He Popo Na Te-Rangi-Ta-Koru
Mo Tana Tamahine Mo Wharau-Rangi
(Nga-Ti-Hau)

Nei nga korero mo te popo a Te-rangi-ta-koru, i titoa eia hei popo mo tana tamahine mo Wharau-rangi. I eke mai a Hau i te waka nei i a Kura-hau-po, te take i eke mai ai aia i taua waka, he whai mai i tana wahine i kahakina e Weku e tana tane puremu, ka haere mai aia i te akau mai ano i Taranaki, a ka ahu ki te Whanga-nui-a-tara, ka tae mai aia ki Whanga-nui, ka tapaa te ingoa o taua awa eia ko Whanga-nui, he nui no te wahapu o tana whanga, ka haere ano aia i te akau, a ka tae aia ki Whanga-ehu, ka tapaa te ingoa o taua awa nei ko Whanga-ehu, he ata no taua awa ara whanga ki Whanga-nui, e tae i aia te ehu o te awa o Whanga-nui ki taua awa i Whanga-ehu, ka haere ano aia a Hau a ka tae ki te tahi awa ano, he tata no teneiawa ki Whanga-ehu koia aia i mea ai ki te mea ka turakina te rakau eia i Whanga-ehu, e tae te kouru o taua rakau ki Turakina, koia te ingoa o tenei awa i tapaa ai ko Turakina, ka haere ano aia i te akau, a he roa no te tikeitanga o ana waewae i tae ai aia ki te tahi awa ano, koia te ingoa o tenei awa i tapaa ai ko Rangi-tikei, ka haere tonu aia, a ka tu ki te tahi awa whanui a ka hopohopo aia ki aia e whiti ai i taua awa, i mea hoki aia me kauhoe eia e whiti ai i te mamao o te tahi parenga o te awa i te tahi ponga o te awa, a he oho no tana manawa, koia I tapaa ai te page (10)ingoa o taua awa ko Manawa-tu, ka haere tonu aia, a ka tioro te hau, ana ka rorowhio i ana taringa, koia te ingoa o te wahi I whioa nei aia i tapaa ai ko Hokio, ka haere ano aia a ka tae ki te tahi awa ka tapaa eia ko O hau, mo te hau i pu nei i tana mahunga, ka haere tonu ano aia me, te mau i tana tao ano he toa e moa a marangai ana i tana tao, e haere ana ki te patu tangata mana, koia te awa ona i tae atu ai i aia e maumarangai nei i tana tao i tapa ai ko O-taki, he taki hoki nana i aia e haere nei i tana haere. Ka noho aia ka karakia, ara ka hamama tana waha ki te karakia i ana karakia, koia i kiia ai te ingoa o taua wahi ko Wai-mea, he mehameha nona i taua wahi i tapu ai i tana karakiatanga ka haere ano aia, a ka tae he awa ano, ka titiro a maketu aia i reira, ara ka kawe ana kanohi, koia i tapaa ai te ingoa o taua awa ko Wai-kawe, he titiro kanaenae nona kia kite aia i tana wahine, ka haere tonu aia, a ka tae ki te wahi o tana wahine raua ko Weku e noho ana, ka kuhakuha tana manawa ara ka mapu tana korokoro, a ka tae aia ki tera wahi, ara ka tae atu ai ki Te paripari, i te pito o Tarawa, a ka kite aiai a Wai-raka, ka karanga atu aia ki tana wahine ka mea "E Wai-raka, he mate wai toku, tikina he wai ki au." Ka whakatika a Wai-raka ka haere ki te wai mo tana ariki, ka mau ki nga tahaa, kotahi ki te tahi ringa, kotahi ki te tahi ringa, a ka haere ai ki roto ki te wai, a ko to nga turi te wai ki aia, ka tu aia ka utu i ana taha, ka karanga atu a Hau, "Haere ano ki page (11)ki waho atu, ki te wai ki au." Ka nuku a Wai-raka ki waho atu, a ka tonga hope te wai ona ka utu ano aia i ana taha, ka karanga atu ano a Hau "Haere ano ki waho atu ki te wai ki au." Ka nuku ano aia a Wai-raka ki waho atu, a ka to nga kaki te wai ki a Wai-raka, ka tu a Hau ka pa ka karakia i tana karakia tapu, a ka tu a Wai-raka ka kowhatutia, a tu tonu mai aia i te wai me ana tahaa, a e tu nei ano i enei ra, a e tu tonu nei aia he toka, a e kiia ana taua toka ko Wai-raka i enei ra e nga iwi mohio ki te korero mo Hau raua ko Wai-raka, a ka haere a Hau ka ahu ki roto ki Wai-rarapa, a te take i tapaa ai te ingoa o taua awa nei o Wai-rarapa, he rarapa no nga kanohi o Hau i te raru o tana wahine i kohatutia nei eia hei utu no tana whakarerenga i aia i a Hau.

A te tahi kupu ano i taua popo nei, he mea na Te-rangi-ta-koru ki a Waitiri (Whaitiri) e ki nei "Hanga te paepae". Ko te paepae i mate ai te taua o Tawhaki, a ko te whetu nei ko Meremere taua paepae e kiia ana i aua ra, otira he iwi ano o Nga-rauru e ki ana. Ko Turi te tangata mana taua popo nei, he whai nana i taua wahine i riro i te haere puremu nana, mai ano i Patea a Te Whanga-nui-a-tara mai ano, a mo tana haere i taua haere nei ana tamahine i mate ai i nga pari horo i runga tata atu a Porirua. Koia nga harakeke o reira o aua pari ra i whero ai he toto no aua wahine.

Koia nei nga kupu o te popo a Te-rangi-ta-koru kimikimi noa ana au (ahau).

E hine aku, i (ki) to karanga mai i tawhiti Hawa-iki

page (12)

I (Ki) te whakaringaringa, i (ki) te whakawaewae
Te whakakawhitinga, ka maanu e Hine
Te waka i a Rua-tea, ko Kura hau-po
Ka iri (eke) mai taua i runga i (a) Ao-tea
Ko te waka i a Turi,
Ka u mai taua te ngutu (awa) whenua kura
Hanga (Poua) (Huaina) iho te whare (ko) Rangi-touhi (Rangi-tawia) (Rangi-tauria)
Tiria (Ngakia) mai te kumara
Ka ruia mai te karaka ki (te) tai ao nei (aone)
Karia (Keria) iho (eia ki) te pou (puna) tama-wahine
Ka waiho (noho) i nga tuahine i a
Noro (Ko) uri, i a Noro(Ko)-tea
Ko te here-runga, ko te koro-hunga (kohere runga)
Kapua (Ka apua) mai e Hau (ahu)
Ko te one ki te (tona) (tana) ringa
Ko te tokotoko o Tu-roa
E whiti i te awa
Ka nui ia (aia) ko Whanga-nui
Tiehutia te wai, ko Whanga-ehu
Ka hinga te rakau, ko Turakina
Tikeitia te waewae, ko Tikei (Rangi-tikei)
Ka tatu e Hine, ko Manawa-tu.
Ka rorowhio (rorowhio) (roro-iho) nga taringa ko Hokio (Okio)
Waiho te awa iti, hei (he)
Ingoa mona ki (ko) O-hau
Takina te toktoko, ko O-taki
Ka mehameha (meamea) e hine, ko wai mea
Ka ngahae (hahae) nga pu, ko Wai-kanae
Ka tangi ko te mapu e Hine
Ka kite koe (aia) i a Wai-raka,
Mata poutia, poua ki runga (pou whakarunga),
Poua ki raro (pou whakararo) ka rarau e Hine
Ka rarapa nga kanohi ko Wai-rarapa,
Te rarapatanga o to (tou) tupuna e Hine.
page (13) Ka moiki (mohi) (ki) te ao (te rangi te raro)
Ko te Pae (pai) a Whaitiri (Waitiri)
Kumea ki Warea-kai-tangata
Ki waho ki te moana
Hanga te paepae poua iho (te) pou
Whakangaro o te rangi, ko Meremere
Waiho te whanau, ko te punga
O tona (te) waka ko Te a whenua (ahi-ma) (Hou mea)
Kati ka whakamutu e Hine

Ko Hau He Korero Na Mua
(Nga-Ti-Rua-Nui)

I eke mai a Hau i te waka i a Kura-hau-po, otira e ki ana nga tohunga o etahi iwi ko Turi a Hau, a ko etahi iwi e ki ana ko Kupe a Hau, a te take o Hau i hoe mai ai he whai mai i tana wahine mo Wai-raka, i oma ra raua ko Weku, a ko Turi pea te tangata nei, i te mea hoki i u mai aia te tangata nei ki Pa-tea, a ka haere mai aia i reira ma uta, a ka tae aia ki Whanga-nui, a nana i tapa he ingoa mo taua awa ko Whanga-nui, he whanui no te wahapu o taua whanga, ara awa koia i tapa ai taua ingoa mo reira ko Whanga-nui, a he tata no taua whanga nei ki te tahi awa ano i pahaki (i tataki atu) o taua whanga nei, koia aia i mea ai ko Whanga-ehu he ingoa mo taua awa nei, i te mea e tae te ehu o te wae e tiehutia atu i Whanga-nui e tae taua ehu kiWhanga-ehu, a he tata no te tahi awa ki taua awa nei ki Whanga-ehu, koia ra i mea ai, ki te mea ka turakina he rakau eia i whanga ehu, e tae te kauru o taua rakau ki te awa nei ki Turakina koia i tapaa ai taua awa ko Turakina. A he roa no te wa ona i haere atu ai i Turakina ki te tahi awa ano, a he nui no ana tikeitanga, i tae atu ai aia ki te tahi awa ano, koia i tapaa ai ko Rangi-tikei te ingoa mo taua awa, ka haere tonu aia a ka tae aia ki te tahi awa nui, a i mea aia e kore aia e whiti i taua awa, a he oho no tana mauri koia i tapaa ai te ingoa mo taua awa nei ko Manawa-tu, page (15)a ka haere tonu atu aia, a ka whio te hau i roto i tana uru, ana mahunga, koia i tapaa ai taua wahi ko Hokio, ka haere ano aia a ka tae ki te tahi awa iti, a ka tapaa te ingoa o taua awa ko O-hau ara o taua ingoa ake ano, ka haere tonu ano aia, me te mau haere i tana tokotoko tu a mau patu i tana ringa, koia i tapaa ai te ingoa o te awa ona i haere atu ai ko O-taki, mo tana tokotoko i mau a patu ra, a mo te patu ano hoki e mau ai ana taki korero ranei, papatu ranei, a ka tu aia ka karakia i tana karakia, kia mana ai aia i te kaha i tana mahi i haere ai, a ka tapaa te ingoa o taua wahi ko Wai-mea, ara he wai meha, no te tapu o taua wahi i tana karakia tapu i karakia ai kia kaha ai aia, ka haere tonu aia a ka tae aia ki te tahi awa iti, a ka titiro kanaenae aia ireira, he oho no tana mauri kia kite aia i tana wahine i a Wai-raka, koia te ingoa o taua wahi i tapaa ai ko Wai-kanae, mai reira ka ruhi aia, ara ka tu a ngenge, a ka kuha kuha tana manawa, a ka tae aia ki te wahi i noho ai a Wai-raka raua ko te tane puremu i te Pari-pari i te nuitanga o te maunga nei i Tararua i te taha ki te tonga ki te moana, a ka kite aia i a Wai-raka, ka ki atu aia ki a Wai-raka "He mate wai toku, tikina he wai kia inu au." Ka whakatika a Wai-raka, ka mau ki te taha, a ka haere aia ki te tiki wai, a ka karanga atu a Hau "Haere atu i waho atu." Ka haere atu ano aia, a ka tae page (16)aia, a ka tae te wai ki tana hope, ka karanga atu ano a Hau, "Haere atu ano ki waho ano" a ka haere ano aia a ka tae te wai ki ana pokowhiwhi, ka tu a Hau ka karakia i tana karakia, a ka kowhatutia a Wai-raka, a ka tu tonu aia a Wai-raka, a e tu nei ano, i enei ra, a ka koa a Hau, ka haere hari aia, a ka tapaa eia taua wahi ko Wai-rarapa, mo te rarapatanga o ana kanohi i te koa ona i ea nei tana utu mo tana wahine i oma nei i aia.

(Extract from "Te Wananga")

page (99)

tiko rawa ake, e ai ana koe hei koko i te roke, ka karangatia, ka kitea Ao-tea-roa, kaua koe hei rere ki runga ki te atarau o te ra. Heoi ka maanu mai te waka o te iwi ra, na, te kitenga mai, ka pa te karanga, e! ko Aotearoa, katahi te iramutu o Hau ka rere, tu noa atu ko runga, ka mahue tona tata, ka tahi a Tauira ka haere atu ki te tata, no te komotanga o te tata, hara mai tonu te kiri kumara i roto i te tata, ka karanga te tangata ra, e, he tutae, ko wai e tiko nei i to tatou waka, ka rua ano komotanga o te tata, katahi te tangata ra ka titiro, e whakataha ana mai nga kanohi i raro o te puneke o te ihu o te Waka, ka tahi a Tauira ka whakatoro ki te toki, whakatika mai ai a Hau, ka tu ana ko runga i te niao o te Waka, katahi ka makaia atu te toki, he rere anake a Hau, ka horo atu ana ko roto i te wai, puea rawa ake he wahi ke, katahi te waka ra ka tupea, ka matapouatia, tu tonu iho i reira, ka hara mai a Hau i te moana, po noa mai a Hau ko Nuku-tau-rua ko te one i pae ai a Hau, ko Raro-henga, no te ata ka puta a Popoto ki waho o tona pa, katahi ka titiro atu a Popoto ko te karoro e mui ana mai i te one, katahi a Popoto ka karanga atu ki tana pononga, e hika, ina ta taua ika e muia mai ra e te karoro, katahi te pononga o te koroua ra ka haere, no te taenga atu, e whakataha ake ana nga kanohi i roto i te tepetepe moana, katahi te pononga ra ka ki noa kia ia, e, he mahara toku i te karangatanga a Popoto he ika, hara mai noa nei au, katahi ka karanga tonu ake te mea i kite iho ra te pononga ra, a Popoto papa oku nei? utua tonutia iho e te pononga ra, ae, katahi te mea ra ka ki ake, haere ka tae kia Popoto, ka ki atu kia mauria mai he ahi moku, hoki tonu te pononga ra, ka tae ki te pa, katahi ka ki atu kia Popoto, te mea e pae mai ra he tangata, i ki mai ki au kia mauria atu e koe he ahi, katahi te koroua ra ka mau ki te ahi, me nga wahie, he maire nga wahie, katahi ka heke atu, ka tae ki te mea i ki mai ra taua pononga, ka tahuna te ahi, ka ka, ka mauria atu te mea i kitea, ara, ka pararatia ki te ahi, he ngahoro anake nga pipi, ana, tu ana. Ko Hau-nui a Nanaia tenei, ka waiho tona ingoa o tena wahi ko te Ahi-ranginga o Hau, tae noa ki tenei ra, e takoto mai na ano me aua wahie ano, me te pa o Popoto e tu mai na ano, ka mauria Hau, e tona papa e Popoto, ka tae ki te pa, ka ui mai tona whaea a Nanaia, kei whea o tuakana, katahi a Hau ka ki atu, ina, e whakakapua mai ra i te moana, katahi ka tahuna te hangi tapu a Popoto, ka whakatatahitia, ka mau a Popoto ki nga motumotu o te hangi, katahi ka whiuwhiutia ki nga hau katoa, katahi ano ka tere mai te waka ra, ka tata mai ki uta, ka haere atu a Hau, ka tae ki te tauranga, ka eke ki runga ki te kowhatu, ka titiro mai tona iramutu i runga waka, katahi, ka ki atu ki nga tangata o te waka, te tangata e tu mai ra i runga i te kowhatu mehemea tonu ko Hau, ka ki atu a Tauira, e ta, nawai hoki te tangata i maka ia atu na ki te moana i ki kua ora mai ano, ka ki atu te tamaiti ra, ko te ahua ra mehemea tonu ko Hau, ka tata mai te waka ra ki uta, katahi a Hau ka mau ki tona tokotoko, ka whaktakototia atu ki runga ki te niao o te waka, ka karanga atu ki te iramutu whiti mai koe, ka hara mai te iramutu, katahi ano te waewae o Hau ka tu ki runga ki te niao o te waka ra, na, ka tahuri te waka, ka mate i konei nga tuakana o Hau, te ingoa o te waka ra, ko Papahuakina, e takoto mai na ano, tae noa ki tenei ra, ka hoki a Hau, ka tae mai ki te pa, katahi ka ui atu ki tona

(Extract from "Te Wananga")

page (100)

hakui, kei whea taku wahine a Wairaka, ka ki mai te kuia ra, kua riro i Oropa i a Kiwi raua ko Weka, ka timata te kimi a Hau i tona wahine i konei, ka ahu tona kimi, ki te taha ki Taiporutu, ki Taiwananga, kore noa iho a Hau e kite, tangi noa iho te mapu o Hau, ka eke a Kiwi raua ko Weka ki runga ki Taumatahinaki, ka rongo a Wairaka i te mapu o Hau, katahi te wahine ra ka ki atu ki nga taane, te mapu e tangi nei mehemea tonu no Hau, katahi nga taane ka ki atu, nawai hoki i whakahoki mai te tangata kua whiti atu ra ki tawahi, katahi a Wairaka ka mau ki te kete kai a Kea raua ko Wairakai i hoatu ai mana, katahi ka wetekia ake, ana he Popo-rakau ia, ka raru a Wairaka i konei, hoatu ana ma ona taane e kai. E kai ana te Kiwi me te Weka i te Popo. Na, me mutu i konei te korero o Hau, tera atu ano ia te mutunga o tona korero.

page (189)(6)

Songs Told of Paraha Te Kune

He Pepeha
"Kia mau ra ekore
Te noho i tou toka
Kei nguru ngurua koe
Kei komuhua e te korero
Kei kataina mai koe
E to te ra tua"

He waiata pepeha.

(These are the three songs for head of chapter of Manaia but get a good Historical song for ………. of 1^st chapter as head of Manaia Book. Song 2^nd on Pge 74 Moteatea.)