The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions. Awatea, Taranaki, Nga-Ti-Hau, Nga-Ti-Rua-Nui [Vol. VIII, Māori]
Upoko 17
Upoko 17
E pari i te tai whakaki ki te awa,
Nei au ka tu ko te hoe ki te ringa,
Ma te muri raro au e karawhiu,
Kihai whakarangona, te riri a te kohake.
Me aha i a roto nana ka whana tonu,
Kei tohu te makau ka pau te whaka-rau,
Te tuku pototia aku rangi ki te noho.
E kore matea, ko te kianga iho,
"E ka ko te ahi whakamau tonu ake,
Nga tomokanga koe o Tahere i runga
Ko te kainga ra i noho ai au."
Ruahine
(Nga-Ti-Hau)
I haere mai te kuia nei a Ruahine i tawhiti, a ka tae mai aia ki te whatitoka o te whare a Rua-maunu, akuanei te korerotanga atu ki aia "E ka kitea te piro o te au ahi o te kuia nei" akuanei ka whakarerea eia a Rua-maunu a ka haere aia taua Ruahine ka noho i a Tu-matua, a ka puta ki waho ta raua potiki ko Tai-nui, a ko Tai-nui te tupuna o Nga-tima.
I haere mai taua kuia i tawhiti i runga i te Ngutu-hue, a ka tere haere mai aia a ka u ana ki Whanga-nui nei.
He Iwi Noho Rakau
(Nga-Ti-Rua-Nui)
Na o matou kaumatua o mua i kite te iwi noho rakau i take o Puke-ranaki ara i te maunga e kiia nei ko Tara-naki, i kitea e nga tangata haere ki te tahere kuku, a ki te whakangau kiwi, ko nga ara haerenga o taua iwi i kitea ki te taha ki te ra huru (marangai) o taua maunga ara ki te taha e anga ana ki Tonga-riro, a ka kite taua iwi were kuku ra i te ara tangata, he mea mohio ki te tapuwae tangata e mau ana te ahua i te koparuparu o te ara, a ka haere tonu taua kai wero manu ra i taua ara, a ka kitea te kainga i runga i te rakau, he mea arawhata te ara e eke atu ai ki taua kainga, a he mea kaupapa te tunga mo nga whare, he mea tutei e aua kai wero manu ra, a ka hoki ai ki te iwi nui, a na ratou i huaki taua kainga, a ko nga tane i patua, ko nga wahine i whakaraua hei pononga.
He iwi popoto taua iwi, i pera me te iwi tuturu ake o Tau-po i whakaraua e Tu-whare-toa inamata, he iwi kore e whawhai, a he marie noa iho, e kiia ana nei ano etahi o taua iwi o Tau-po te ora nei ano ona uri i Tau-po, ara i taua takiwa.
Te Parekura A Rangi-Toenga
(Nga-Ti-Rangi)
Te take o tenei whakatauki a taku tupuna:
"Homai te kai kia kainga,
Kei ao ake te ra ko manga-whero."
Koia nei te take i kiia ai taua whakatauki nei e taku tupuna.
Ko Rangi-toenga (C) o Ngati-rangi o te iwi o Kahui-rangi i moe i tana wahine i a Hine-kawhia (D) o Nga-ti-awa, a he puna-rua a Rangi-toenga, no Taranaki te rua o ana wahine, ko te ingoa o taua wahine nei ko Tane-korako.
Ko te ingoa o nga tama a Hine-kawhia, ko Te-tupe-o-tu, ko Nga-rue-potiki, ko Nuku-mahu.
Ko te ingoa o nga tama a Tane-korako, ko Rongo-mai-rerea, ko Tonga-korau.
I whakatete aua tama o aua wahine nei ki a ratou mo te maara i Te-rewa-tapu.
Ano ka hoe nga teina a Rangi-toenga ki te hii ika, ka mea iho aua tangata ra ki a ratou iramutu, ka mea iho "Ki te pai koutou ki te whawhai ki a koutou ano, me whawhai a momoto ki a koutou."
Pahure kau atu ano aua matua o aua tamariki ra ka tu ka whawhai aua tamariki ra ki a ratou mo taua maara, a ka tu a Nuku-mahu raua ko Tonga-korau ka momoto, a takoto ana a Nuku-mahu i te whenua i page (170)a Tonga-korau, ka whakatika ake a Nuku-mahu i te whenua ka mau ki te pakiaka puriri, patua ana eia a Tonga-korau, mate rawa.
Ka haere a Rongo-mai-rerea ki aua iwi nei ki a Nga-ti-rangi me Nga-i-tawake, kia haere atu ki te taki taki i te mate o tana teina, kihai aua iwi ra i pai no te mea i whanaunga ratou ki a Hine-kawhia.
Ka haere a Rongo-mai-rerea ki era iwi i Taranaki, a ka tere mai aua iwi, ka haere mai aua iwi ra i Taranaki, rokohanga mai e ratou kua mene nga kai te kohi kohi e Nga-i-tawake ki Rewa-tahi, kua takoto te kai a te iwi nei a Nga-i-tawake ma ratou ano e kai, a ka rongo ratou i te taua a tauaki e haere atu ana, ka mea ratou kia kainga aua kai ra e ratou ano i taua ra ano i puta atu ai te rongo taua a Taranaki ki a ratou, ka mea atu a Nuku-mahu "Kaua te kai e kainga i te ra nei, engari apopo ka kai ai tatou i a tatou kai." Nga kai nei, he kiwi, he tui, he tuna, he kumara, he aruhe, he paua, he kuku, ka noho te iwi ra me a ratou kai, a ao ake te ra ka huaki te taua a Taranaki ka taupokina te pa a Nga-i-tawake, riro pa, riro tangata, riro kai, mo taua matenga o Nga-i-tawake koia i puta ai te whakatauki a taku tupuna.
Ka taea te pa e Taranaki, ka oma a Nuku-mahu ka piki ki runga ki te rakau, ka kiia atu e Rongo-mai-rerea, kia heke iho aia a Nuku-mahu ki raro, a ka hoatu e Nuku-mahi te paraoa roa ki a Rongo-mai-rerea. Ko Te Pae-o-te-rangi te ingoa o tauapatu paraoa, kia patua aia, a patua ana a Nuku-mahu e Rongo-mai-rerea, ka oma nga morehu o te pa ra, ka whati ki te ngahere. Ko Reke-i-tiutiu he wahine, me Korotiwha, me Tataerangi he kotiro, no Nga-i-tawake enei, nga tangata 80 o Nga-ti-rangi, me te rau kotahi o te ope a
page (171)Ka rongo aua tangata nui i te wawara o te tai o Wai-o-ngare, ka mea atu ki te iwi kia arahina ratou ki reira, a ka tae ratou ki reira, ka tu ka mahia he pa ma ratou ki reira ki O-maru, a ka huakina ano ratou e Taranaki, a ka mate nga iwi o Taranaki i taua iwi ou ou nei.
Ano ka korerorero nga tangata o te pa i O-maru ki a ratou ano, ka mea etahi o ratou ano ki etahi o ratou ano "Nawai i ki te iwi whatiwhati matira hei tu ake hei korero?" He tawai atu aua kupu na te tahi wahanga o nga tangata o te pa i O-maru, ki te tahi tangata ano o ratou, a na Ra-kino aua kupu, no te po aua kupu i kiia ai e Ra-kino no te wa ki ano i huakina te pa i O-maru e nga iwi o Taranaki, tena e ao ake te ra a ka huaki te taua a Taranaki, a ka tu te riri, i te wa ano e papatu ana te taua, e whana atu ana i te pa, ka tu a Koro-tiwha ki runga ka karanga atu ki ona hoa ka mea atu "E aku teina he kura," a ka maunu tana hunga i te papatu, ka haere ke atu, ka waiho ko nga hoa a Ra-kino, nana ra nga kupu tawai mo Koro-tiwha nona i kii, kia patua e te taua, a ka patua a Ra-kino ma e Taranaki a ka mate, ano ka kite atu a Koro-tiwha i te mate o enei o ratou, ka hoki mai ano ratou ko ana hoa, a ka kekeri ratou ko te taua, a mate ana te taua i a Koro-tiwha ma, ka mate i konei a Rongo-mai-rerea.
Ko te whawhai nui whakamutunga tenei a Nga-ti-awa i whawhai ai.