The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions. Nga-Puhi [Vol. X, Māori]
Upoko XVI — Ko Hongi Me Ana Mahi (Nga-Ti-Tau-Tahi, Nga-Puhi)
Upoko XVI
Ko Hongi Me Ana Mahi (Nga-Ti-Tau-Tahi, Nga-Puhi)
E noho ra e Muri
Tiakina te tauranga ika i Ahu-riri
Whakahoro ai te moenga
Kia ngawari te papa ki raro
Kei noho titengi koe
E ngari to Te-rongo-hu
He whakairi moenga
Ki te rua o Koroki
Kawea te ngaha o te kai
E whakahaerea nei e te Nane
Ka hu ra i te puta o te Reinga
Hu
He tama a Hongi-hika na Te-hotete o te Tuhuna i Kai-kohe o te hapu o Nga-ti-tautahi a he uri a Te-hotete na Rahiri, (M.S.S page 16 Volume X) nona nei te whakatauki nei "Rahiripaopao" no te mea he mahi paopao tana i nga upoko o aua tangata e kino atu ai, ana haere atu aua tangata kia kite i aia, a ka tuohu ratou ka topoko ki te tatau o te whare a Rahiri, ka paoa iho o ratou upoko e Rahiri ki tana mere.
Te whaea o Hongi-hika ko Tuhi-kura, ko te tahi o nga wahine tokorima a Te-hotete.
Te kainga i noho tamariki ai a Hongi ko Te-tuhuna, a ko O-kura-tope i te pa i tahaki tata atu o Te-wai-mate, a i noho ano hoki aia i Te-kerikeri i te whenua e noho ai a Nga-ti-tautahi i te raumati ki te hii ika, a ki te hao ika ma ratou.
Nga tino tangata o Nga-ti-tautahi, ara ko nga rangatira o taua hapu i nga ra o Hongi-hika ko Te-whare-rahi, ko Te-ahu, ko Tupinea, ko Tareha, ko Rewa, ko Titore, ko Te-tira-rau, a ko Te-koikoi.
Te take tuatahi a Hongi-hika i tu ai hei toa patu tangata, ko nga he o mua, ara ko nga poroporoaki a era kua mate atu, a ka takina aua kupu e Hongi kia mana ai te ki a era o ana tupuna kua mate atu.
Ko Kararu he wahine, ko te tuahine a Hongi-hika, ko te tamahine a Te-hotete te take i parekura ai a Nga-puhi ki a Nga-ti-whatua, a i tae ake ai ano hoki a Nga-ti-whatua ki te kainga e Hongi patu tangata ai, koia nei te take o Kararu i he ai tana iwi.
Ka aroha a page (213)Pokaia ki a Kararu, a whaiwhai noa aia i a Kararu a kihai te wahine ra i tahuri mai ki aia, nei koa he matua a Pokaia ki a Hone Heke, a he rangatira aia i nga tupuna iho ano.
A ka moe a Ka-raru i a Tahere, he kaumatua a Tahere, e hara i te tai tamaiti pera me Pokaia, a ka pouri a Pokaia mo tana wahine ka riro i te tangata ke, a he te taea atu a Tahere eia, i te wahi o te iwi koia a Pokaia i tahuri ai ki te taua ki a Taoho o Nga-ti-whatua i Kai-hu, a ka huakina a Taoho e Pokaia, a ka patua nga tangata o Taoho, a ka ora atu a Taoho, kotahi te kau topu o Nga-ti-whatua i mate i taua huaki a Pokaia.
Roa kau iho ano ka noho pouri a Nga-ti-whatua, a ka huakina mai hoki e ratou e Taoho ma, ka patua nga tangata i Mata-raua i Kai-kohe, a he pera ano te tini o ta ratou huaki i patu ai, me nga ika o te patu a Pokaia ma.
A ka pouri nga whanaunga o enei kua patua nei i Mata-raua, a ka hui te taua o te iwi i Kai-kohe, a ka tu te taua, a ko Pokaia ano te tino tangata o taua ope ki te tiki, ki te patu ano i a Nga-ti-whatua, a ka tu ka papatu aua iwi nei i te akau i te taha ki runga atu o Maunga-nui, a he riri tenei i turia i te po, i te wa e whiti ana te ata-rau, a he tini nga tangata o Nga-ti-whatua i mate i a Nga-puhi, a ko etahi o nga tupapaku i kainga e te karoro. Koia te waiata kei a Hongi e mea nei "Te kai a te karoro ra e" a ko Ripiro te ingoa i tapa ki taua parekura, i te mea i tu ki Ripiro.
A na taua parekura nei i rangona ai page (214)te ingoa o Pokaia, a no muri iho ano, ka tu ano te tahi taua ano ana ki te patu i a Nga-ti-whatua, a haere ake i tenei taua, e rua ma rima topu, a ka tu aua hapu nei ka riri, a ka mate a Nga-puhi, he tini i te takotoranga, ko nga rangatira o Nga-puhi i mate ko Pokaia, ko Ti, ko Tu-karawa, ko Tohi, ko Hou-wawe, ko Hou-moka, a ko Te-wai-kari, a ka pouri a Nga-puhi, koia a Hongi-hika i haere ai ki Ingarangi ki te tiki pu, hei takitaki i taua mate nei a Nga-puhi.
Ano ka hoki mai a Hongi i Ingarangi, ka tu tana taua, ka haere ki te patu i a Taoho, o Nga-ti-pou, i te mea he hoa haumi a Taoho ki a Nga-ti-whatua, a i kai a Taoho i etahi o Nga-puhi i patua nei i te parekura i hinga ai a Pokaia ma, a ka taea te pa a Taoho i Maire-rangi.
A haere ana ano hoki a Hongi-hika ki te patu i a Te-tihi i te pa i te kongutu awa o Wai-ma, ki te taha ki te marangai o taua awa, i tawahi ake o te wahi tapu ra o taua awa, a o Te-taheke, i Matua-kai.
Te take i patua ai a Te-tihi e Hongi-hika, no te mea, he hoa haumi ano hoki aia no Nga-ti-whatua, a i kai ano hoki aia i etahi o Nga-puhi i hinga i te parekura i mate ai ano a Pokaia, a ka taoa te pu o Te-tihi e Hongi, a rere ana a Te-tihi.
A no taua wa nei ano i tae mai ai a Taka-riri raua ko Te-whata o Nga-ti-tama-te-ra i Hau-raki, ki te tiki mai i a Nga-puhi, ki te patu i a Nga-i-porou, o te taha ki Wai-apu, a ki Turanga-nui, a ka whakaae a Hongi-hika, a ka hoe tana taua, a e rua raumati page (215)o te taua ra i ngaro atu ai ki te patu i o runga tangata, a ko Nga-ti-awa, me Nga-ti-maru ana hoa patu i taua hoe o Hongi ki runga, a nga pa i taea e taua ope nei ko te pa i runga atu o O-potiki ko Marae-nui, a ko te pa i Whare-kahika ko Te-awa-tere, a ko te pa i Wai-apu, me te tini noa atu o nga pa o taua wahi ra.
A ka hoki mai te ope a Nga-puhi, a roa kau iho ano ka tu ano te taua a Hongi-hika ki te takitaki i te mate o Te-raharaha i patua e Nga-ti-whatua i Pa-taua i te takutai ki Whanga-rei, a koia i tauria ai te pa a Nga-ti-paoa i Mau-inaina i Tamaki, a horo ana taua pa, a patua ana te nui o taua iwi i reira, a kainga ana aua tupapaku.
Ka hokimai a Hongi me Nga-puhi i reira a roa kau ano ka turia ano te taua a Nga-puhi, a ka rewa ki te patu i Wai-kato, a ka whakaekea te pa ra a Taura-kohia, te tino pa a Wai-kato i roto i Wai-pa, a ka houhia te rongo e Te-whare-rahi o Nga-puhi raua ko Te-wherowhero-po-tatau o Wai-kato, a ka moe te teina a Potatau a Kati i te tamahine a Rewa, i a Toha (titiro ki te pukapuka V rarangi 153).
Ka noho nei a Hongi-hika a ka whakaaro ki tana hoa tawhito ki a Nga-ti-whatua i Kai-para, ki te takitaki i te mate o Pokaia, a ka haere aia ma uta ki Kai-para, a rongo kau ano te iwi ra ko Hongi-hika te haere atu ana ki te patu i a ratou, ka mea a Nga-ti-whatua kia houhia te rongo, a na te tuakana o Pomare, na Hihi-o-tote i mahi taua rongo i mau ai, he mea haere e Hihi-o-tote ki a Nga-ti-whatua, a ka mau a matohi, te upoko o taua iwi ki te mere pounamu.
page (216)Ka homai ki a Hihi-o-tote, a ka maua mai taua mere ki a Hongi-hika, a hoki mai ana te taua a Hongi ki te kainga i Nga-puhi, a ka kite a Te-whare-umu i te taua ra, i hoki kau mai ki te kainga, kihai i patu tangata, ka riri kino aia, a ka tutu i te taua mana, a ka hoe me tana taua kotahi rau topu a ka ahu aia ma te tai marangai me tana taua, a ka tae ki Manga-whai, ka toia nga waka ki te moana i Kai-para, a ka kite a Hongi-hika i tera taua, ka tu ano hoki tana taua, kotahi rau ma rima, a ka hoe tera i muri i te taua a Te-whare-umu, a rokohanga atu e Hongi i Manga-whai a Te-whare-umu me tana taua, a ka tu ka kekeri a Te-whare-umu me Nga-ti-whatua i Te-ika-ranga-nui, i Kai-para, a ka raru a Te-whare-umu i a Nga-ti-whatua, a ka kite a Hongi-hika i te mate o Te-whare-umu, ka huakina hoki a Nga-ti-whatua e tana taua, a ka he a Nga-ti-whatua i a Hongi ma, a ka whati a Nga-ti-whatua a rere.
Nga rangatira o Ngapuhi i mate i taua parekura ko Te-ahu, ko Te-pehi, ko Hone-hongi, ko Moka ara ko Kainga-mata (mo tana mate kirikau i te mata) a na Rawini-tai-whanga aia a Moka i ora ai, he mea pikau a Moka eia ki roto ki te awa takoto ai i te wa e riri ana te riri, a no te mutunga o te papatu i tikina ai ano a Moka i maua ai ki te puni mahi ai kia ora ai ana tu.
Ka whati a Nga-ti-whatua ki Wai-kato a no muri rawa iho i tikina ai ano e Hongi-hika, i patua ai ano ki reira, hei utu, ara hei takitaki i te mate o tana tama o Hone Hongi i mate i te Ika-ranga-nui. A hoki mai ana a Hongi ki te kainga, a waiho ana aua waka i Te-wai-roa i Kai-para, i Maunga-kahia.
page (217)Ka noho nei a Hongi-hika i te kainga a ka ngau te mamae o tana taua i mate ra i a Nga-ti-whatua i Te-ika-ranga-nui, a ka tuturia ano te ope tiki i a Nga-ti-whatua, a haere ake te taua nei kotahi ma whitu taki tahi, a ka hoe i te akau a ka u ki Wai-te-mata, a ka toia nga waka i O-tahuhu, a ka hoe i roto i Manuka, a ka toia nga waka i te awa-roa, a ka hoe i roto i Wai-kato, a ka kiia kua riro a Nga-ti-whatua ki Roto-rua, a ka haere a Hongi ki reira, tae atu ki reira, ka kiia mai kua hoki a Nga-ti-whatua ki Wai-kato, a ka hoki ano te taua a Hongi-hika ki Wai-kato, a ka rokohina te iwi ra e Hongi e noho ana i roto i te pa, a ka tauria te pa ra, a ka taea, ka patua te iwi ra, a i ora atu etahi o Nga-ti-whatua i te rere ke atu.
E haere i te mea patu noa te iwi ra e Hongi, he mea ki marere atu eia ki a Wai-kato kia nuku ke atu ratou i a Nga-ti-whatua, kia patua ai eia ko taua iwi ra anake, i ora iti ano ia a Hongi i a Te-waha-roa i taua wahi ra, he mea hoki he ngakau na Te-waha-roa kia patua te taua a Hongi hei utu mo te patu a Nga-puhi i a Wai-kato i nga ra o mua, a na Po-tatau i pehi taua ngakau a Te-waha-roa i ora ai a Hongi ma.
He puna rua a Hongi, ko Tangi-whare te wahine matua, a nana a Te-puru, a ko Turi-ka-tuku te tua rua, koia te matua o Hone-hongi, me Hariata te pouwaru a Hone-heke, me Hone-hongi ano hoki o Whanga-roa.
A te take o Hongi-hika i mate ai, he puremu na te tahi o ana taua, ana tamaiti o tana tuakana, i tana wahine i a Tangi-whare, a whakamomori ana taua page (218)tamaiti ra a Matuku, a he takitaki ta Hongi i te mate o Matuku, koia a Hongi i huaki ai ki a Nga-ti-uru i Whanga-roa ki tona iwi ake ano hoki a i he aia a Hongi i te pu i Huruhurua i Manga-muka i Hokianga, a ka nehua a Hongi i te takiwa o Kai-kohe a kei reira ano aia e takoto ana.