Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions. Nga-Puhi [Vol. X, Māori]

Upoko XVI — Ko Hongi Me Ana Mahi (Nga-Ti-Tau-Tahi, Nga-Puhi)

page (Mote 371)

Upoko XVI
Ko Hongi Me Ana Mahi (Nga-Ti-Tau-Tahi, Nga-Puhi)

E noho ra e Muri
Tiakina te tauranga ika i Ahu-riri
Whakahoro ai te moenga
Kia ngawari te papa ki raro
Kei noho titengi koe
E ngari to Te-rongo-hu
He whakairi moenga
Ki te rua o Koroki
Kawea te ngaha o te kai
E whakahaerea nei e te Nane
Ka hu ra i te puta o te Reinga
Hu

page (212)

He tama a Hongi-hika na Te-hotete o te Tuhuna i Kai-kohe o te hapu o Nga-ti-tautahi a he uri a Te-hotete na Rahiri, (M.S.S page 16 Volume X) nona nei te whakatauki nei "Rahiripaopao" no te mea he mahi paopao tana i nga upoko o aua tangata e kino atu ai, ana haere atu aua tangata kia kite i aia, a ka tuohu ratou ka topoko ki te tatau o te whare a Rahiri, ka paoa iho o ratou upoko e Rahiri ki tana mere.

Te whaea o Hongi-hika ko Tuhi-kura, ko te tahi o nga wahine tokorima a Te-hotete.

Te kainga i noho tamariki ai a Hongi ko Te-tuhuna, a ko O-kura-tope i te pa i tahaki tata atu o Te-wai-mate, a i noho ano hoki aia i Te-kerikeri i te whenua e noho ai a Nga-ti-tautahi i te raumati ki te hii ika, a ki te hao ika ma ratou.

Nga tino tangata o Nga-ti-tautahi, ara ko nga rangatira o taua hapu i nga ra o Hongi-hika ko Te-whare-rahi, ko Te-ahu, ko Tupinea, ko Tareha, ko Rewa, ko Titore, ko Te-tira-rau, a ko Te-koikoi.

Te take tuatahi a Hongi-hika i tu ai hei toa patu tangata, ko nga he o mua, ara ko nga poroporoaki a era kua mate atu, a ka takina aua kupu e Hongi kia mana ai te ki a era o ana tupuna kua mate atu.

Ko Kararu he wahine, ko te tuahine a Hongi-hika, ko te tamahine a Te-hotete te take i parekura ai a Nga-puhi ki a Nga-ti-whatua, a i tae ake ai ano hoki a Nga-ti-whatua ki te kainga e Hongi patu tangata ai, koia nei te take o Kararu i he ai tana iwi.

Ka aroha a page (213)Pokaia ki a Kararu, a whaiwhai noa aia i a Kararu a kihai te wahine ra i tahuri mai ki aia, nei koa he matua a Pokaia ki a Hone Heke, a he rangatira aia i nga tupuna iho ano.

A ka moe a Ka-raru i a Tahere, he kaumatua a Tahere, e hara i te tai tamaiti pera me Pokaia, a ka pouri a Pokaia mo tana wahine ka riro i te tangata ke, a he te taea atu a Tahere eia, i te wahi o te iwi koia a Pokaia i tahuri ai ki te taua ki a Taoho o Nga-ti-whatua i Kai-hu, a ka huakina a Taoho e Pokaia, a ka patua nga tangata o Taoho, a ka ora atu a Taoho, kotahi te kau topu o Nga-ti-whatua i mate i taua huaki a Pokaia.

Roa kau iho ano ka noho pouri a Nga-ti-whatua, a ka huakina mai hoki e ratou e Taoho ma, ka patua nga tangata i Mata-raua i Kai-kohe, a he pera ano te tini o ta ratou huaki i patu ai, me nga ika o te patu a Pokaia ma.

A ka pouri nga whanaunga o enei kua patua nei i Mata-raua, a ka hui te taua o te iwi i Kai-kohe, a ka tu te taua, a ko Pokaia ano te tino tangata o taua ope ki te tiki, ki te patu ano i a Nga-ti-whatua, a ka tu ka papatu aua iwi nei i te akau i te taha ki runga atu o Maunga-nui, a he riri tenei i turia i te po, i te wa e whiti ana te ata-rau, a he tini nga tangata o Nga-ti-whatua i mate i a Nga-puhi, a ko etahi o nga tupapaku i kainga e te karoro. Koia te waiata kei a Hongi e mea nei "Te kai a te karoro ra e" a ko Ripiro te ingoa i tapa ki taua parekura, i te mea i tu ki Ripiro.

A na taua parekura nei i rangona ai page (214)te ingoa o Pokaia, a no muri iho ano, ka tu ano te tahi taua ano ana ki te patu i a Nga-ti-whatua, a haere ake i tenei taua, e rua ma rima topu, a ka tu aua hapu nei ka riri, a ka mate a Nga-puhi, he tini i te takotoranga, ko nga rangatira o Nga-puhi i mate ko Pokaia, ko Ti, ko Tu-karawa, ko Tohi, ko Hou-wawe, ko Hou-moka, a ko Te-wai-kari, a ka pouri a Nga-puhi, koia a Hongi-hika i haere ai ki Ingarangi ki te tiki pu, hei takitaki i taua mate nei a Nga-puhi.

Ano ka hoki mai a Hongi i Ingarangi, ka tu tana taua, ka haere ki te patu i a Taoho, o Nga-ti-pou, i te mea he hoa haumi a Taoho ki a Nga-ti-whatua, a i kai a Taoho i etahi o Nga-puhi i patua nei i te parekura i hinga ai a Pokaia ma, a ka taea te pa a Taoho i Maire-rangi.

A haere ana ano hoki a Hongi-hika ki te patu i a Te-tihi i te pa i te kongutu awa o Wai-ma, ki te taha ki te marangai o taua awa, i tawahi ake o te wahi tapu ra o taua awa, a o Te-taheke, i Matua-kai.

Te take i patua ai a Te-tihi e Hongi-hika, no te mea, he hoa haumi ano hoki aia no Nga-ti-whatua, a i kai ano hoki aia i etahi o Nga-puhi i hinga i te parekura i mate ai ano a Pokaia, a ka taoa te pu o Te-tihi e Hongi, a rere ana a Te-tihi.

A no taua wa nei ano i tae mai ai a Taka-riri raua ko Te-whata o Nga-ti-tama-te-ra i Hau-raki, ki te tiki mai i a Nga-puhi, ki te patu i a Nga-i-porou, o te taha ki Wai-apu, a ki Turanga-nui, a ka whakaae a Hongi-hika, a ka hoe tana taua, a e rua raumati page (215)o te taua ra i ngaro atu ai ki te patu i o runga tangata, a ko Nga-ti-awa, me Nga-ti-maru ana hoa patu i taua hoe o Hongi ki runga, a nga pa i taea e taua ope nei ko te pa i runga atu o O-potiki ko Marae-nui, a ko te pa i Whare-kahika ko Te-awa-tere, a ko te pa i Wai-apu, me te tini noa atu o nga pa o taua wahi ra.

A ka hoki mai te ope a Nga-puhi, a roa kau iho ano ka tu ano te taua a Hongi-hika ki te takitaki i te mate o Te-raharaha i patua e Nga-ti-whatua i Pa-taua i te takutai ki Whanga-rei, a koia i tauria ai te pa a Nga-ti-paoa i Mau-inaina i Tamaki, a horo ana taua pa, a patua ana te nui o taua iwi i reira, a kainga ana aua tupapaku.

Ka hokimai a Hongi me Nga-puhi i reira a roa kau ano ka turia ano te taua a Nga-puhi, a ka rewa ki te patu i Wai-kato, a ka whakaekea te pa ra a Taura-kohia, te tino pa a Wai-kato i roto i Wai-pa, a ka houhia te rongo e Te-whare-rahi o Nga-puhi raua ko Te-wherowhero-po-tatau o Wai-kato, a ka moe te teina a Potatau a Kati i te tamahine a Rewa, i a Toha (titiro ki te pukapuka V rarangi 153).

Ka noho nei a Hongi-hika a ka whakaaro ki tana hoa tawhito ki a Nga-ti-whatua i Kai-para, ki te takitaki i te mate o Pokaia, a ka haere aia ma uta ki Kai-para, a rongo kau ano te iwi ra ko Hongi-hika te haere atu ana ki te patu i a ratou, ka mea a Nga-ti-whatua kia houhia te rongo, a na te tuakana o Pomare, na Hihi-o-tote i mahi taua rongo i mau ai, he mea haere e Hihi-o-tote ki a Nga-ti-whatua, a ka mau a matohi, te upoko o taua iwi ki te mere pounamu.

page (216)

Ka homai ki a Hihi-o-tote, a ka maua mai taua mere ki a Hongi-hika, a hoki mai ana te taua a Hongi ki te kainga i Nga-puhi, a ka kite a Te-whare-umu i te taua ra, i hoki kau mai ki te kainga, kihai i patu tangata, ka riri kino aia, a ka tutu i te taua mana, a ka hoe me tana taua kotahi rau topu a ka ahu aia ma te tai marangai me tana taua, a ka tae ki Manga-whai, ka toia nga waka ki te moana i Kai-para, a ka kite a Hongi-hika i tera taua, ka tu ano hoki tana taua, kotahi rau ma rima, a ka hoe tera i muri i te taua a Te-whare-umu, a rokohanga atu e Hongi i Manga-whai a Te-whare-umu me tana taua, a ka tu ka kekeri a Te-whare-umu me Nga-ti-whatua i Te-ika-ranga-nui, i Kai-para, a ka raru a Te-whare-umu i a Nga-ti-whatua, a ka kite a Hongi-hika i te mate o Te-whare-umu, ka huakina hoki a Nga-ti-whatua e tana taua, a ka he a Nga-ti-whatua i a Hongi ma, a ka whati a Nga-ti-whatua a rere.

Nga rangatira o Ngapuhi i mate i taua parekura ko Te-ahu, ko Te-pehi, ko Hone-hongi, ko Moka ara ko Kainga-mata (mo tana mate kirikau i te mata) a na Rawini-tai-whanga aia a Moka i ora ai, he mea pikau a Moka eia ki roto ki te awa takoto ai i te wa e riri ana te riri, a no te mutunga o te papatu i tikina ai ano a Moka i maua ai ki te puni mahi ai kia ora ai ana tu.

Ka whati a Nga-ti-whatua ki Wai-kato a no muri rawa iho i tikina ai ano e Hongi-hika, i patua ai ano ki reira, hei utu, ara hei takitaki i te mate o tana tama o Hone Hongi i mate i te Ika-ranga-nui. A hoki mai ana a Hongi ki te kainga, a waiho ana aua waka i Te-wai-roa i Kai-para, i Maunga-kahia.

page (217)

Ka noho nei a Hongi-hika i te kainga a ka ngau te mamae o tana taua i mate ra i a Nga-ti-whatua i Te-ika-ranga-nui, a ka tuturia ano te ope tiki i a Nga-ti-whatua, a haere ake te taua nei kotahi ma whitu taki tahi, a ka hoe i te akau a ka u ki Wai-te-mata, a ka toia nga waka i O-tahuhu, a ka hoe i roto i Manuka, a ka toia nga waka i te awa-roa, a ka hoe i roto i Wai-kato, a ka kiia kua riro a Nga-ti-whatua ki Roto-rua, a ka haere a Hongi ki reira, tae atu ki reira, ka kiia mai kua hoki a Nga-ti-whatua ki Wai-kato, a ka hoki ano te taua a Hongi-hika ki Wai-kato, a ka rokohina te iwi ra e Hongi e noho ana i roto i te pa, a ka tauria te pa ra, a ka taea, ka patua te iwi ra, a i ora atu etahi o Nga-ti-whatua i te rere ke atu.

E haere i te mea patu noa te iwi ra e Hongi, he mea ki marere atu eia ki a Wai-kato kia nuku ke atu ratou i a Nga-ti-whatua, kia patua ai eia ko taua iwi ra anake, i ora iti ano ia a Hongi i a Te-waha-roa i taua wahi ra, he mea hoki he ngakau na Te-waha-roa kia patua te taua a Hongi hei utu mo te patu a Nga-puhi i a Wai-kato i nga ra o mua, a na Po-tatau i pehi taua ngakau a Te-waha-roa i ora ai a Hongi ma.

He puna rua a Hongi, ko Tangi-whare te wahine matua, a nana a Te-puru, a ko Turi-ka-tuku te tua rua, koia te matua o Hone-hongi, me Hariata te pouwaru a Hone-heke, me Hone-hongi ano hoki o Whanga-roa.

A te take o Hongi-hika i mate ai, he puremu na te tahi o ana taua, ana tamaiti o tana tuakana, i tana wahine i a Tangi-whare, a whakamomori ana taua page (218)tamaiti ra a Matuku, a he takitaki ta Hongi i te mate o Matuku, koia a Hongi i huaki ai ki a Nga-ti-uru i Whanga-roa ki tona iwi ake ano hoki a i he aia a Hongi i te pu i Huruhurua i Manga-muka i Hokianga, a ka nehua a Hongi i te takiwa o Kai-kohe a kei reira ano aia e takoto ana.