Nga-Puhi

"E whiti e te ra, e maene ki te kiri
Pa mai ki au, me he ao (aho) e merohia
Te ngau a te atua, e whakapioi nei
E ngari te tuku poto ki wawe au te mate
Ki wawe au te tae ki Whitianga-te-ra
Ka pa e Kuru he mate i te marama
He mate ora mai i te Hina ka wiuki
Me whakapiki tara i a nei aku ringa
Nau te ki nei "Me whai ki te ra roa
E hara te ra poto" Ka tukunga kino au e"

He waiata tangi.

Te Kowhatu Hapai A Kupe
(Nga-Puhi)

Ka mutu te kai o te hakari a Kupe i Tarata-roto-rua, ka mau a Kupe i te kowhatu ki tana peke, a ka haere aia ka ahu atu i Te-whakarara-a-kupe ka ahu ki Hokianga tana haere, ka puta aia i te Urupa, ka haere tonu i roto i te awa o Wai-hou a ka tae aia ki Te-puru, ka waiho tana kowhatu i reira, a ka waiho taua kowhatu hei tapu, a ka haere te tangata a enei ra ka puta ki taua kowhatu ka karakia aia i tana karakia whakauru ka mea:

Ka u ki Mata-nuku
Ka u ki Mata-rangi
Tenei te ate o te tauhou
Hei kai mau, e e e.

Te Huanga O Te Waka O Kupe
(Nga-Puhi)

Ko te punga o te waka o Kupe kei Rangi-ora i te awa o Hokianga i te whaiti, kei raro iho o te pa i Te-rangi-ora i te pukepuke i te taha ki te Hauauru o Hokianga.

Te Kuri A Kupe
(Nga-Puhi)

E kia ana nga kaumatua, ko te kuri a Kupe kei te wahapu o te awa o Whirinaki i te awa o Hokianga, he kuri na Kupe i mahue i aia ki reira i te wa ona i haere mai ai ki taua wahi, a kowhatutia ana taua kuri, a kei te taha ki te marangai o te wahapu o taua awa ra taua kowhatu kuri nei.

Nga-Tohu O Nga Waewae O Kupe
(Nga-Puhi)

Kei wharo te ahua, ara te wahi i takahi ai nga waewae o Kupe, a e mau nei ano te ahua o ana waewae i te kowhatu i te tai tuauru, a kei reira ano hoki te ahua o nga waewae o tana kura, i aua toka ra ano i te tua-auru.

Te Whangai O Ue-Nuku
(Nga-Puhi)

Ko Ue-nuku, ko te tangata nana te kohoho i tahaetia e Tama-te-kapua, he tangata manawapa ki te kuri hei kai mana, a he kuri tame tana koroki mo aua kai, no reira te take mai o te whakatauki nei:

Te whangai-a-Ue-nuku, he kuri.

Kupe Raua Ko Hotu-Rapa
(Nga-Ti-Hau)

E kiia ana e nga tautohito, ko Kupe te tangata tuatahi i tae mai ki enei motu, a i eke mai aia i tana waka i a Mata-orua, a i u mai aia ki Te-te-whanga-nui-a-tara, he rapu mai tana i tana wahine i a Kura-maro-tiri, i kahakina mai taua wahine i Hawa-iki e tana teina, e te teina o Kupe, e Hotu-rapa.

Ka haere atu a Kupe i Te-te-whanga-nui-a-tara, ka ahu te haere i te tai auru ki Pa-tea, a ka tae aia ki reira, ka rongo atu aia i te tangi a te kokako, i te taha ki te tuawhenua ona, a ka ki a Kupe he reo tangata, a ka haere aia ki te titiro i te tangata nona taua reo. I hua hoki aia he reo tangata, a kahore kau aua tangata i kite ai, a kihai rawa tana wahine i kitea eia, a ka tu i aia tana pou i whakatu ai i reira, a ka hoki aia ki Te-whanga-nui-a-tara, a ka hoe aia ka hoki ki Hawa-iki, koia te kii e kiia nei:

"Hoki Kupe, e kore a Kupe e hoki mai."

E kiia ana e nga tangata o nehe na Kupe i motu ke mai ai nga motu nei i Hawa-iki, a nana hoki i mahi i tu ai te moana o Rau-kawa, i motu ke atu ai te Ahi-a-Maui i Te-ika-roa-a-Maui, koia te tito nei i titoa ai:

Ka tito au, ka tito au
Ka tito au ki a Kupe
Te tangata nana i tapaope
Te whenua, Tu ke Kopiti,
Tu ke Mana, Tu ke Ara-pawa
Ko nga tohu tena,
page (36) A taku tupuna
A Kupe, nana
I whakatomene
Ti-tapua, ka tomene
I au te whenua - e

A na nga korero a Kupe i tana hokinga ki Hawa-iki i mahia ai, a i hoe mai ai nga heke o Hawa-iki ki enei motu, a e kiia ana e nga kaumatua, ko Tai-nui, ko Te-arawa, ko Kura-hau-po, ko Mata-atua, ko Toko-maru, nga waka i hoe ana i rere tahi mai i Hawa-iki ki enei motu, a ko Turi te tangata nana te waka ko Ao-tea i rere mai i Hawa-iki i muri iho o aua waka e rima nei, a i u mai a Turi ki te tai tuauru o Te-ika-a-Maui, a ki nga tangata o nga iwi o te tai tuauru he tino tangata a Turi.

Te take o Turi i maunu mai ai i Hawa-iki, he whawhai, ara no te wa i hauhakea ai te maara kumara i Hawa-iki i kawea ai te piha kumara e te teina o Turi e Pou akoako ki ta ratou ariki ki a Ue-nuku, a ka riri a Ue-nuku ki te iti o te hapainga o te maara kumara ki aia, a horomia ana taua piha kumara, me Pou-akoako e Ue-nuku, a ka riri a Turi mo tana teina i kainga nei e Ue-nuku, a ka tae a Turi ka patua te tama a Ue-nuku a Oue-potiki, a kainga ana taua tamaiti e Turi ko te ate ona ko te manawa i hoatu e Turi ki roto ki te poti kai, e maua ana ma Ue-nuku, a te mohio a Ue-nuku, ki taua manawa kainga ana eia, a no muri aia page (37)i mohio ai ko te ate o tana tamaiti kua pau i aia te kai, he mea mahi nukarau e Turi ki roto ki te poti kai i kawea mai e te iwi hei kai mana ma Ue-nuku a ka riri a Ue-nuku, a ka waiata aia i tana waiata hei whakaoho i te iwi ka mea:

Tikina atu te tini o Nga-ti-ranga-tea
Whakataka mai, kia tini kia mano,
Kia ngakia, te mate o Oue-potiki
Ko reka te kai mua
Runa mai Rongo e
Ka runa ha i.

Ano ka rongo a Turi ki nga kupu o te waiata a Ue-nuku, ka haere aia ki tana poupou ki a Toto, ka tono i te waka nei i a Ao-tea kia homai ki aia, a ka riro mai taua waka ra i a Turi, ka eke ratou ko tana whanau me tana hapu, a i wareware i aia te tata o taua waka, te ingoa o taua tata, ko Tupua-horo-nuku, a ko te ingoa o tana hoe ko Kau-tu-ki-te-rangi, a ka utaina mai ki tana waka ki a Ao-tea te pukeko, te kiore, te po-whaitere, te moeone, te awheto, te kumara, te kaweka, te hue, me tona atua me Maru i maua mai e tana tohunga e Ta-po, a kihai ratou i roa mai ki te moana, ka tikona te waka nei a Ao-tea e Ta-po, a pohutu ana a Ta-po ki te moana i a Turi te whiu. Ka ngunguru ake te atua nei a Maru ka mea "Ki te mea ka mahue taku pori i a koe e kore tatou e tae ki Nuku-roa, tukua au ki te ama noho ai, a ka tae tatou ki Uku-rangi" a ka whakaae ake a Turi, ka utaina mai ano page (38)a Ta-po ki te waka ki a Ao-tea, a ka u ratou ki taua moutere nei i te moana, i Mo-tiwhatiwha, a ka patua taua kuri nei a Ariki-rawa i reira, a na Pa-toru i kai taua kuri i taua mou-tere, a porangitia ana a Pa-toru mo tana kainga i taua kuri, koia i he ai nga whakaaro o Pa-toru, a rere haere ana aia i runga i tana waka, i a Te-ririro, a pau tonu atu ratou ko tana hapu i te parata.

Te-tahi korero ano mo te waka a Toto, e ki ana, i hanga te waka a Toto i roto i te awa nei i Tau-toru, a ka oti taua waka nei, ka tukua taua waka e Toto ki tana tama, ara ki te Ariki o te tamahine a Toto, ki a Turi, a ka mahia e Turi te komaru, ara te whakarite ano taua waka, a huaina ana te ingoa o taua mamari ra ko Mata-orua, a ka rere a Turi ki whiti marama, he whenua ano.

Ko te waha o te parata, ko te wahi i nga tuatea kino o te moana, ara ko te wahi e pari ai i a e timu ai te tai, ara ko te ha o te waha o te parata, o te atua o te moana, ka ha mai te ha ki waho, ka pari te tai, ka ha te waha ki te puku ka timu te tai, a koia ra te korokoro o te parata, ko te wahi o te tai e timu atu ai, a e pari mai ai ano.

Ka rere mai nei a Turi i Hawa-iki a ka u aia ki Whanga-paraoa, a ka tiria te karaka eia ki reira, a ka rere aia ki te Au-pouri, a ka rere atu aia ki Ao-tea, a ka mahue tana waka ki reira, a kohatutia ana taua waka, a e tu nei ano, a ka haere aia ki uta, ki page (39)te tuawhenua, a nana i hua nga ingoa o aua awa nei, a Ka-whia, a Maro-kopa, a Mo-kau, a Moa-ka-tino, a Tonga-porutu, a Mimi, a Wai-tara, a Wai-o-ngana, a Wai-whaka-iho, a Kau-poko-nui, a Wai-ngongoro, a Tanga-hoe, a Hinga-hope, he pahake nana i taua awa nei, koia te ingoa nei, nana i whakahua he ingoa mo nga awa katoa, atu ano i Ao-tea, a Pa-tea, a na Hou i whakahua nga ingoa o nga awa atu ano i Pa-tea a Wai-rarapa atu ana.

A i Pa-tea ka tiria te kumara e Turi, i te maara e kiia nei ko Hekeheke-i-papa, a ka kite aia i te pou a Kupe i whakatu ai i reira i Rangi-tawhi, a ka apua eia te oneone ki tana ringa ka hongia eia, a ka mea aia a Turi, he one pai taua one koia te ki e kiia nei mo te one pai "Ko te one i hongia e Turi" a ka patua taua kuri nei a Mata-waare i reira, a ka ngaro noa iho te tinana o taua kuri nei, haere rawa atu aia ki taua kuri kia topatia hei kai mana, kua ngaro, a ka whakapaea eia ki te iwi ka mea aia a Turi, ki tana tamahine ki a Tane-roa, "Na te tangata ranei, na te tamariki ranei taku kuri i tahae." Ka rongoa tana tamahine a Tane-roa i aua kupu nei ka whati aia ka oma ki Papa-whero noho ai, a ka whanau ana tamariki tokorua i reira, a ka mea atu aia ki a raua "E nui korua, ara e tangatatia korua, na ano he kai ma korua, e nui ana i ra-wahi-rara o te awa i te kainga o taku tungane o Turanga-i-mua."

Na Turi raua ko tana tama, i patu te iwi tupu ake o te whenua, ara te iwi page (40)e kiia nei ko Te-kohikohi.

I nga ra o Turi e haere ai ki te ngaki i ana maara, ki te hi ika ranei, ki te keri aruhe ranei, ki te wero manu ranei, ka mahia eia ana mahi ki tana kainga, kei mohiotia e Te-kohikohi, ara e te iwi e hoa riri ana ki aia, kei te ngaro ke atu aia i tana kainga, ara i tana pa, a kia haere katoa ai ano hoki tana hapu i aia ki aua mahi nei. Ka mau a Turi ki te matuku, ka whakanohoia taua manu ki roto ki tana pa, a ka tangi taua manu, ara ka penei na hu, hu, hu, ma taua hu e tia ai te tangata kei tana pa ano a Turi me tana hapu. Ka mea a Turi kia whakakahangia eia taua manu kia kaha ai te hu, koia aia i karakia ai i tana karakia nei ki taua manu kia kaha ai tana hu. Ka karakia a Turi ka mea:

Ko te matuku i hea?
Te matuku i Wai-aua
He matuku aha te matuku?
Matuku tiaki, tauaroa a ki
Tauaro a ki
Te whakarangona manawa
Te korero te whakarangona
E te wananga,
Whakatikaia kia tika
Whakatonu hia kia tonu,
Hau e kia tonu.
Ko te matuku i hea?
Ko te matuku i Wai-ngongoro.

A ka tae a Turi ka karakia i tana karakia ki te awa i Tanga-hoe, i Hinga-hope page (41)i Pa-tea, i Whenua-kura, i Wai-totara, a ka rongo taua matuku i nga kupu o taua karakia a Turi ka tino kaha pu taua manu ki te hu, hu, hu, i roto i te pa, a ka rongo te tangata haere atu ki te manuwhiri ki te pa i te wa o Turi ma e ngaro atu ana, ka wehi ratou a ka whati ka haere noa atu, i te wehi, e kore e tapoko ki te pa.

Ka noho nei a Turi i nga motu nei, a ka maharahara ki tana kainga ki Hawa-iki, ka manakanaka a roto o tana hinengaro ki Hawa-iki, a ka kaha pu tana aroha ki Hawa-iki, a ka porangitia aia, a ka rere aia ki roto ki te awa o Pa-tea whakamomori ai, a ka mate aia ki reira.

Ko te whare o Turi ko Matangi-rei, me tana maara kumara i Pa-tea, e tohutohungia ana i enei ra, a i nga ra o te orokotanga mai o te Pakeha ki reira e tu tonu ana ano nga kowhatu whakairo i ona rohe mo aua wahi, a e toru te kau topu o aua kowhatu pou i aua wahi ra e tu ana, a ko te wai puna a Turi nei ano i enei ra, a e inumia ana te wai o taua puna e te iwi o enei papanga.