Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions. Nga-Puhi [Vol. X, Māori]

[Upoko I]

page (1)

"Uru angiangi tu noa i te uru
Angiangi e tu ki te wai
Uru karaka, tu noa te uru karaka
E tu ki Pou-tahi
Ka riro maunu ki te kai kere-wai
Whaka mau o mata nga motu tu mai
Waho Ru-rima, kia mau ake ana te ika
Mangaa kai whare, tapiki horo wai
Tena e Pare taua uru mahora
page (2) Tautitia iho, tau pakina mai
A pai atu koe te whakahaere
Atu nga toka mapuna
I waho Here-waka
Tu taki au maua ki reira ra i,
Rangi e riri nei, me kai tu e au
Rangi e tawhai nei, me kai rere e au
Pipiri ko te tau e i
Aro-aro a manu ko te whatoro tika
Te tau e i, tena taku manu
Naku i tuku atu e i
He kawau maro ka tiu ki te uru na i
E nine a wai, e koa noa mai ra
Te pae ki te uru
Mo aku whakarau tutanga
I waho te Kapu-tuhi
Ma tama a Te-hiko
Mana e hora hora
Ki runga te takapau whara-nui
Mare ai ra te Kuru-o-Uenuku
Werohia matariki, ka marewa i te rua
Tu mai i kona taua e haere
Kaore ra e ka kai ka whiu
Ka kai ka noa na i
Kihai to taina i turia
Ki te tere nga motu
Tu mai i waho te whaka-maru
Nga wai e rere i raro waikato
Te ngongo tangi roa
I te nui Atirau ka ngaro i
Manu e kai ahatia ra koe
Kei toa ra koe, kia rere i te ia
Tu aha ana mai te manu ki te Reinga
Haka haka ana mai te manu ki Aotea i
page (3) Tukua pea koe, ki te pa tuatini
Tukua pea koe, te tuku a Hine te iwa iwa
I pakaru mai ai te hau kai tangata
Ka ngaromia e te rehu na i
Tena ra taku kopu te whakapae na ki te hari ha na i
Kai noa atu ana he paenga mimiha
Kai noa atu ana he paenga tohora
E kore e ngaro, tena te kakara no Tutu-nui na i
Kaarahia ra ko Hau tuku ki uta
Kaarahia ra ko Hau-te-kama kama
Aha koia koe te nuku iho ai
Kia ea ake ana nga motu tu mai
O Mokoia ma ra, kia manawa koe te titiro
Ki waho ra e, kia powhiritia
Nga roro whare nui e, i to tuahine ra
Ki a Hine-a-roro, e haere ana ra i te ara hau kai e
O te mata tahuna o Ariki kapa kapa e i"

page (111)

Ko te mata tenei a Tona, i hurihia ai e Nga-puhi (i mua, ara e Hongi-hika) tenei motu, koia tenei porohititanga:

"E moe ana e Ihuri ana te aroha i au ki te hoa
e puta kii waho ra whitikia tokahu aea e
titiro ka pukohu te rangi ka tuku ki raro ra
whakatoka te manawa koreko e mau ka pau te
tipona atu, takina mai koe te taki here taniwha
te kawe no Tu te kawe o Rongomai, e tuhi te
Uira, e rapa i runga ra, kia tohu ake au ko te
wa o te mate, piki whakamau i te hiki o to
wae, a rokohanga atu ka moe nga ika
whakakatoatia te tauae. E kiri moe roa ara mai
ki runga ra, kaore ou hei whakaara atu to
uru mahora, ka maru i te hau titaria ra
i mau-maua atu nga puke whakamana, nga
puke tohe riri raro Karewa kei a Wito e rangona
mana e whakairi to hau ura-ura kau, kai
riki te mamae uha ritu mai te wahine a Tihu
te wahine a Ti-taka, e rangi ra ia tana mere
whakapepe ki te whakaurunga, kei a Puke-rewa ra
mana e whana mai, mana e whana mai nga patu
e hau nga riri e taka i roto Moehau,
to wairua huri ki te mate ra, ki mai whakamuri
nga puke kokiri runga o Tu-tehe, mau e whakakore nga
korero ki te ware i te ranga awatia, e hui ra e te taonga
i te hoa, e ruru ra e ko te nui a Tiuma kei a
Taukari ra tana, ki wakaue-taua, ki wakaue ki te wai
nga kai kino ka ngaro ra e me ko Hine na Tai, a noho
mai koe te whenua ka meha a mea te titiro nga tai e haere
waho te Mata, he ngaru whakaupoko e anga ki roto ra
nga kohu tatao te kapa wahine i te Kaheru-rapa-roa
a rokohanga atu nga taru, e pua waenga te maara
page (54)(12) ki te Kura-o-Maui, ka ngaro ra e taku pa kai hau
taku waka koa koa ki te tara o te whare
kei a Maru ra mana e hora iho mana e hora atu
te pa ki a Moi ka hemo nga riri e"

He tupuna a Hua na Hone Kingi Raumati, a i patua a Hua kia mate i te wa ona e hauhake kumara ana, a e kiri roi ana.

page (7)

A black and white diagram showing Hone Kingi Raumati's whakapapa.

page (1)

He Pukapuka Whakapapa Mo Nga Tupuna Maori
(Nga-Puhi)

Ko Kupe te tangata kua tae mai ki tenei whenua i mua, i haere mai aia ki te rapu i a Tuputupu-whenua, a pau katoa nga wahi o tenei motu te haere eia e Kupe, a kihai a Tuputupu-whenua i kitea ki runga o te motu nei otira i kitea mai a Tuputupu-whenua ki Hokianga.

He hokinga no Kupe i taua awa, koia i tapa ai te ingoa o taua awa "Ko Hokianga o Kupe".

page (96)

Kupe
(Nga-Puhi)

I te taha ki te marangai o Whanga-roa te tahi koutu e toro atu ana ki te moana, a he wahi piataata te moana o taua wahi, te ingoa o taua wahi ra ko Te-au-kanapanapa, ki te wahi ia i u ai a Kupe i te tai marangai.

A kei te koraha i Tarata roto rua nga toke e tu ana, te ingoa o aua toka ra, ko Te-whakarona-o-kupe, a ko nga pou era o te hakari a Kupe i tukua eia ki reira.

A ko te tiheru o te waka o Kupe kei Te-tou-o-puraho.

A i te ara atu i te Kerikeri ki wai-pa te toka i te ara ki Te-puna, te ingoa o taua toka Ko-te-papai-a-kupe, a ka haere nga tangata o Nga-puhi i taua ara, ka whiua atu ki taua toka e ratou te reureu karamu ranei, kawakawa ranei, te rau-rakau ranei hei whakau ki taua toka e ratou. A e kore e pikitia taua toka e te tangata, a e kore e haerea a muri o taua toka e te tangata.

(A1 to follow in here.)

page (A1)(1)

Te Waka O Mua
(Nga-Puhi)

Ko O-mamari, ko te waka o Kupe ki raro iti atu o Hokianga, kei O-mamari e takoto ana, a te take o te ingoa o taua wahi ra, ko te ingoa ano o taua waka, no te mea i takoto oti iho taua waka ki reira.

A ko te punga o te waka o Kupe kei Te-whaiti i Hokianga, kei raro iho i te kauri e tu i te kurae i te taha ki te hauauru o Te-whaiti.

A ko te waka a Kupe i tae mai ai te roi ki enei motu i aia, kei roto taua waka ra kei te awa o Wai-ma, kei te whenua e kiia nei ko O-puri, a ko taua waka, ko te ingoa ko Tapu-wae-putuputu.

A i te wa i rere mai ai a Kupe i runga i tana waka i a Tapu-wae-putuputu, i aia ano e rere mai ana, ara e konihi haere mai ana i te akau o taua whenua i rere mai ai ki enei motu, ka peke te More ki taua waka, a ngaro noa iho taua More ki taua waka ra, a ka u mai a Kupe ki enei motu, ka oma taua More ki uta, a no reira te take o te More ki enei motu.

A ko te roi i maua mai ano hoki e Kupe ki enei motu i taua waka ra ano i a Tapu-wae-putuputu, a na Kupe i tiri te roi ki tenei whenua, a koia ra te take o te roi ki enei motu. I nga ra o mua, he ngahere kau ano nga motu nei, a heoi ra ano te wahi ngahere kore, ko nga wahi titohea e kore te mea e tupu i reira, a i nga ra o Kupe, ko te hunga i u motaiti ki enei motu, i tahu i te ahi ki nga wahi katoa i u ai ratou, a na aua ahi i mate ai nga manu moa o enei motu.

Ko tenei mea ko te roi e kiia ana ano te tahi ingoa mo tera mea ko te putuputu, a na te page (A1A)(2)mea i maua mai tena putuputu ra ki taua waka ana, koia te ingoa o taua waka ra i tapa ai ko Tapu-wae-putuputu.

A koia nei te ingoa o nga whenua, i rere atu ai ratou i nga motu nei ana hoki te Maori ki Hawa-iki.

A koia nei te ingoa o etahi o aua wahi i rere atu ai ratou, ko Manga whai, ki Waka-tu-whenua, ko Whanga-te-au, a ko aua wahi nei kei te takiwai i Te kawau i Whanga rei.

A ko Te-au-kanapanapa ano hoki te tahi wahi e hoki ai te waka o enei motu ki Hawa-iki, he kokoru Te-au-kanapanapa, kei te taha ki te marangai o Whangaroa, i te takiwa o Te-Kawau.

Kei raro kei te whenua te nohoanga o taua tangata e rapua nei e Kupu, ara o Tuputupu-whenua, i noho raua ko Rui ki raro ki te whenua.

page (A1B)

Ka moe te tangata i te po a ka moemoea te moe, a ka kite i a Tupu-tupu-whenua ka whakaputa ake i raro i te whenua, ka mea te tangata nana taua moemoea, he whenua mahue taua whenua e nohoia ra eia. Tona tikanga tenei o te ki nei, "He whenua mahue." E mate katoa nga tangata i te patu ranei, i te turoro ranei.

Na mehemea ka hanga te tangata i te whare, ka tikina te tahi tarutaru ka hutia a ka whangainga ki te ngarara nonohi e noho i roto i te kowhao i te whenua nei, puku nei te tuara, ko kui taua ngarara, hei mea tapu taua tarutaru, na te mea i kawea ai mana e kai, koia te tino tangata o te whenua.

A black and white diagram showing the whakapapa from Kupe to Nuku-tawhiti.

I haere mai a Nuku-tawhiti i tawahi, raua ko tona taokete ko Rua-nui, ko Mamari to raua waka, i tutaki ki a Kupe ki te moana page (2)na Kupe i mea atu kia raua kei Hokianga a Tupu-tupu-whenua.

Ka puta a Nuku-tawhiti ki te wahapu o te awa i kiia nei ko Hokianga a Kupe, ka whakatorengi a Tuputupu-whenua ki raro ki te whenua.

Ka hanga nga whare a Nuku-tawhiti raua ko Rua-nui. Ko te ingoa o te whare a Rua-nui ko Te-pou-ahi, ko te ingoa o te whare a Nuku-tawhiti ko Te-whatu-pungapunga, na Rua-nui te whare kua oti wawe, a ka paea mai te tohora ki uta ki te akau o Hokianga, ka whakatika a Rua-nui ka haere ki te haehae i taua ika, hei mea whangai tapu mo tana whare, a he mea haehae taua tohora eia ki te mata tuhua i waruhia ai te matenga o Nuku-tawhiti, na taua mahi he ana, na te mea i haehaea eia te mata kua tapu i te mahunga o Nuku-tawhiti, i haehaea eia ki taua ika koia i uri ai a Mumu-te-awha te atua o nga tohora, koia te take i kore ai e hono tonu mai te pae o te tohora ki taua akau i Hokianga.

Ko taua tohora i haehaea nei e Rua-nui he mokaikai na Tutu-nunui, na Kae i tahae mai, he mea hianga na Kae ki a Tutu-nunui, a i eke mai a Kae i taua tohora, a ka tata ki uta ka oioi taua tohora kia marere a Kae ki raro kia hoki ai aia, a kihai a Kae i raro i te korikori o taua ika, otira i penei te kupu atu a Kae ki taua ika, he kupu karakia, a koia nei taua karakia:

"Haere i te mitimiti
Haere i te horuhoru"

e me ana te tikanga o tenei hirihiri a Kae, "Kia haere taua tohora i uta." He hirihiri te ingoa o te karakia potopoto.
page (3)

Ka hanga a Nuku-tawhiti i taua whare, a ka oti, ka rangahia te tapau mo roto mo taua whare, hei tapau uhi mo roto kia pai ai te noho o te tangata i taua whare, kei noho te rangatira i te oneone kau o te whare.

I te wa ano i rangahia ai taua takapau, he mea karakia taua mahi e Nuku-tawhiti, koia nei te karakia ana i karakia ai i te wa e raranga ana te kai raranga i taua takapau:

"Rangamai hea te takapau
Tukua iho
Ranga mai i Wawau-a-tea
Te takapau
Kei reira Tangaroa e whatai ana
Mai ki Te whatu-pungapunga
Tukua iho
Ka huri te takapau"

A black and white diagram showing the whakapapa from Nukutawhiti to Moe rewa rewa. a ka mate a Nuku-tawhiti ka tangi tana tamahine a Moe-rewarewa ki aia, ko tana tangi tenei:

Papa te whatitiri i runga nei
Ko ana kanapu, he aio (aitu)
Tu ka riri,
(Ka riro) Rongomai ka heke
Tatara te (pai)waipuna tea
Ko Ru (Uru), ko Nganga (Kangakanga)
Ko Apa(u) rangi
Ko Kapiti-whano (hono)
Kapiti whano (hono)
Te ata o te taua
Te hiki hiki
page (4) Te ramarama
(Te weti - te weta)
Toheti tohe ta
Te totoroia (He toto-roia) koe i (e) whano
Whano, whano,
Whano whano mai te toki
Haumi e
Ka riri Tu
Ka nguha Tu
(Ka wewehi Tu)
Ka wawana (Tu)
(Tu atu raro muri ai)
Pihe, pihe
Ka taka Hokianga nui (ai)
Ai Ka taka te ro (waro)
Pipirau e ru (kaia)
Pipirau e ru koia e i
Ka taka raro pouri
Ai ka taka te waro
O Pipirau e Ru
Koia (te taputapu) e i
Ka taka wawau-a-tea nui
Ai ka taka te waro
O Pipirau e Ru
Koia e i
Kia kotikotia te uru
O te ariki
Pipirau e Ru
Koia (pihe) e i
He tapu
He tapu Tu-mata-tanga-roa
Ka ngaro
Ka ngaro Tu ki tana (taua)
He iwa, he iwa
He iwa, tukua ki te marae
Werowero, werowero te tara
Homai ra werohia ki Taio (te ia)
page (5) Whakarewa, whakarewa te ika tere-kupe
Kia uru aea ea aea ea
Te tara (taea) ki a Tai
Me ko Tai(Tahi)-manawa-reka
Te manawa ki a Tu,
(U ae) aea (u) ea ea (a) pihe
Kia uru aea ea
Aea ea pihe, pihe

** Hiki, hiki, hikihiki, warawara
Koia Tanga-roa, i taua
Homai ra he kino Tu
Whangainga ki a tae koropana
Te kawe ki te marae
** Whiti rua a ika tere Kupenga (Ku-paenga)

Ka mutu te tangi a te tamahine a Nuku-tawhiti a Moe-rewarewa, te tuahine a Papa-tahuri-iho.

A black and white diagram showing the whakapapa from Papa tahuri iho to Papa tahuri ake.

Ko te ritenga o te papa tahuri iho e ahu iho ana te Rangi ki raro, ko te ritenga o te papa tahuri ake e anga ake ana te Whenua ki runga.

A black and white diagram showing the whakapapa from papa tahuri ake to Toi.

Ko te tino iwi nui tenei, "Ko te tiri o Toi, ko te mano o Toi i mate i te rautahi o atua."

A black and white diagram showing the whakapapa from Toi to Rauru.

Ko te tupuna tenei o te iwi mohio ki te whakairo o Ngati-kahununu: A black and white diagram showing the whakapapa from Rauru to Kauea. i taniwhatia tenei tangata, haere ana i raro i te whenua, a kei runga mai o Te Keri Keri i Tokerau tona putanga.

A black and white diagram showing the whakapapa from Kauea to Rangi-tau-mumuhu.

page (6)

A black and white diagram showing the whakapapa from Rangi-tau-wananga to Awanui.

Ko te tupuna tenei o Ngatiawa e noho ana i Taranaki nona tenei kainga a Hokianga i mua, a e matau ana nga tangata katoa ki tenei korero.

A black and white diagram showing the whakapapa from Awanui to Tama ki te ra.

Kei Hau-raki nga uri o tenei tangata, ko te iwi e rangona nei ko "Ngati tama-te ra".

A black and white diagram showing the whakapapa from Tama ki te ra to Puhi-moana-ariki.

Ko to Nga-puhi tupuna tenei, a ko tona ingoa te ingoa mutunga o te karakia e kiia nei he karakia "Popoa rengarenga".

Ka timata tenei i te tua tangata, e tatakuna ana enei mea i te hokinga mai i te tanu i te tupapaku hei whakanoa kia kai tango ai nga ringa ringa.

A black and white diagram showing the whakapapa from Puhi-moana-ariki to Rahiri.

Ko tona tangata toa tenei, ko tona wahine matamua ko Ahua-iti, a ka hapu a Ahua-iti, ka mahue aia i a Rahiri ka whanau tana tamaiti ko Uenuku tona ingoa i tapa ai ki aia, a ka moe ke a Rahiri he wahine ke ko Whakaruru te ingoa, a ka whanau te tamaiti a tenei wahine a Whakaruru, ka tapa te ingoa o taua tamaiti ko Tawake-haunga, koia te tupuna o tenei iwi e rangona nei ko Nga-i-tawake:

A black and white diagram showing the wives of Ahua iti and their children.

page (7)

Kihai a Tiki-tiki ngahuru i moe i te wahine, he tangata kii whainga hoki aia, muri iho i a Tiki-tiki ngahuru ko Kaharau, ko tona tangata tou tenei, ka tauria tona pa e nga mano tini a hoko whitu ano ona tangata i roto i tona pa, ko Kokopanitihe te ingoa o taua pa kei Pa-kanae e tu ana i roto i te awa o Hokianga.

Ka tae mai te taua ka noho ake i raro i te awa, a ka hari hari ake ratou ko te hari tenei a te taua:

"Hanga te po, hanga te pa
Ka mate to tikitiki
E kai ra ki te he apopo
Ka tiko i to pa
Kopania, kopania
Kopani tehe"

Ka pouri te ngakau o Kaha-rau, ka mau aia ki tana tamaiti ake a raua ko tana wahine patua ana hei mea tapu e ora ai aia, haea ana te uma o tana tamaiti a tangohia ana te whatu-manawa, ka mau a Kaha-rau ki taua whatu-manawa, tunua ana eia ki te ahi, kia kitea ai te matenga o te taua ranei, o te pa ranei, ka pupu te paoa o te ahi i tunua ai te whatu-manawa o taua tamaiti, a ka anga te paoa ki runga ki te taua ra, ka kite a Kaha-rau i te paoa ka anga ki runga ki taua mano tini ka mea aia, "Ka mate te taua ra aianei," a ka mea ano aia:

"Tatahi atu tatou
He tatahi mho taniwha
He manu ko te kawa-riki
Whakapakari marie ana"

a waiho aua taua kii ana, hei pepeha ma ona uri i muri i aia, ara hei whakatauki.

Ka kori te taua ra, ka ranga te ranga kapa patu i a Kaha-rau, ka piki haere ake te taua ki te pa, ano ka tata ake ki te taiepa o te pa page (8)ka karanga atu te hokowhitu o te pa "E Kaha-rau e, tenei nga tamariki te paringia nei e te tai nei." Ka mea ake a Kaha-rau, "Waiho kia haere he tama ka oti te tohi ki te tohi o Karaka-Whati."

He karakia iriiri a "Karaka-whati", ko te iriiri Maori i te whanautanga mai o te tamaiti, kia wha nga ra ki waho, kia marere te paku o te kotinga o te pito he mea kia toa ai, ko te iriiri tenei, he mea mea ki nga rakau pakeke nei koia tenei, ko nga kupu tenei o te karakia iriiri:

"Taku tama i tohia
Ki te Hutu, ki te Ake
Kia riri kia nguha
Me te ngana hau
Karo patu ki tai no Tu
Karo mapere ki tai no Tu
Karo tao ki tai no Tu
Tohi tapu ki te wai
O Karaka-whati"

Ka mutu te iriiri.

Ka tae mai ano te tahi tangata karanga i a Kaha-rau, ka mea "E Kaha-rau e tenei nga tamariki te pariparingia e te tai nei." Ka ara ake a Kaha-rau i roto i te whare, a kua tomo mai te taua ki roto ki te pa, ka whakatika a Kaha-rau me te patu paraoa ka tu a Kaha-rau ka riri ki te taua ra, ka whiua tana patu ki te tangata a ka hinga tokorua nga mata-ika, ka tahi ra ano ka whakatika tana hokowhitu ka tu ki te riri, a he mata-ika kau a taua hokowhitu, a ka patua taua mano tini e te hokowhitu a Kaha-rau, a mate katoa taua mano i te iwi o Kaha-rau.

page (8A)

Rahiri
(Nga-Puhi)

Ko nga ingoa enei o nga kainga o raro o te takiwa ki Toke-rau.

Ka haere mai a Rahiri i Hokianga ka tu mai ki te tahi wahi mania o Hikirangi a ka whakatipitipi aia i reira me tana patu paraoa a ka huaina te ingoa o tera wahi ko "Te Whaka-tipi". Ka haere atu ano aia i reira ka piki ka eke ki runga ki te puke ka noho ki reira, a ka ina ina aia i te ahi, a ka wera te tau o tana kakahu, a ka huaina te ingoa o tera wahi ko "Tau-toro". Mai reira ka haere ano aia ka piki a ka eke ki te tahi kaweka, a ka whakaarahia te rau o tana patu paraoa ki runga a ka huaina te ingoa o tera wahi ko "Paraoa-nui". Mai reira ka haere ano aia, a ka tu aia ki Manga-kahia ka piki a ka eke aia ki runga ki te tahi puke ka noho i reira, a ka heru aia i tana matenga, a ka huaina te ingoa o tera puke "Ko Te Tarai o Rahiri", i taratara ia hoki tana matenga ki reira, ara i herua, na reira i huaina ai te ingoa o tera puke "Ko te-tarai-o-rahiri-popo".

page (8B)

Ka Moe A Taka Te-Rangi Roro
I A Tawake-Iti, I Te Tamahine O Rahiri

(Nga-Puhi)

Ko Ue-oneone te papa o Taka-te-rangi-roro, ka moe a Taka i tana wahine i a Moko-iti, a ka noho taua wahine i te kainga, hei tahu kai ma te kai ngaki kumara, a ka noho ai hoki a Ue-oneone te papa o Taka i te kainga ano hoki he mea i noho ai te koroua nei, kua wharara tana tuara, kua koroheketia aia, a ka kite a Ue i te mahi taka kai a Moko-iti ma te kai ngaki, he mea tipako e taua wahine te kai o te umu poki kainga ai eia aua kai i tipakoa ra eia, a he mea pera ano hoki te kai i taona eia e Moko-iti ma Ue-oneone, a ka maua te kai i taona ra e Moko-iti ma Ue-oneone, ka waiho e te koroua ra kia tu noa iho, kihai aia i pa i kai i aua kai, a i te ahiahi ka hokimai a Taka ki te kainga, a he ariki a Ue, ka mea atu a Ue ki a Taka "Homai nga kai matao i mahue i a koe, kia kai au, e mate nui ana ahau ki te kai maku." Ka hoatu nga kai i tonoa nei eia, a ka kai te koroua ra, a i te ahiahipo ka mea atu a Ue kia noho, a kia moe a Taka i roto i tana wharau, he topu no Ue koia aia i moe ai ko ia anake i tana whare, roa noa raua e tautohe ana ka whakaae a Taka kia moe aia i te wharau a Ue, ka moe ra raua, a ka tae ki waenganui po ka oho ake, a Ue a ka maranga ka mea aia ki a Taka "E tama, kati te moe, e ara kia rongo koe i aku kupu." Ka maranga ake a Taka ka whakarongo ki nga kupu o te papa, a ko whakina katoatia e Ue tana i kite ai i nga mahi a Moko-iti me nga kai e tahuna ra eia ma page (8C)te kai ohu kumara, e te wahine ano ana a Taka, he mea hoki, kua noa te kai tapu ma te ohu kumara ra, i tana wahine i te wahine o Taka, he mea tipako te kai o te umu e Moko-iti, a kua noa nei nga kai tapu ma te kai ngaki kumara, me whakarere taua wahine a Moko-iti e Taka, a me moe a Taka i te wahine ke atu, a me haere a Taka ki te iwi o te tangata rongo nui nei o Rahiri, a ka tango ai i a Tawake-iti, i te tamahine o Rahiri, i te tamahine o Ahu-iti, a kihai a Taka i hoki ki tana wahine ki a Moko-iti, a kapiti noa te marama, a ka noho a Taka i te aroaro o tana papa, ka whakaaro ki aia, a ka taka ki taua ra, ka karanga a Taka i te tahi o ana ropa a ka hoatu e Taka ki aia te hei karetu, he mea whakawahi ki te taramea, a ka whakatika a Taka, ka mea atu ki taua pononga ra "Aru mai i au." A ka haere atu raua i te pa i Wai-hou i te taha ki te hau raro o te wahapu o te awa o Hokianga, a ka eke raua i te waka ka hoe ki te kainga o Rahiri, a ka u raua ki reira i te tua ahiahi, tae atu raua, e mahi takare ana te iwi o Rahiri i te ahua reka ki te haka i roto i te whare-matoro, i te whare e nohoia ana e nga takakau o nga tane me nga wahine o taua iwi ra, tae atu raua ki te whare matoro ra, ka tonoa e Taka tana pononga kia haere aia ki roto ki taua whare, me te mau atu ano eia i taua ropa te hei karetu ra i aia, a ka rongo te iwi i te whare ra i te kakara o te hei ra, ara o te karetu me te taramea, ka mohiotia na Taka taua ropa, i te mea hoki i a Taka taua tu kakara e rangona nei e ratou. Ka haere ra te ropa ra ki roto page (8D)ki te whare matoro ra, i muri i aia, ka tae a Taka ki te too toetoe whatu-manu, a ka noho aia ki raro, me te toetoe ra i tana ringa, a ka toro tana ringa i mua ona me te toetoe ra i te ringa, i noho hoki aia i mua tonu o te tatau o te whare matoro o te iwi ra, i a ratou e haka ana i roto i taua whare, e nohoia ia e tana ropa, a e nohoia ana ano hoki e te tamahine a Rahiri ka karakia a Taka i tana karakia ki taua too toetoe whatu-manu ra ka whakahua aia i te karakia:

Te umu ma te kahu e kawe
Ma te karoro e kawe
Tu-a-wairangi
Tu a pohewa
Manawa irihia
Manawa rauri kau
Mihi mai tangi mai
Ki au ki tenei tangata kiwi
Tenei to tane ko au

Ka karakia a Taka i te karakia nei, a i aia e karakia ana i taua hirihiri nei me te mau i tana ringa katau te too toetoe whatu-manu ra, ka keria te oneone i mua tonu o te tatau o te whare ra e tana ringa maui he mea rakuraku te oneone ki tana ringa kia ahua awa keri, atu ano i te tahi taha o taua tatau, a puta noa ki te tahi taha ano o taua tatau, a ka puare te awa ra, ka hoatu taua too toetoe ra ki te awa ra takoto ai, a hipokia ana taua too, ki te oneone a torumia ana eia e Taka, a ka waiho atu eia i reira, ka whakatika aia ka haere ke atu, ki te puta mai te tamahine a Rahiri i taua whare, a ka hikoi tana waewae i aia e haere mai ana i te tatau o te whare ra, ka rarunga aia page (8E)i taua toetoe i karakiatia ra e Taka, na reira aia ka aroha ai ki a Taka, otira he mea karakia ano taua karakia ra ano e Taka ki te hei i maua ra e te ropa ra, a he mea pupuri e Taka ki tana ringa matau taua hei karakiatia ra tana karakia eia ki taua hei, a na taua pononga i hoatu taua hei ki a Tawake-iti, ma taua karakia, i karakiatia nei ki te too toetoe ra, me te karakiatia ano hoki te hei ra, na reira pu ano e tino aroha mai ai taua wahine ki a Taka.

Ano ka tanumia te too toetoe whatu-manu ra e Taka i mua o te tatau o te whare matoro ra, ka whakatika aia ka haere ki te whare e nohoia ana e Rahiri, a e moea ana hoki e Rahiri, a ka tomo a Taka ki taua whare ra ka noho aia i reira, ano ka puta mai a Tawake-iti, i haere mai i te whare matoro ra ka kiia atu te kotiro ra e Rahiri ka mea "Tahuna mai te kai ma taku manuwhiri ma Taka." Ka haere te kotiro ra ki te taka kai ma te tangata ra, ka mau aia i te kao i te whata, a ka korahia ki te wai wera i mahia eia ki te kowhatu wera ki roto ki te kumete, a ka maua mai ki a Taka, a ka hoki aia a Tawake-iti ki tana whare e moe ai, a roa kau iho ano, ka haere atu a Taka ki taua whare, ka tapoko atu aia ki taua whare ra ano, a ka tae aia ki aua kakahu e mau ra i aia, a no te mea kua takoto a moe te wahine ra ki tana moenga, ka tae a Taka ki ana kakahu ka uhia ki taua wahine e takoto moe ra, a kotahi ano kakahu i mau i aia i a Taka, a ka moe koia anake ko Taka i tana kakahu kotahi ra a ao noa te ra, ao ake ka mau te wahine ra ki nga kakahu o Taka ka kohia ki te takai kotahi, a ka mau aia ki aua kakahu ra, ka haere tahi atu i a Taka ki te kainga o Taka, a moea ana e Taka hei wahine mana.

page (8F)

Ko Ue-Oneone, I Moe I Te Wahine
O Nga Uri O Tama Inu Po

(Nga-Puhi)

I nga ra o mua, ka noho taua rangatira nei i te wahapu i Hokianga, no Whanga-pe aia a haere ana aia ki Wai-kato, he haere manuhiri nana ki reira, a ka moe aia i te whare-puni, a i te po ka puta atu te wahine nei i kite taua wahine ra i te pai a nga moko o nga rape o te tangata nei o Ue-oneone, i kite hoki taua wahine nei i nga rape o te tangata nei i aia e haka ana i te ranga haka, a pirangi noa iho te wahine nei hei taua a Ue-oneone mana, ka mea te wahine ra "Kia moe aia i a Ue-oneone." Ka mea atu a Ue-oneone "E kore koe e tukua i ahau kia moe koe i au, i te mea he tira wawahi whenua ahau ara he tauhou au ki tenei whenua a ki tou iwi, a kia tapu ahau, otira ki te pai koe hei wahine maku, e noho i konei koutou ko tou iwi, a kia tae au ki toku kainga, ka hanga whare nui au mau, a ka oti taua whare, ka tukua mai e au taku karere ki a koe, ko taua karere hei te kaeaea," a whakaae ana taua wahine ra a hoki ana a Ue-oneone ki Whanga-pe.

I muri tata iho ano, ka kite te wahine ra a Rei-tu, i te kaeaea i taua kainga i Wai-kato, a ka tonoa eia tana teina a Ru-pae hei hoa mona ki raro ki Nga-puhi, kua oti i a Ue-oneone te korero e tika ai a Rei-tu i te ara e tae atu ai aia ki a Ue-oneone, a kua korerotia eia e Ue-oneone nga tangata ma ratou a Rei-tu e whakawhiti i nga awa o Wai-kato, o Manuka, o Kai-para, a o Hokianga.

A ka haere te tokorua wahine nei, a ka tae ki Whanga-pe, a ka moea e Ue-oneone, a page (8G)Rei-tu te tuakana, me Ru-pae te teina hei wahine mana.

A nga uri o enei wahine raua ko Ue-oneone, ko Papahia, me te tini noa atu o Te rarawa. A he mokopuna aua wahine nei no Kokako.

I haere a Kokako ki te tahi pa, a kua riro te iwi o te pa ra ki te taua, ka mea atu a Kokako ki te tahi o nga wahine o te pa ra kia haere aia ki te wai inu ma Kokako i te po, a haere ana te wahine ra ki te tiki wai inu ma Kokako i te po pouriuri, ka haere atu a Kokako i muri i te wahine ra, a tae atu te wahine ra ki te wai, ka mau te wahine ra i a Kokako, ka noho raua a ka mea atu a Kokako ki te wahine ra "Ki te whanau he tamaiti mau me whakahua he ingoa mona ko Tama-inu-po," a ka puta he tamaiti ma te wahine ra, a tapa ana he ingoa mona ko tenei i kia ra e Kokako, a koia te tupuna o te iwi o Wai-kato e rangona nei ki Nga-ti-tama-inu-po.