The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions. Awatea, Taranaki, Nga-Ti-Hau, Nga-Ti-Rua-Nui [Vol. VIII, Māori]
Upoko II
Upoko II
Ko Kupe Raua Ko Turi
(Nga-Ti-Hau)
Ko te waka tuatahi i eke mai ki tenei motu na Kupe, ko te waka i aia tena, nana i takahi mai te Ikaroa a Maui e takoto nei. Ko te ingoa o te waka ko "Mata-ho-rua" engari ko taua waka na "Toto", kotahi tonu te rakau, wahia ana taua rakau, ko Ao-tea, te tahi papa, ko Mata-ho-rua te tahi papa, a ko Ao-tea i a Rongorongo, ko Mata-ho-rua i a Kura-maro-tini, ko nga tamahine hoki tena a Toto.
A ko nga iwi i puta mai i te hope o Kupe ko Nga-ti-apa, Rangi-tane, Mua-upoko, Nga ti kahu ngunu, te waka tua rua ko Ao-tea, te tangata nana tera waka ko "Turi", ko te waka tenei nana i uta mai te kumara, te karaka te kiore, te pukeko, a ko te wahi i u mai ai a Ao-tea, ko Kawhia, engari i haere mai a Turi ki Pa-tea, ki te wahi i whakaaturia e Kupe ki aia i tona hokinga atu ki Hawaiki, a ka tutakitaki raua ki tatahi e haere mai ana hoki a Turi ki tenei motu, na Kupe i tohu tohu atu he huarahi mo Turi, a ka mea atu a Kupe "E Turi nau mai haere, waiho tonu te ihu o to waka i te ekenga mai o te ra, kaua e tika ke, a e kite koe i te awa e hau (ahu) ana te puau ki te hauauru me u to waka ki reira."
A ka mea atu a Turi ki a Kupe "Haere mai ra taua ka haere."
Ka mea atu a Kupe "E hoki Kupe."
I noho a Turi ki Pa-tea, i tu tona whare ki reira ko Matangi-rei te ingoa, i toua te karaka ki reira i ngakia te kumara ki reira, nga maara i ngakia ai.
page (333)(22)"Ko nga tarawa a te moana." Ko "Heke-heke i papa." Na ko Pa-tea te wahi i ngakia ai e Turi te karaka te kumara. Te kupu whakatauki tenei:
"Ka mahi koe e te kura kura
I ruia mai i runga o Rangi-tawhi"
Ko Rangi-awhi, he tu-ahu kei Pa-tea, ko te nohoanga aia o Maru i utaina mai e Turi i Hawaiki hei atua mona.
Ko nga iwi i puta i te hope o Turi me tana wahine ko Rongo-rongo, ko Taranaki, Te Ati-awa, Nga ti rua-nui, Nga rua hine, Nga rauru, Whanga-nui, e hara i te mea penei me te Pakeha te Maori, he kotahi tonu te pu-korero.
Na he pu-korero a Kupe ki ona whakatupuranga, a pena hoki a Turi.
He maha ano nga waka i u mai ki enei motu i mua, engari ma aua iwi e korero tona waka, ko au e korero ana i nga waka i u mai ki te tai hau auru.
Ko te waka nana i hari mai te taro me te hue ko "Haki-rere" te ingoa o taua waka, kei hoha koe ki te nui rawa o enei kupu.
Kupe
(Nga-Puhi)
I u mataiti mai a Kupe ki Te-reinga, a i patua ana kuri e rua eia ki reira, kotahi i taona eia hei whakahere ta maoa ki te atua ko te tahi o aua kuri i whakairia eia ki te rakau hei whakahere ta ota ki te atua, a ka rere mai aia i reira ki Hokianga, a waihotia ana aua kuri i te wahapu o te awa i Whirinaki, ko tana tiheru i waiho i Tarata-roto-rua, i te takiwa ki te Kerikeri, a ka tu tana hakari ki Te-whakarara-o-kupe, a ko te tahi ano hoki o ana hakari i tu ki Tohora-nui i te takiwa ki Whanga-roa, ka hoki mai aia i Tohora-nui, ka ahu ki te tonga, a ka mahue tana hoe i Manuka, a ka rere ano aia ka tae ki Ripiro, ki te taha ki te tonga o Maunga-nui, a ka mahue i aia a Whitianga-te-ra te tahi o ana tangata o tana waka i reira, ka rere tonu aia a Kawhia, a ka kite aia i te iwi nei i te Turehu i uira, he uri hoki taua iwi nei na Rua-rangi, a ko Rua-rangi hoki to ratou upoko, ka rere tonu mai aia a Kupe a ka tae aia ki Nga-motu (Taranaki) ka rere tonu a ka whiti aia i Rau-kawa, a ora iti aia ka mate i reira, me tana waka ano heke ora iti te pakaru ai i te wheke o taua moana, a ka hoki mai aia i reira ki Kapiti, a ka tae aia ki te toitoi o te tahi pukepuke i reira a Wai-hotu ma eia te kaka kura i reira a ka rere tonu aia ki Te-whanga-nui-a-tara, me ana tamahine a Matiu me Makaro, a ka haere te tahi o aua tamahine a Kupe ki runga ki nga maunga page (25)a ka tangi a Kupe ki taua tamahine ona ka noho nei i taua maunga, a ka noho aia a Kupe ka haehae i aia i te wa ona i tangi ai ki tana tamahine, a ka heke taua toto i reira, koia te korari, me nga ika o te moana i taua wahi i whero ai, he whero no te toto o Kupe, a i tapaa te ingoa o taua wahi ko Te-tangihanga-o-kupe, i te taha ki te tonga o Pori-rua, a ka hoki ano aia ma te tai tuauru ki Hokianga, a ka mahue i aia a Nuia, raua ko Arai-te-uru me etahi ano o nga tangata o tana waka o Mamari, i reira i te wahapu o te awa o Hokianga, ko Nuia raua ko Arai te uru, he kaweau na Kupe, he mokai whangai nana, a ka hoki aia ki Hawa-iki.
Tae atu a Kupe ki Hawa-iki, ka korero aia i tana haere ki tana mokopuna ki a Nuku-tawhiti, a nana i ako tana mokopuna ki nga tohu e rere mai ai a Nuku-tawhiti i te moana, ara ki te ingoa o nga whetu hei ara mai mo Nuku-tawhiti ki enei motu, a ka rere mai taua mokopuna a Kupe ki enei motu, rokohanga mai eia ko te iwi o Tuputupu-whenua, ara ko te iwi nona ake nga motu nei, i kitea mai e Kupe i te Reinga, a ka noho a Nuku-tawhiti ki uta, ka moe ana uri i nga wahine o Tuputupu-whenua, a ka iwi tahi ki a Nga-puhi, a ka tae a Nuku-tawhiti ka kaukau i te wai i kaukau ai taua iwi o Tuputupu-whenua, a ka porangitia aia a Nuku-tawhiti, a ka noho aia i Motu-wharawhara i te wahapu o te awa i reira, i i mate aia ki reira.
Ko Nuku-Tawhiti
(Nga-Puhi)
Ka kaumatua a Nuku-tawhiti, ara ka tino koroheke aia, a ka pa te mate turoro ki aia, ka noho raua ko tetahi o ana tuahine i Whanu, a i noho te tahi o ana tamahine i Wai-mamaku, a ka mate a Nuku-tawhiti. Otira i aia ano e ora ana ka ki ake aia ki tana tamahine "E mate au, me kokoti taku upoko kia motu, a ka patu ai i ta tatou pononga i a kekero kia mate, a ka tapahi ai ano hoki i tana upoko kia motu rawa, a ka mau ka whakapiri i tana upoko ki toku tinana, a ka mau i toku upoko ka huna kia ngaro rawa." Ka mahia aua mahi nei e tana tamahine, a ka tae te rongo o te mate o tana papa ki tana tamahine e noho ra i Wai-mamaku, ka haere mai aia a ka tae ki O-mapere, ka eke mai aia i te waka ka hoe mai ki Whanu, a ka kitea atu e tena tamahine e noho ia i a Nuku-tawhiti ka pa aia ka karakia, koia te karakia pihe e kii nei "Papa te whatitiri a ka puta te ua me te hau me te whatitiri." A ka kite tera tamahine i te waka i te kino o te tupuhi ka pa aia ka karakia, a koia te upoko i te pihe e kii nei "Totaru te wai-puna," a tae noa ki tana mutunga o taua pihe e pihea nei i enei ra. Koia nei te ahua o te whenua e kiia nei.
Sketch map of Hokianga River mouth
Scan courtesy of Alexander Turnbull Library, National Library of New Zealand, Te Puna Mãtauranga o Aotearoa.
John White Papers - Reference No: MS-Papers-0075-B16/1
(This text is crossed out in manuscript)
Kupe
(Nga-Puhi)
I u matati a Kupe ki te Reinga, a i patua ana kuri e rua i reira, one he cooked as a cooked offering to the god, the other he hung up raw, this was given as a raw offering to the god. Ka rere mai a Kupe i te Reinga a ka tae mai aia ki Hokianga, and he left his dogs at the mouth of the Whirinaki (lean against) river, and his bailer he left at the Tarata-roto-rua (pittosporum eugenioides of the two lakes which district is midway between the Bay of Islands and Whanga-roa) near the Kerikeri (dig) and he gave a feast in the same district at a place called Te-whakarara-o-Kupe (te food stage of Kupe) and he gave another feast a little to the north of this at Tohora-nui near to Whanga-roa.
Kupe
(Nga-Ti-Rua-Ka)
Ko Hawa-iki me enei motu e ungutu ana kia raua i mua, ara e whenua kotahi ana, a na Kupe i wehe aua whenua nei kia motu ke te tahi kia motu ke te tahi, a kia tu wehe noa atu nga motu nei i Hawa-iki, a na Kupe i tuku te moana ki waenganui o aua whenua nei, a ka tae mai aia ki te tua whenua ka kite aia i te tangata whenua o reira ko te Kahui-toka, a ko te ingoa o o ratou ariki ko Kehu, ko Rehu, ko Monoa, a kahore kau he kai ke atu i te roi aruhe nei, a ka kite taua iwi ra i te waka a Kupe ka wehi ratou, a ka rere ki te tua whenua noho ai, a ka haere noa a Kupe me ana hoa i uta, a ka hoha ka hoki ratou ki Hawa-iki.
No muri i a Kupe i hoki atu nei ki Hawa-iki, ka rere mai a Turi i reira, a ka u mai aia ki enei motu, a ka kite hoki aia i taua iwi i kitea nei e Kupe, a ka patua ratou eia kia mate, a ka riro te whenua o taua iwi ra i aia, ka noho nei a Turi i taua whenua, a ka aroha ki Hawa-iki, a haurangi noa iho aia i te pouri ki tana kainga i Hawa-iki a whakamomori noa iho ki roto ki te awa i Pa-tea.
No muri i a Turi ka rere mai a Taki-tumu, ara a Horo-uta i Hawa-iki ki enei motu, a ka u aia ki Whai-apu, a ka rere ki te Wai-pounamu, a pakaru atu ki reira, a kei reira ano a Taki-tumu e haupu ana i te akau o te moana, kua pakarukaru, a kua kowhatutia.
page (26B)(2)Ko Au-raro-tuia(toia) me Tane-a-rangi he rakau kotahi nona aua waka nei, a na Tu-tara-naki i wahi taua rakau kia mawhera, he papa he waka, he papa he waka o taua rakau, a na Maui a Au-raro-tuia a ko te waka tera i hoe mai ai a Maui ki enei motu, a hoki ai ano aia ki Hawa-iki.
E kiia ana e te korero a o ratou tohunga, ko Mamari te waka a nga tupuna a Nga-puhi i eke mai ai ki enei motu, a ko Nuku-tawhiti te ariki i eke mai i taua waka, a u mai ai ki Hokianga, ko te ingoa o taua awa ko Te-hokianga-nui-o-kupe, he kitenga no Kupe i a Nuku-tawhiti i reira, a hoki atu ai a Kupe i taua awa, ka ahu ano ki tawahi, koia te ingoa nei a Hokianga mo taua awa, a kei reira ano te waka e tau ana kua kowhatutia.
Ko Kupe Raua Ko Rua-Rangi
(Nga-Puhi)
Ka u a Kupe ki Kawhia, a rokohanga atu eia ko Rua-rangi raua ko tana iwi ko turehu e noho ana i reira, a ka noho etahi o Kupe ma i reira, a ka keri te iwi o Kupe i te roi aruhe ma ratou, ka hui te Turehu ki nga pukepuke titiro matakitaki atu ai i taua iwi o Kupe e kari ra i te roi, ka tu ka karanga atu te Turehu ka mea "E koe koe aianei, maku hoki ko te ra apopo" a ki te mea ka tohe tonu te iwi a Kupe ma ki te keri roi i te pakihi i muri iho o nga kupu a Turehu kua karanga atu ra ki a ratou, penei he aruhe kino te aruhe e keria e ratou, a ki te mea ka tohe te iwi a Kupe ki te keri aruhe a he kino te aruhe ka tu a Turehu ka waiata atu i enei kupu ki te iwi o Kupe mo aua roi kino i keria ra e ratou, mo te aitua i pa nei ki a Kupe ma mo ta ratou hoi kihai nei i mutu te keri i taua roi aruhe, i muri iho o a ratou kupu i karanga atu ra, ka waiata te iwi Turehu nei ka mea:
"Ko Ripiro aiti?
Ko Wanawana?
Ko au ko Rangi-pu-iri
Taka mai he wahine
Tuatahi tonu mai"
Te Whare a Te-Kahui-Rua
(Puke-Tapu)
Ko nga ingoa enei o nga maihi a Te kahui rua ko Rua-te-pupuke, ko Rua-te-mahara, ko Rua te pipiri, ko Rua te mana tu, ko Rua ka kitea, ko Rua, ka whaia (waia).
Korero I To Tatou Putake
Korero a tama na te Po tupu taua, na te Po rea taua, na Kiki taua, na Tato taua, na page (B7.P17)(68)Te-ata-uira, Te-ata-ka-mahina, Te-ata-ka-marama, ka marama Te-ata-hikurangi.
Ko Kupe Me Tana Hakari
(Nga-Puhi)
Na Kupe te hakari nui i tu ki te Koraha i te takiwa o Te-kerikeri a Whanga-roa, a he kowhatu nga pou o taua hakari, e hara i te pou rakau, penei me nga rakau o nga hakari o enei ra, a ko aua pou kowhatu ra nga pou i amia atu ai nga kai ki aua kowhatu tu ai piri atu ai, e tiketike ai aua kai nei hei titiro ma te iwi ma ratou taua kai hakari, ano ka mutu taua hakari, a ka marara nga iwi o taua hakari, ka tu tonu aua kowhatu pou ra, a e tu mai nei ano aua pou kowhatu, a e kiia ana he ingoa mo aua pou, ko-te-whakarara-o-kupe, a e tu mai nei ano aua kowhatu i te koraha o Tarata-roto-rua.
A ko te tiheru o te waka o Kupe, kei reira tata ano kei Te-whakarara-o-kupe i te takiwa ki Te-tou-o-puraho, a ko te tahi o nga tiheru o te waka o Kupe, kei te Kohukohu, ara i te Riri, i te taha ki uta o mohiti i te awa o Hokianga, a ko tenei kua pakarukaru i te tangata te wawahi i nga ra o te Pakeha kua noho i Hokianga.