki, with a fine finish: executed with a large, medium or small toki respectively.

2. n. Alternate ridge and depression, as on timber dressed by an adze. Meake waruhia nga ngao o te rakau.

3. Trough of the sea. Waiho te waka i te ngao. ‖ Mng. gaogao.

4. Palate. Tangohia ake ana te iwa o nga kumara hei hikahikanga i te ngao o Tutawa-whanau-moana (T. 113).

5. External corner, projection.

6. Sprout, shoot. Heoi te roa o te ngao.

7. Strength, energy. Kahore he ngao, kahore he aha.

whakangao, v.t. 1. Hollow, work into a depression. Whakangaoa te taha o te rakau o te matau, kia tapoko ai te paua ki roto, kei titengi te whakanoho, a ka riro i te ika.

2. Put forth, sprout. E whakangao ana i te rau.

ngangao, a. Ornamented with markings of atoki. Te wai-pounamu nei taratarai atu i te poupou kia ngangao ai (S.).

ngaongao, n. A mollusc.

Ngāoheohe, n. Girella tricuspidata, mangrove fish. = parore kopipiro, parakoka.

Ngaoki, v.i. Creep, crawl. E ngao ki mai ra te turoro. ‖ ngōki.

Ngaoko, v.i. 1. Feel a tickling sensation, itch. Taukahore te ngaoko o te tuiau !

2. Move slightly, stir. Te ngaoko, te aha, ko te tumu kau ano ki a ia (T. 15).

whakangaoko, v.t. Tickle, amuse. Korero i ta korua whakangaokooko (Go on with yo entertaining talk).

‖ ngōko, whaoko.

Ngao-matariki. ‖ ngao.

Ngao-pae. ‖ ngao.

Ngaora, v.i. Burst open, as flowers. Ka ngaora te kowhai.

ngāoraora, v.i. Shake, writhe, quiver. Tokowaru nga Hauhau kei raro i te whenua e ngaoraora ana i raro i nga waewae o nga hoiho.

Ngaore. 1. n. A fish; the fry of smelt.

2. a. Succulent, tender, soft. He ngaore te tupu o te mara.

Ngāoriori, n. Nursing song, lullaby. ‖ oriori.

Ngao-tū, n. A method of working timber with the adze. He ngao-tu tenei tarai. ‖ ngao.

Ngapara, n. Resinous wood of kahikatea and other trees used as a torch, or to provide soot for tattooing. Katahi ka mau te iwi ki te ahi, he rama, ara ko a te Maori rama he ngapara (J. ii, 215). E titaria mai to mata whakarewa ki te awe ngapara (S.). ‖ kapara, mapara.

Ngapu, v.i. 1. Oscillate or undulate, as swampy ground. Ka ngapu te whenua, ka haere nga tangata ki whea ? (M. 115).

2. Stretch forwards, ready to run. Ka ngapu nga tangata ki te oma.

Ngārā, pron. They, them. I ki atu ano au ki a ngara. ‖ (iii).

Ngara, ngangara, v.i. Snarl.

ngarangara, n. 1. Anything small. A matou ngarangara korero.

2. Disphyma australe, a plant.

Ngārahu, ngārehu. 1. n. Charcoal or any black pigment. Ka pania ki te ngarahu, kapi katoa (T. 42). Puritia to ngarahu kauri (P. 81).

Wai ngarahu, pigment for tattooing. To kiri i taitaia ki te wai ngarahu (M. 347).

2. Cinders. No te mea ano ka horo te ngarahu o te whare ki runga i te ngarara (J. ii, 215).

3. War dance. Kei te tutu ngarahu te taua. Also ngarahu taua or tu ngaraless. Ko te ora, kaore e hinga i te haerenga, i te tu ngarahu ranei, ina haere i te ara, tu ngarahu, haere taua ranei (M. lxxxi).

4. Leader, commander; also kaingarahu.

5. Prudence.

6. v.i. Take counsel, deliberate. He ngarahu hē i mate ai te taua.

whakangarahu, v.t. Devise, plot.

Ngārahu-tatawa, ngarahu-taua, n. Nerit melanotragus, a univalve mollusc. = matangarahu.

Ngārara, n. 1. Reptile, monster. I penei te ahua o taua ngarara nei me te kuri e mau nei te potete (T. 156). Ngārara pāpā, brown gecko, a lizard. = mokopāpā. Puku ngarara, swollen, distended stomach.

2. Insect. He ngarara e patupatua atu e koe, e horo atu (T. 34). Often regarded by the Maori as the cause of pain or disease. Na Turoa, mo te kainga a te ngarara i tona kaki (M. 7).

Ngare (i), n. 1. Family, number of peole connected by blood. Me te ngare o te Whenau a Kai, me te ngare o Rotonga, me te ngare o Hinetu.

2. Elder heads of branches of a family.

3. Multitude, body of men.

Ngare (ii), v.t. 1. Send. Na Hotunui au i ngare mai ki tetehi ika mana (T. 141).

2. Urge. Ka ngare te tangata ra ki hohoro ta ratou haere (T. 147). Ngare noa, kihai hoki i rongo (T. 143).

ngangare, v.i. Quarrel. Ko nga wahine nei e noho ngangare ana ki ta raua tane (T. 139).

Hoa-ngangare, enemy, adversary. Kei whea he nohoanga moku e ngaro ai ahau i toku hoangangare? (T. 54).

ngarengare. 1. v.t. Urge. Kaore ano ia i mohiotia e te tangata nei, mei te ngarengare tonu (T. 147).

page 230

2. n. Tyrannous, overbearing. Tama ngarengare, penis. Used also as a term of opprobrium. Ha ! mau ano, ma tama ngarengare e puta ki mua, whakapai ai.

whakangarengare, n. A round knob carved on top of a palisade post.

Ngarehe = ngahere, n. Forest. Ma ratou e haere ki te ngarehe rapu ai i tetahi rakau hei patu ma ratou.

Ngarehu = ngarahu.

Ngari (i) (poetical) = engari, conj. Ngari Te Tumuhuia hei oranga ngakau (M. 376).

Ngari (ii), n. 1. Annoyance, disturbance. Kia ope noa te whakairoiro hei ngari mo maua ko taku tamaiti poriro (M. 87).

2. Greatness, power.

3. = ngeri. Rhythmic chant with action.

whakangari, v.t. Tease, annoy.

ngaringari. 1. v.i. Increase in numbers. Ma te tau nui anake o te manu, katahi ka ngaringari ake.

2. n. Song to make people pull together. Ko matou kei te hapai i te mea taimaha, ka tika ma matou te ngaringari.

Ngaringariā. 1. n. Shame. Ka mate au i te ngaringaria i te pakeha kore.

2. a. Annoying. Katahi ano te mea ngaringaria, kia rere ki te rangatira te ho o te taurekareka.

‖ ngari (ii).

Ngariri, n. Love. = mariri.

Ngaro (i). 1. a. Hidden, out of sight, disappeared. Kua ngaro te ra (T. 47). Ano ko te marama kua ngaro, kua ara ano (P. 42). Kia ngaro te tuapae whenua, a ngaro rawa, katahi ka tukua te punga (T. 21).

2. Absent. I a Hinauri ano e ngaro atu ana i tona kainga tupu (T. 32).

3. Missing, lost. I haere tahi ano koutou, ka ngaro nei ia i to koutou hokinga mai nei (T. 95).

4. Destroyed, consumed. E kore e ngaro, he takere waka nui (P. 5). Ka ngaro i te ngaro a te moa (M. 9). Ka tukua iho te ua o te rangi, ka ngaro te whenua (T. 45). Ka ngaro te kai, e mimiti ta tuwaewae (M. 11).

5. Passed into anything. Kua ngaro ki roto ki te mahanga (T. 151). E Hou, e, ka ngaro kei roto te taua (T. 66).

6. Undetected, unnoticed. Kai ana, hoki mai, hoki atu; nawai i ngaro, i ngaro, a ka kitea (M. vi). Ko taua tangata i rite tonu ki a Patupaiarehe te ma o te kiri, na reira i ngaro ai (T. 178).

7. Passed off or away, subsided. A, ka ngaro te ngenge, ka kauhoe a Hinemoa (T. 132). Taro kau iho kua ngaro noa iho te ngangi, ko te tai anake e aki ana (T. 93).

8. Forgotten. Kua ngaro i a au tena mea.

9. Unintelligible. Kei te ngaro tonu i a au to korero.

10. Beaten, baffled, at a loss. Kua taea e ahau nga mea katoa; a, hei tena mea, hei te mahi o te kai ka ngaro ai (T. 20). Ka ui mai hoki te hunga kainga, ui atu ana, ui mai ana, heoi, ka ngaro noa iho (T. 149).

11. Distressed, oppressed, overcome by sensation or emotion. Ko tana mokopuna kua ngaro i te hiainu.

12. Unavenged, unrequited. Ko nga mate ngaro, e kore e mana; ka tikina a Whakatau, ea tonu ake aua mate (Pi. 175, 1). Ka mate hoki ta ratou uto, ka ea hoki to ratou mate ngaro ra (W. vi, 21). He mate ngaro te mate o Tu-whakararo; he maha nga taua ngaki mate, kaore i mate mai tetahi tangata o te iwi o Manahua i nga taua katoa e rapu utu ana.

13. ad. Secretly. Haere ngaro atu te ope ra, haere ngaro mai te tupua nei (T. 150).

ngaromia, v. pass. Be destroyed. Ka ngaromia nga waka i te moana e te ngaru (T. 6).

whakangaro, v.t. 1. Put out of sight.

2. Destroy. Kia tikina mai taua iwi tutu nei kia whakangaromia (T. 118).

ngarongaro, a. Somewhat abated. Ka kitea, noho ana, ka ngarongaro te aroha, hoki ana mai (T. 15).

Ngaro (ii) = rango, n. 1. Fly, blowfly. Haere ana taua ngaro nei, ko te ingoa ko Tamumu-ki-te-Rangi (T. 95). In connection with makutu the fly was called sometimes ngaro ruahine, ngaro tamumu, ngaro tane, or ngaro tara, and was supposed to represent the life or spirit of the person involved.

2. Roller used in dragging a canoe. Ka whakatakoto au hei ngaro waka, na Tuangau e to mai nei (S.). Sometimes called ngaro parapara.

3. A piece of wood set up in the tuaahu for certain purposes.

Ngaro (iii), v.i. Be certain. E ngaro ia, ka tohe koe ka mate.

Ngaropoko, 1. v.i. Disappear. Ngaropoko ki te wiwi, ngaropoko ki te wawa (S.).

2. v.t. Search for a thing in the game of hide and seek.

Ngaru (i), n. 1. Wave of the sea. Ka hoki taua nga ngaru e huhuka mai o Rewatu (M. 126). Ngaru roa was applied to a body of men straggling into a long line on the march.

2. Corrugation. Me te mea ko nga ngaru o tona takapu.

ngarungaru, a. Rough with waves.

Ngaru (ii), n. Some obstruction supposed to be in the nose of a new-born child. ‖ J. xvi, 8. Ruia to tamaiti, kia heke te ngaru, kia taka ki waho.

Ngarue, ngāruerue, v.i. Shake, move to and fro. Haere atu ana aua tamariki ki te titiro i te mea e ngarue ra i te repo (W. ii, 123).

page 231

Ngāruru. 1. a. Surfeited.

2. Affected with headache.

3. n. Cookia sulcata, a univale mollusc. Te ngaruru e piri te toka (M.M. 196). = toitoi, karaka, kaeo, ngaeo, karikawa.

4. v.t. Dislike, refuse.

Ngaruru. 1. a. Abundant.

2. Strong in growth, flourshing.

3. n. Dense brushwood, forest land. Katahi ka whaoria ki roto ki te ngaruru, ka karakiatia me te tangi ano.

4. A name applied to inanga at the second stage in development.

5. In the expression ngaruru mai rangi, low, continued, rumbling thunder.

Ngata (i), n. 1. Snail, slug, leech.

2. Anything small, speck.

Ngata (ii), a. 1. Appeased, satisfied. Kihai i ngata te puku riri o Waikato ki nga tangata o taua pa nei (T. 166).

2. Dry. Ka ngata te wahie nei i roto i te kapura.

Ngata (iii) = tangata, n. Man. A word used only in connection with karakia.

Ngātahi, ngātatahi, ad. Together. Tau ngatatahi mai ana, ka anga ano ka pei i a ia (T. 68). ‖ tahi (i).

Ngatahure, a. One. (R.)

Ngatari = ngateri, v.i. Shake, vibrate. Ka tupu te whanau a Ngati Raukawa ki te whai, anana, ngatari ana te whenua me te ru (W.M. viii, 150).

Ngātata, a. 1. Split, chapped. Ka ngatata toku waewae.

2. Open. Tauia te papa kia ngatata (M. 370).

ngātātata, ngātatatata, a. Fissured, marked with cracks.

Ngātatahi. ‖ ngātahi.

Ngātatara, n. A fish.

Ngatē, v.i. Move, shake.

Ngateri = ngatari, v.i. Vibrate, shake. Ngateri ana te whenua i te tangi o te pu.

whakangāteriteri, v.t. Shake, disturb.

Ngatete, v.i. 1. Crackle.

2. Move.

Ngāti, tribal prefix. ‖ ngai, ati.

Ngātoro. 1. v.i. Resound. Ka haruru, ka ngatoro ki te akau.—Tena toki ka haruru; tena toki ka ngatoro (T. 32). Ka haruru, ka ngatoro ki te akau.

2. a. Feeling weak and ill. Kei te wiri au, kei te wera i roto i a au, kei te ngatoro katoa i roto i a au.

Ngatu. 1. a. Crushed, mashed.

2. n. Lower part of the stem of raupo.

Ngau (i), v.t. 1. Bite, gnaw. Taku ringa, tē ngaua e te kuri (T. 182). Ngau tuarā, backbite, defame. Ngau paepae, an ancient rite to cure sickness, ease disabilities of tapu, etc. “Haere ki te pae ngau ai.” A, ka ngaua e au te paepae hamuti hai whakaora moku. ‖ also W.W. 4, 90. Ngau whiore, incest.

2. Hurt, gall, of physical or mental discomfort. Me whakairi ki runga ki te whare, ma te pawa e ngau ake, ka mate (T. 64). Ka tau te pouri ki te tohunga, ki te wahine hoki e ngaua ra e te mamae (T. 128). Ka noho a Tawhaki, ka ngau kino te aroha i a ia ki tana wahine raua ko tana kotiro (T. 48). Mamae ana nga niho i te ngaunga ki te maeke (P. 104). Pain being referred to an atua, such expressions as the following may be found: E takoto nei te mamae me he ngau atua (M. 88).

3. Act upon, affect (not always painfully). Kua ngau te ra ki roto i te whare (S. 25). He mea whakairi ki runga noi ai, kia ngaua ake e te auahi, e te mahana, a ora ake au i te mahi atawhai a taua tupuna nei (T. 11).

4. Attack, assault. Ko ana tuakana i papa noa i te ngaunga a Tawhiri ratou ko ana tama (T. 6). Ka tae to Waikari me tona iwi ki te ngau i taua pa, ka horo te pa.

whakangau, v.t. 1. Hunt with dogs. Ka mau a Ihenga ki nga kuri hei whakangau kiwi (T. 78). ‖ whakangangahu.

2. Cause to be struck with a weapon. Ka takiritia mai te taha i roto i te wai ra; katahi ka whakangaua atu ki te patu e haua mai ra ki a ia (T. 91).

Ngau (ii), v.i. Wander, go about. Ngau atu ia ki whea e haere ana (He is wandering no one knows where). Ka kite ia i te oranga o tona atua, ngau ana ki runga ki te rangi, ngau ana ki raro ki te whenua (T. 175).

Ngau ke, transgress, go astray.

Ngau (iii). 1. v.i. Raise a cry, make a disturbance. Ka ngau Mokau, ka ngau Tamaki, ka ru te whenua (S. ii, 31).

2. a. Indistinct, inarticulate, of speech. He reo ngau.

ngangau, n. 1. Disturbance, noise. Ka rongo hoki i te ngangau, kihai i roa, ka kitea mai e tera e piki ana (T. 202).

2. Quarrel. Kihai i mohiotia nga ngangau o nga wahine nei (T. 139).

Ngaua, proun., pl. of taua = aua. Those. Na ngaua pu na koe i tutetute.

Ngāue, n. A variety of taro, with dark edges to the sheathing leaf stalk.

Ngaue, v.i. Shake. Kaore hoki i ngaue, kaore i aha.

ngāueue, v.i. Shake. Hoatu rawa ana riri, hoatu rawa, tē ngaueue, tē aha (T. 6).

Ngaupaepae. ‖ ngau (i).

Ngauraparapa, n. A border on the lower edge of a cloak. Kia titiro iho ana, e whai ana te ngauraparapa, ehara te wahine kokoti rere i te kakahu.

Ngautuara. ‖ ngau (i).

Ngauwhiore. ‖ ngau (i).

page 232

Ngawaki, v.i. Bend the knees. Kua ngawaki atu nga turi ki raro.

Ngāwari, 1. a. Soft. He oneone ngawari.

2. Supple.

3. Moving easily, quick. Kia ata mahi, kia oti ai; kia ngawari te riri kia hinga ai te hoariri (P.). Kia ngawari te hoe.

4. Accommodating, kind.

5. Obedient.

6. n. An edible fungus growing on dead trees.

whakangāwari. 1. v.i. Move quickly. Wahi iti te whakangawaringa atu, kei Rawaki (T. 144).

Ngawē, v.i. Yelp, howl. I te ata ka rangona te ngawe o te kuri (J. xix, 198).

Ngaweki, v.i. Creep.

Ngaweri, a. Quarrelsome. Ka ngaweri te tamaiti ra ki nga tamariki ra, ki nga kuri ra. ‖ weriweri.

Ngawīi (i), v.i. Go. Ka ngawi noa te tangata ki tawhiti.

Ngawīii (ii), v.i. Squeal, howl. Na wai te kuri e ngawi mai nei? ‖ ngawē.

Ngawiri, a. Ten. (R.).

Ngāwhā, n. 1. Boiling spring, or other volcanic activity. Ko Ngauruhoe, te ngawha e hu ra i te tihi o te maunga (J. ii, 223). ‖ ngawhariki.

2. Typha angustifolia, bulrush, a marsh plant = raupo. ‖ kopupungawha.

Ngawhā, v.i. 1. Burst open. Ka tu i te reti, ka ngawha te upoko.

2. Bloom, as a flower. Ka pua te kowhai, ka ngawha te korari (M. 247).

3. Overflow banks (of a river).

4. Split, of timber (as opposed to breaking off short). He peka titoki e kore e whati, tona whati he ngawha.

whakangawhā, v.t. Make a new house noa by means of the pure ceremony. He whare tapu te whare; e kore e haerea e te tangata, e kore e ka. Kia whakaeangia, katahi ka noa, ara kia whakangawhatia, katahi ka noa.

Ngawhara, v.i. Crumble. Ngawhara noa te kamaka nei i te akinga o te wahie. ‖ ngawhere.

Ngāwhāriki, n. Boiling spring. Te taenga atu ki te ngawhariki, mate noa iho (T. 96). ‖ ngāwhā, warariki.

Ngawhere. 1. v.i. Break up, crumble. E kore e ngawhere te kowhatu nei.

2. Give way, quail. E kore au e ngawhere, ma te toki e tua (P.). Kahore rawa i ngawhere te hau me te wairua o Te Wheuki.

3. a. Amenable, tractable. Tenei ano te tohe nei ki te korero ki a ia, nohea e ngawhere mai nga taringa. ‖ ngawhara, whaka-where.

Ngawhewhe. 1. a. Torn, worn out. Kua ngawhewhe toku kakahu.

2. Exhausted. Ka pukai ngawhewhe, ka waiho i te whare (M. 256).

3. v.i. Burst open.

Ngawhi, ngahi, v.i. Suffer penalty, be punished. Akuanei nei ka ngawhi koe.

whakangawhi, v.t. Cut to pieces, destroy.

ngawhingawhi, a. Torn, worn out, exhausted.

Ngē (i). 1. n. Noise. Whakarongo rawa atu ki te nge, ki te rari (T. 93).

2. v.i. Screech. Ki te whakaongaonga noa atu kia nge, kaore e nge taua mokai (W.M. xii, 225).

whakangē, v.t. 1. Cause to screech. Ko te kaka mokai hei whakange, kia rere mai ai etahi atu kaka.

2. Catchkakaby means of a decoy bird. Ngē (ii), n. Thicket. Ka noho ki roto ki te pirita, ki te nge, ki te hurupi.

Nge, particle, used before personal or possessive pronouns, and after certain adverbs, without apparent modification of the sense. He kararoraro nge au (M. 192). Ka tae a Tawhaki ki nge ona (T. 52). Whakaarahia ra nge te tara ki Kaitoto (M. 409). I taka pea nge au ki te wai (P. 34). Ka mokai koa nge ra nga tuatara o Te Huakiwi (M. 319). Ka ngaro koa nge Hatupatu (M. 287).

Ngea, ngeangea. 1. a. Very numerous, abundant. Te kai e ngeangea mai nei.

2. ad. Intensive in respect of number. Ka whakatika mai te mano tini ngeangea o te kiore.

ngeangea, n. A species of eel.

Ngehe. 1. a. Soft, yielding.

2. Lazy. He nane ngehe rawa ki te mahi kai (M. 212).

3. Peaceful, calm. Rapua he purapura e tupu ai tatou; he tau ngehe te tau nei (W.M. viii, 66).

4. n. A fish. = kehe.

5. Applied to crayfish which have recently cast their shells. Kaore e kainga te ngehe, he konohenohe.

6. A swamp eel.

whakangehe, v.t. Render calm, applied to the sea. Ka romia, ka whakaruhia, ka whakangehea (M. 378).

ngehengehe, a. 1. Soft, flabby.

2. Weak, weary.

whakangehengehe, v.i. 1. Be fatigued.

2. Counterfeit sickness.

Ngehi, n. A fish. = ngei.

Ngehingehi. 1. n. A small bag in which titoki seeds were squeezed for the purpose of extracting the oil. Ka tahuna te hangi, ka urua, ka taona, ka hukea, ka hanga he whata, ka whakamaua te ngehingehi.

2. A device of platted kareao, used for crushing hinau berries. The saying, “Kia ata whakawiri i te ngehingehi,” applied to one with a harsh voice, alludes to this contrivance.

3. A net for taking eels.

4. Oil prepared as above from the titoki page 233 berry. Ko te ngehingehi hei tauhi mo taku kiri ka mairetia (S.).

5. a. Reduced to a state of pulp or softness. Kua ngehingehi te whitau.

Ngei, n. A fish. = ngehi.

Ngeingei, a. Stretching forth.

whakangeingei, v.i. Stretch forth. Ka whakangeingei te kawei o te hue.

neinei, tingei.

Ngeki, ngekingeki, a. Loosely woven, having the strands far apart. He ngeki te whatu o tou kakahu.

Ngene, n. 1. Scrofulous wen.

2. Wrinkle, fold.

3. Fat. = nene.

ngenengene, a. Wrinkled, full of folds.

whakangenengene, v.i. Muffle oneself up.

Whakangenengene ana te tangata ra ki roto ki tona kakahu.

Ngeni, n. Something small, particle.

Ngenge (i). 1. a. Weary, tired. Ka kauhoe atu ia, ka ngenge (T. 132).

2. n. Weariness, exhaustion. Ka mutu te ngenge o ona pokohiwi (T. 132).

Ngenge (ii), n. A shrub.

Ngenge (iii), n. Fat. I whangaia koe ki te ngenge o te tamure o Whangapanui. (J. xii, 156). = nene.

Ngengere. ‖ ngere.

Ngengeri. ‖ ngeri.

Ngengero. ‖ ngero.

Ngengeti. ‖ ngeti.

Ngeo.—

whakangeongeo, v.t. Tickle. ‖ mangeo.

Ngepaki, n. A steam oven. = umu (Po.).

Ngera, a. Many, numerous. ‖ ngea, ngero.

Ngere, a. 1. Passed over, not served. Tokorua o maua i ngere.

2. Disappointed, having failed of one's object. I ngere taua tangata, i haere ki te tiki i tana mea, a kihai i whiwhi, a hoki ngere mai ia.

3. Ceremonially sequestrated. = tapu.

ngengere, v.i. Grunt, growl.

ngerengere, n. 1. Property, goods.

2. Part of the fortifications of a pa. Katahi ka tomokia te pa, ka horo tetehi ngerengere (T. 66).

3. A sort of leprosy, said to be peculiar to the neighbourhood of Taupo.

Ngeri (i), n. 1. Rhythmic chant with actions. (Used frequently in the titles in M.) He ngeri mo te kai kore (M. 102). He ngeri karanga manuhiri (M. 39). Ngeri to, song for launching a canoe. Koia tenei ta ratou ngeri to, “To te waka he waka,” etc.

2. A rough kind of cloak.

Ngeri (ii), v.i. Look fierce or savage.

ngengeri, v.i. Grunt.

Ngero, ngerongero, a. Very many. He tini ngerongero.

ngengero, n. Carcharinus brachyurus, whaler shark. = tuatini, horopekapeka, matawha.

Ngeru.—

ngerungeru. 1. a. Smooth, soft, sleek. Ka tae rawa te haere o te wahine ngerungeru nei ki tawhiti (M. 212). ‖ pungerungeru.

2. n. A species of shark. ‖ ngengero.

Ngetangeta, a. Worn-out garment, rag.

Ngete.—

whakangete, v.t. Urge on a horse.

ngetengete, v.i. 1. Make a clicking sound with the tongue.

2. Express surprise or regret.

ketekete.

Ngetehi, a. One, some, sing, and pl. Na ngetehi tangata i unu taua tono (Someone withdrew that application). ‖ tetehi.

Ngeti.—

ngengeti, n. 1. Pupa of tatarakihi (Cicada), and cast-off skin of the same.

2. Sand-louse.

Ngeungeu = keukeu, v.i. Move, wriggle, writhe. Me tapu ihi ake, kia ngeungeu ake, ropa i raro ra (W. v, 95).

Ngia, v.i. Seem, appear to be. E ngia ai a koe ko taku taonga nui (M. 389). E ngia ano i tawhiti koe, ina te rangona taku karanga.

tia (vi).

Ngiha. 1. v.i. Burn. Ka ahiahi, ka ngiha te ahi ki roto i te whare (T. 139). = ka (i).

2. n. Fire. Kaore te whakama i tahuna ki te ngiha (M. 403).

ngingiha, v.i. Burn.

ngihangiha. 1. a. Obstructed. Ngihangiha noa te awa i te rakau.

2. ad. intensive. Pouri ngihangiha, very dark.

Ngihongiho, a. Diminutive.

Ngingiha. ‖ ngiha.

Ngingio. ‖ ngio.

Ngingita. ‖ ngita.

Ngingongingo, n. Malignant devouring spirits.

= rikoriko. ‖ Tr. viii, 112.

Ngio, a. Extinguished, faded. Kua ngio te kora. ngingio. 1. a. Withered, shrivelled, wrinkled. Ki to ki ngingio noa iho, hauhake tonu atu ? (W.M. ix, 55).

2. v.i. Laugh. Ka ngingio noa nga tamariki. Ngirangira, n. Hand. Waiho nga ngirangira o Harata kia kakamu i runga. = ringaringa.

Ngirungiru, n. Petroica toitoi, white-breasted tit (North Island), and P. macrocephala macrocephala, yellow-breasted tit (South Island). = miromiro, mauipotiki, mimiro.

Ngita (i), a. Fast, firm, secure. Patua te whao kia ngita. ‖ kita, ita.

whakangita, v.t. 1. Make fast. Whakangitaia mai te kuri.

2. Empty out. Me waiho kete ranei nga kai, me whakangita ranei ?

ngingita, ngitangita, a. Sticky, gummy. ‖ kita.

page 234

Ngita (ii), n. Thorn, of thistle, etc. ‖ pungitangita. ngingita, n. Small pieces of aka or quill which hold the tohe (loop snare) in place on a mutu. ‖ Tr, xlii, 466.

Ngita (iii), v.t. Bring, carry. Ngita atu te mea nei (R.).

whakangita, n. Eye, face. (R.).

Ngō, v.i. Cry, grunt, make any articulate sound. Kahore au i kite, engari, i rongo au ki te reo e ngo haere ana (J. ii, 148). He kokako e ngo ana i runga te maunga.

Ngoengoe, v.i. Scream, screech. Katahi ka werohia te tui ra, ka tu; te ngoengoetanga, katahi ka rangona e nga wahine nei (T. 137). = koekoe.

Ngōetoeto, n. A kind of eel.

Ngohe, ngohengohe. 1. a. Supple, soft. Kawea nga aka nei ki te wai kia ngohengohe ai.

2. Quivering. Ngohengohe ana nga paparinga i te kata.—Kahore he ngohengohenga (There was not a movement).

3. Obedient, pliable.

4. Lithe, active.

5. Easy, agreeable. Ko Maru ka, atu, ko Maru kai mai, ka ngohengohe (P. 53).

6. n. Activity.

whakangohengohe, v.t. Subdue.

ngongohe, a. Withered, flaccid. Kua ngongohe te rau o te rakau na.

Ngohi, n. 1. Fish. Na wai koe i ngare mai ki te tiki ngohi mai? (T. 141). Ngohi moana, whale. = ika moana.

2. Victim, person slain in battle. Ka rewa nga ngohi a te ati (M. 197).

3. Troop, company of fighting men, division, column. I te ata ka tu te ngarahu, e toru a maua ngohi. Whakatakoto ngohi, lay an ambush.

ika.

Ngohiwe, n. A variety of eel.

Ngohongoho, n. Galaxias brevipinnis, a small fresh-water fish. = kokopu.

Ngohungohu. 1. a. Feeble, flabby. Kua ngohungohu nga turi, he kuia hoki.

2. n. Leucopogon fasciculatus and Cyathodes juniperina, shrubs.

Ngoi (i), n. 1. Strength, energy. Hore he ngoi, hore he aha (T. 15). Ngoi-kore, weak, listless. Kua ngoi-kore te tupapaku, heoti ano ka mau (T. 119).

2. A method of dressing the hair, topknot. Ka ngoia te mahunga.

Ngoi (ii), ngoingoi, v.i. Creep, crawl. Katahi te tangata ra ka ngoi atu, ka tata ki te taha o te wahine ra.—Ko te mea ngoingoi whenua, he waewae ona i haere ai.

ngoingoi, n. Old woman. E ngoi, a form of address to an old woman.

‖ ngoki.

Ngoio (i), n. 1. Whistling sound. Ka rongo atu koe ki nga ngoio o to taua tokorua, ko tetahi he nui te ngoio.

2. Asthma.

Ngoio (ii).—

ngōioio, a. Weak, weary. ‖ ioio, maioio.

Ngōiro, n. 1. Leptocephalus conger, conger eel.

2. Young eels.

3. Young gulls, karoro.

koiro, koriro.

Ngōki, v.i. Creep. Tena te tini o te tangata, e ngoki mai roto o te otaota nei (M. 191).

ngoi, ngaoki.

Ngōko, v.i. Itch, tickle. ‖ ngaoko, whaoko.

Ngōnga, a. Beaten, crushed. Ki te kainga i tukia ai koe i ngonga ai koe.

ngongangonga, a. Soft, ripe.

monga.

Ngonge (i), v.t. Consume, eat. Awhato ngongenga roa (P. 3). ‖ none.

Ngonge (ii).—

ngongengonge, a. Crippled.

Ngongi. 1. v.t. Suck. He wai mongamonga tera i roto i te wheua e ngongia nei (S.). = momi.

2. n. Water. Na te kamo anake tana ngongi hua noa (M. 237). Used as a substitute for wai when that word was avoided owing to its entering into the name of a chief.

3. Transferred to other meanings of wai;who ? Ma ngongi e titiro te ao ka rere mai? (M. 259). So even ngongirua for wairua. Kaore te ngongirua o te tau ra? (M. 15). And Ngongikato for Waikato. Ka taihuri atu na ki Ngongikato (M. 185).

Ngongo (i). 1. v.i. Waste away, become thin, pine. Tenei ka ngongo nei nga paparinga (W.M. x, 138). E ngongo ana oku waewae i te mate.

2. Sail close to the wind. Ngongo tonu to tatou waka.

3. v.t. Suck, suck out. Mehemea e mau ana nga karu maku e ngongo. (Said by one who found two skulls where he had hoped for a keg of rum.)

4. a. Sad, silent, reserved.

5. Low-born.

6. n. Sick person, invalid.

7. Dimple.

8. Honey, juice of flowers. E kai ana i te ngongo korari.

9. Tube. He ngongo i nga ringaringa, he mea mahi ki te tupakihi, he mea ore te uho o roto kia kore.

10. The cutwater of a canoe.

whāngongo. 1. v.t. Administer liquid food to anyone. Me te whangongo koe ki te wai (W.M. ix, 31).

2. n. Food for an invalid. Katahi ka uru te whangongo o te turoro.

whakangongo, v.t. Neglect, pay no attention to.

Ngongo (ii), n. A pool of water in the hollow of a rock, log, or tree, at which birds drink, used as a place for snaring. Perhaps connected with ngongo (i). = waituhi.

page 235

Ngongo (iii), n. 1. A spear thrown by hand. E kore e ngoto te pere, te ngongo, engari te tete.—E kore te pourewa e taea ake e te ngongo, engari ma te pere.

2. Grey gives as an alternative meaning, a kind of sling somewhat larger than the pere; but the above examples do not bear this out.

3. A sea bird.

Ngongohua, n. Bow of a canoe. Tahuri mai ki konei kei te ngongohau au (M. 279). Nei ka noho i te ngongohau o Te Karetoa (S. 42). ‖ ngongo (i).

Ngongohe. ‖ ngohe.

Ngongoi. ‖ ngoi.

Ngongopuni, n. A fish.

Ngongore. ‖ ngore (ii).

Ngonogori. ‖ ngori.

Ngonogoro. ‖ ngoro.

Ngonogotu. ‖ ngotu.

Ngongotua, n. Tentaculae of a cuttlefish.

Ngora, n. A fringed bivale mollusc.

Ngorangora, a. Diminutive.

Ngore (i). 1. v.t. Entice. He ngore i te tupua, me ata ngore marire (S.).

2. n. Pupil in sacred lore, etc.

Ngore (ii). 1. a. Soft, flaccid.

2. Having the edge turned, wire-edged.

3. n. A kind of cloak.

ngongore, a. Blunt, without a barb (as a fish-hook). He matau ngongore hoki tana (T. 25).

ngorengore. 1. n. Young eel.

2. Fry of inanga fish.

3. A cryfish which has cast its shell.

4. a. Smooth plain.

hangore, pingore.

Ngore (iii) = kore, ad. No, not. He ngore pea no te taonga i a koe. Niho ngore, toothless.

Ngori, Ngongori, a. Weak, listless. Ngongori kau; kahore he kaha.

ngoringori, n. 1. A small black eel. Me rapu e au ki te ngoringori o taku pongenge (M. 170).

2. Slave. (Tar.)

Ngoro. ——

ngongoro, v.i. 1. Snore. Waingongoro, ko te ngongorotanga o te ihu o Turi (T. 113).

2. Utter exclamations of surprise or admiration. Ka tangi te ngongoro a te iwi ra ki te ahua o te tangata ra (T. 52).

Ngoronga, n. A shellfish.

Ngoru. 1. a. Loose, slack, hanging in loops.

2. n. An earthworm.

whakangoru, v.t. Loosen, slacken. Whakangorua te taura.

ngorungoru, a. Soft, yielding. Pēpē ngorungoru, mashed thoroughly.

Ngota, n. Fragment, particle.

ngotangota, a. Smashed to atoms.

Ngote (i), ngotengote. 1. a. Diminutive.

2. n. Anything small of its kind: small potato, etc. Ka haere totou ki te parahunuhunu ngote ma tatou.

Ngote (ii), v.i. and v.t. Suck, suck the breast. Kahore e ngote te tamaiti nei.

whakangote, v.t. Suckle, cause to suck. ‖ mote.

Ngoto (i), n. Head.

Ngoto (ii). 1. v.i. Be deep. Kia ngoto te hoe.

2. Be intense, of emotions. Kai ngoto mai te aroha, e (S.).

3. v.t. Penetrate. Kia ngoto ai te patu tetahi i tetahi.

4. ad. Firmly. Ka waiho a Te Weka hei whakamau ngoto mo Tapueaika, no muri i horo ai (S.).

whakangoto, v.t. 1. Impress, mark. Ko te hara maikuku i whakangotoa iho ki te kiri mau ai.

2. Direct. Ka whakangotoa te ihu o tona waka ki taua rae, ka u ia ki Kawhia (W.M. xi, 65).

3. Desire desperately. I whakangoto ai pāpā oku ki te mate. = whakamomori.

Ngoto (iii).——

ngotongoto, v.t. Make a clicking noise by placing the tongue against the front of the palate and drawing in the breath; a method of attacting attention, calling a dog, etc. Ngotongototia atu te kuao na. It is used also of the harsh note sometimes made by the tui.

Ngotu.——

ngotungotu, ngōngotu, n. Firebrand, halfburnt stick. = motumotu.

Ngoungou. 1. a. Thoroughly ripe, well cooked, soft. he hanga ngoungou noa.

2. n. Live coal.

3. A fashion of wearing the hair tied up in a knot at the forehead.

Ngoungoua, n. Fool. He kupu na te Hiika ki tana wahine, he kupu kakari; he ngoungoua, ara he wahine wairangi.

Ngōuruuru, a. Few. Ngouruuru kau ake nga rakau i mahue.

Ngū. 1. n. Sepia apama, squid.

2. Egg case of paper nautilus, Argonatua tuberculata.

3. Some marine animalcula.

4. A person unable to swim.

5. Tattoo marks on the sides of the nose.

6. Ghost.

7. a. Silent, dumb, speechless. I te mangere o te ringa ki te raraku mai, ko te ngu kau nei (M. 97). ‖ wahangu, hangu.

8. Greedy.

9. v.i. Moan, groan. Ka ngaua koe e te mate, ka ngu koe.

ngūngū, v.t. 1. Eat greedily.

2. Gnaw. E ngungu ki te kowhatu.

whakangūngū, v.i. Refuse to speak.

Nguengue, a. Quiet, silent, reserved.

page 236

Nguha. 1. v.i. Fight fiercely. E riri ai koe, e nguha ai koe, e ngana ai koe (D. ii, 29).

2. n. Rage, fury. Kia karo riri, tama; kia karo nguha, kia karo patu (M. 10).

3. a. Crushed, reduced to shreds.

Ngunu (i). 1. v.i. Bend, crouch, stoop.

2. a. Bent. Na te moa te rata i takahi, koia i ngunu ai (P.).

3. Hump-backed, deformed.

4. n. Worm. (R.)

ngunungunu, a. Crouching. Used of a bird nestling its head down on its body. Me he toroa ngunungunu (P. 69).

Ngunu (ii), v.t. 1. Singe.

2. Roast food on glowing embers.

hunuhunu.

Ngūngū. ‖ ngū.

Ngungu (i). 1. v.i. Glance off, turn aside.

2. v.t. Lead astray.

3. n. Olearia rani, a tree. = heketara.

whakangungu. 1. v.t. Fend, ward off, parry. Kei te karakia parepare i nga mea kino o te ao, a whakangungu tonu atu ki te Pae-o-Kahukura (J. ii, 227). Te whakangungu nei ki nga tara-a-whai o Arai-te-uru (P. 90).

2. Defend, protect. Ki whakangungua koe ki te kahikatoa, ki te tumatakuru, ki te tara ongaonga (S. 11).

3. n. Shield, protection. Whakangungurakau, a closely woven mat worn to defend the person from weapons.

Ngungu (ii), n. A small species of puffin, a sea bird.

Ngunguru. ‖ nguru.

Ngūpara, n. 1. A small fresh-water mussel.

2. A rain cape made of strips of undressed flax.

Ngurengure, n. An insect pest that attacks kumara, larva of Sphinx convolvuli.

Nguru, ngunguru. 1. v.i. Utter a suppressed groan, sigh, or grunt. Kua rongo mai ki te reo, ka ngunguru te koroheke nei (T. 201).

2. Murmur. Koia e ngunguru nei te kereru, ku, ku (W. i, 76).

3. Rumble.

4. n. An incantation in connection with marriage. Ka roa ka mutu hoki tona ngunguru (J. xx, 20).

Ngutara, n. A grub found in trees; grub of the “vegetable caterpillar” in its living state. He mea ke te ngutara, kai roto i te rakau tena.

Ngutoro, n. Polyprion americanus, bass; a fish.

Ngutu, n. 1. Lip. Ko hea tenei wahine ngutu whero ? (M. 58). Ngutu hore, wasteful. Ngutu momoho, talkative, scurrilous, abusive. He tangata ngutu momoho rawa koe. Ngutu riwha, harelip. Ngutu tere, false, untrustworthy, of persons.

2. Beak; generally used in the plural. Ka kotamu ona ngutu (T. 33). Ko tana here ko ona ngutu tonu (T. 95). Ngutu huia, talkative person, know-all. Ngutu kaka, a pattern of ornamental painting for internal house decoration; also the name of an epiphytic plant. Ngutu kakariki, Todea superba, a fern. Ngutu pare, Anarhynchus frontalis, wry-bill plover. Ngutu parera, a variety of flax. Ngutu pi, babbler, talkative person. Ngutu roa, a name for the kiwi.

3. Rim of a vessel, mouthpiece of a calabash. Ka pakaru ko te taha, mau mai i a ia ko te ngutu anake o te taha ra (T. 91). So ngutu iti, a term applied to a taha huahua.

4. Mouth, entrance, of a cave, river, etc. Ka whakaritea nga tangata hei pataritari atu i te ngutu o te ana (T. 151). Tuku te kawhaki nga ngutu awa ki kapenga (M.M. 23). In the entrance of a pa, the ngutu were the two side passages leading from the main outer entrance into the pa itself.

5. fig. Talk, gossip.

ngutungutu. 1. v.i. Flame, burn. ‖ tangutu.

2. v.t. Taste.

3. n. Todea superba, a fern. Also called ngutungutu kiwi. = heruheru.

4. Angry dispute.

whakangutungutu. 1. v.t. Grumble at, scold. He aha tau e whakangutungutu mai na koe ki a au?

2. v.i. Be stubborn.

Ngutungutuahi, n. Delirium. = kutukutuahi.

Ngutuhue, n. A species of whale, or some sea monster.

Ngutuihe, n. A carved head with a long straight nose.

Ngutukao, n. 1. Isurus glaucus, mako shark.

2. Tooth of same, worn as ornament.

Ngutukura, n. 1. A pattern of carving, and of ornamental painting for walls of a house.

2. A species of whale.

Ngutungututahi, v.t. Cover with hot embers.

ngutungutu.

Nguture. 1. a. Blunt, worn with use.

2. n. A fish similar to kauparara.

Ngututa, n. A carved head with the upper lip greatly lengthened and curved back to meet the tongue.

Ngututawa, n. A small green beetle.