Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions. Te Arawa [Vol. VII, Māori]

Upoko XII — Ka Rere Mai a Te-arawa I Te Moana a Ka U Mai Ki Enei Motu (Nga-i-te-rangi)

Upoko XII
Ka Rere Mai a Te-arawa I Te Moana a Ka U Mai Ki Enei Motu (Nga-i-te-rangi)

Aue, e poipoi noa ana taua,
I te ra roa o te waru.
Me aha iho koe?
He tapu tawhito iho,
He kauhou (kauhau)
Ariki na o tupuna,
I hoea mai ai
Te Arawa i tawahi
Whiti mai ki konei
E kore to tupuna
e haere i te rangi ra,
Kei rere te ata
Ki muri nei.
Na Tau-hu nga ki nei:
Me huahua taua
Ki te wai kohua (kohue)
Kia oma ai a Whiro
Kia waiho ai te Ao-tu-roa
Mo taua e, i.
To kiri rangatira,
To whakatupu pai,
He matamata kahu-rangi tena ka riro
I te riri nui
Nau e te atua,
Hei kohurehure
Tu ana ko nga kohi anake,
Ka horo nga kiko i
Ko te tohu o te mate, na, i

page (14X)(1)

He whawhai te take i rere mai ai a Te-arawa i Hawa-iki. E mea ana te kupu a etahi kaumatua, he rakau nui ano te rakau i haua ai a Te-arawa, otira he manga (peka) te rakau i hanga ai taua waka nei a Te-arawa.

Nga ariki na ratou taua waka nei, ko Hou, ko Hei, ko Tia, ko Tama-te-kapua; a ko ratou me a ratou hoa te iwi i eke mai i a Te-arawa.

Ka tae ki te wa e rere mai ai taua waka nei a Te-arawa, ka hui te iwi o te waka nei ka rapu i te tahi tohunga mo ta ratou waka, hei karakia i a ratou i te moana; ka kiia kia tikina a Nga-toro-i-rangi raua ko tana hoa ko Kea-roa, ko te tane hei karakia i te tikanga o nga karakia tai-tama-tane, ko te wahine hei karakia i nga karakia tai-tama-wahine, ara ki te tikanga o te ru-wahine.

E mea ana etahi iwi nei, no Tai-nui taua hunga nei, a i mea raua kia eke i ta raua waka i a Tai-nui, a he mea nukarau raua e Tama-te-kapua i riro mai ai raua i runga i Te-arawa.

Ka riro mai nei a Nga-toro-i-rangi raua ko tana wahine, ka rere tonu mai a Te-arawa a ka u mai ratou ki Whanga-paraoa, a ka maka e Tai-ninihi te kura e mau ana i tana mahunga; i whiua ai tana kura eia, i kite atu aia i te page (2)puaka o te pohutu-kawa e ngangana mai ana i uta, a ka tere te kura a taua maia nei, a ka paea ki te one, a ka kitea e Mahina, a na reira te whakatauki nei "Te kura pae a Mahina" ara te kura i kitea e Mahina i te takutai o te moana.

Kua he noa mai te iwi i te waka nei i a Te-arawa, i te mea hoki, e rere mai ana ano ratou i te moana, a ki ano i u mai ki nga motu nei, ka moea a Kea-roa te wahine a Nga-toro-i-rangi e Tama-te-kapua, a ka tino riri rawa te tane, a ka karakiatia te waka nei a Te-arawa kia horomia e te moana, a ka ngaro taua waka i te korokoro o te parata, a ka aue te iwi o te waka ka karanga, ka mea "E Toro e, ka taka te urunga o Kea-roa." Ka rongo aia a Nga-toro-i-rangi i te wiwi o taua hunga, ka aroha aia ki a ratou a ka karakia aia i tana karakia kia hoki ake ai a Te-arawa i roto i te korokoro o te parata. Koia nei nga kupu o tana karakia:

Unuhia te pou tapu,
Na te Rongo-mai-mua;
Na te Rongo-mai-hiti.
Te whakarangona atu,
Nga-toro kai uka,
Ki te pou mua,
Ki te pou roto,
Ki te pou waho,
Heke, heke;
Heke iho i runga i ou hara,
Takiri hara o te Arawa,
Ko te aranga tonu
Nga hu o te parata

page (3)

Eke, eke, eke
Tanga-roa, eke;
Panuku, huia taikei
(Panuku, hui e, taiki e),
Eke, eke.

Na taua karakia nei i hoki ake ai te waka nei ki te ora ki te ao marama, a ka maana ano ka rere mai nei ki Whanga-paraoa, a ka rere ano a te motu i Ao-tea, a ka rere ano a Moe-hau, a ka rere ki roto ki Hau-raki, a ka rere atu i Hau-raki, ka rere ki Repanga i Ahuahu, ka tae ki reira ka tukua aua manu nei e Nga-toro-i-rangi kia rere ki uta ki taua motu noho ai, he manu mokai hoki aua manu nana, he mea mau mai eia i Hawa-iki, ko Takere-to te ingoa o te tahi, ko Mumu-hau te ingoa o te tahi. Ko te tane ko te uha. Ka hoe atu ratou i Ahuahu ka anga ki Katikati, a ka u ratou ki te tahi wahi o reira ki te Ranga-a-tai-kehu, a ka tau ta ratou waka ki reira, a ka kite ratou i nga tangata i eke mai i runga i a Tai-nui i reira; i rere mai hoki taua waka a Tai-nui i Hawa-iki, a u mai ki Whanga-paraoa, a i tau ki reira, ki te Ranga-a-tai-kehu na reira etahi o nga kaumatua i kii ai, ko Tai-nui te waka kua noho wene ona tangata i Tauranga. A ko te tahi waka ano i rere mai i Hawa-iki, a i u ki Whaka-tane ko Mata-atua te ingoa, a i riro i ona tangata nga whenua o reira.

Kia hokia ano nga korero mo Tai-nui. Ko Rau-mati te tino rangatira o taua waka nei o Tai-nui, a ko ratou ko tona hapu i mahue i ta ratou waka i a Tai-nui, ki Tauranga, a noho ai ratou ki Tauranga.

Ka rere atu a Te-arawa i te Ranga-a-tai-kehu ka whiti atu ki Maunga-nui, a ka tangohia taua wahi e Tu-taua-roa hei whenua mana, a noho ana aia page (4)i reira. Ka rere ano a Te-arawa a ka u ki Wai-rakei, ka okioki ratou i reira, a ao ake ka rere ano te waka nei ka tae ki Maketu, a ka toia a Te-arawa ki uta, a tau tonu iho taua waka ra ki reira, a ka tukua nga punga a Te-arawa ki roto ki taua awa, he punga kowhatu aua punga, ko Toka-parore te ingoa o te tahi punga. Ko Tu-te-rangi-haruru te ingoa o te tahi o aua punga, ko Toka-parore te punga o te ihu, ko Tu-te-rangi-haruru te punga o te kei, ka toia nei a Te-arawa ki uta i Maketu, ko tona otinga atu tenei o taua waka ki uta pae ai.

Ka noho a Nga-toro-i-rangi ki uta, me Tama-te-kapua, me Hei, me Tia, me Wai-taha-nui te tamaiti a Hei, me Tapu-ika-nui, (ki etahi ko Taipui(pua)-ka-nui tona ingoa), te tama a Tia.

Ka rongo a Rau-mati, kua toia te waka nei a Te-arawa ki uta tau ai ki Maketu, ka haere ratou ko tona nuinga ki reira, ki te tahu i taua waka kia pau i te ahi, ka haere nei a Rau-mati ki te tahu, a ka wera taua waka, heoi ka pau i te ahi.

Ka rongo te iwi me nga maatua, me nga tuakana a Ha-tu-patu, ki te wera o Te-arawa, ka tangi ki taua waka, a ka tu ka taki korero te matua a Ha-tu-patu, ka mea ki a Ha-nui, ki a Ha-roa, ki a Ka-rika "E te whanau penei ko nga ra tenei o taku ohinga, ko nga ra oku e taitamaiti ana ano, e kore e roa i au, ka ea te utu mo ta koutou matua-waka mo Te-arawa." Ka rongo a Ha-tu-patu ki aua kupu, ka mea puku aia mana rawa e patu a Rau-mati hei utu mo Te-arawa, ka haere aia me ana hoa, ka tae ki Maketu, ka tata atu aia ki te wahi i noho page (5)ai a Rau-mati, a ka tuteia a Rau-mati, a ka mohiotia te puni ka mau a Ha-tu-patu ki tana whitiki taua, me tona maro whero, ka whakahua i tana karakia mo te whawhenga o tana maro; ka karakia aia ka mea:

Homai taku tatua,
Kia whawhea.
Homai taku tu,
Kia hurua.
Homai taku maro,
Kia rawea.
He maro riri, te maro.
He maro nguha, te maro.
He maro kai taua.
Ko te maro, o Tu.
Ko taku maro e Tu.
Tu-nuku,
Tu-rangi,
Tu-papa,
Tu-kerekere,
Ko taku maro.
Tu, ka riri,
Tu, ka nguha,
Tu-mata-uenga
Tu-taweke
Tu-whakamoana-ariki.
Ko taku maro,
Ko te maro o Tu.
Tu-kai-taua
Tu-kai-tangata.
Homai taku maro,
Kia hurua.
Kia maro-hia.
Ko te maro o Tu.
Tu-ka-korikori.

page (6)

Tu-ka-mahuta.
Tu-ka-haere.
Tu-ka-maranga.
Ka maranga i te ata,
I te ata ka whanake,
I te ata o tenei riri
I te ata o tenei patu
I te ata o nga pa
I te ata o nga tohunga
I te ata o tenei tama
Oku o tenei tauira

Ka mutu te karakia mo tana maro, ka tahi ka karakia i te kii mo tana maipi ara mo tana tai-aha mo tana hani, ka mau aia ki tana maipi ka whakahua i nga kupu ka mea:

E l tena te rakau ka hoa,
Ko te rakau na wai?
Ko te rakau na hapai,
Ko te rakau na wai?
Ko te rakau na Toa.
Ko te rakau na Tu,
Tu ka riri,
Tu ka nguha,
Na koutou, na nga pu.
Na nga atua.
Na nga tohunga
Na nga Kaupapa.
Na nga atua-kiato,
I homai ki au,
Ki tenei tama,
Ki tenei tauira.

Ka karanga aia ki nga atua o te po, me o te ao ka mea:

E, koro ma e:

page (7)

Tukua mai ki tenei rakau,
Kia ripiripia,
Kia haehaea,
He ika, ka ripiripia,
He ika, ka haehaea;
He ika, ka hinga noa mai,
Ki te mata o tenei rakau.
Tuku tonu,
Heke tonu,
Te ika, ki te po.
Tuku tonu
Heke tonu,
Te ika ki te Reinga.
Na runga atu au,
Na raro mai koe,
Ko nga huruhuru o taku tinana
Me tupu ki runga,
Ki to pane.
Ko to pane te homai,
Ki au.
Ki au
Ki tenei tama,
Mo tenei tohunga,
Mo tenei tauira.

A ka huakina a Rau-mati, a ka tu ka papatu, a ka mate a Rau-mati i a Ha-tu-patu, ka mau a Ha-tu-patu ki te upoko o Rau-mati ka hoki aia ki Roto-rua, tae atu ka tu te tahi o nga hoa a Ha-tu-patu ka pioi i tana pioi, ko taua pioioi koia nei ona kupu:

Ka whakamaroro ki tai o te moana

Ka oho ana hoa ka mea:

E ta taua rangi

Ka oho ano te hoa a Ha-tu-patu ka mea:

E ta taua rangi tuia ake

page (9)

(Note in text that page 9 to follow page 7)

Ka oho te nuinga:

Pioi e, pioi e

Ka oho te tangata ra:

Ko te mata i tuia

Ka oho te iwi ka mea:

Ko te mata i wharaua

Ka oho te tangata ra:

E ta taua rangi

Ka oho te iwi ka mea:

Ha-nui, Ha-roa, ko Ka-rika
Ka whakamaroro ki tai o te moana

Ka oho te tangata ra:

E ta taua rangi

Ka oho te iwi ra:

E ta taua rangi, tuia ake.

E pioi haere atu ana a Ha-tu-patu ma ki te kainga, me te whakarongo mai te iwi i te kainga.

Mutu kau ano te pioi ra ka whakatika mai te matua taane a Ha-tu-patu ka whiua ana kakahu ki tahaki; ka rere aia ki roto ki te wai o Roto-rua, a ka tae aia ki te wai ka powhiri ana ringaringa ka parare te karakia ka mea:

Hara mai i uta, hara mai i tai;
Teretere nui no Tu.
Hara mai i te kimihanga
Hara mai i te hahaunga
Hara mai i te rapanga (rapunga)
Teretere nui no Tu.
Tu whiwhia, Tu rawea, Tu marie, o-i.
Kei te marie nui o te rangi nui e tu nei,
Ka whiwhi, ka rawe, ka mahaki, ka angaia
Teretere, teretere nui no Tu.

page (10)

Ka mutu ra te pioi o te kaumatua ra ka heke te taua ra ki te wai ka karakiatia e te matua o Ha-tu-patu kia noa ai ratou i te toto o ta ratou patunga tangata i Tauranga. Ka hoki ake te taua ra i te wai ka noho i te kainga.

He iwi ano e ki ana, i whaia a Rau-mati e Ha-tu-patu ma a mau rawa atu i te wahapu o te kongutu awa i Tauranga, a i parekuratia e Ha-tu-patu ki reira, a i patua a Rau-mati ki taua wahi, a ko te upoko, ara ko te pane o Rau-mati i whakanoia ki te pou i tana wahi, i tu taua pou me te pane o Rau-mati i a ratou te mahi, a na reira i tapa ai te ingoa o taua wahi ko Panepane, mo te tunga, ara mo te iringa o te pane o Rau-mati i reira, a e mau tonu ana taua ingoa a Panepane ki taua wahi i enei ra.

A ka tirara nga uri o te iwi i eke mai nei i a Te-arawa, noho rawa atu etahi i Maketu, ko etahi i haere ki Roto-rua noho ai, a ko etahi i haere tonu atu a noho rawa atu i Tau-po, a ko etahi o ratou i haere rawa atu ki Whanga-nui noho ai. Ko te tama a Tapu-ika-nui-a-tia ko Maka-hae i noho i Maketu, a kia puta nga uri, ki te tekau ma whitu whakapapanga ka puta hoki a Te-puku-atua i aia.

Tetahi waka ano, i u mai tenei waka ki Whaka-tane i rere mai i Hawa-iki, ko Te-mata-atua (Mata-atua), a ka puta nga uri o nga tangata i eke mai i aia, a ka tupu mai i reira a Nga-i-te-rangi.

I te wa o te orokounga mai o taua waka nei o Te-mata-atua ki Whaka-tane, i haere aua tangata o taua waka a noho rawa atu i O-potiki hei kainga tuturu mo ratou, ki te whenua e nohoia page (11)ana i enei paparanga e nga iwi e kiia nei, ko te Whaka-tohea a ko te Ure-wera (Uri-wera). Ano ka tupu taua iwi o te waka nei o te Mata-atua, ka nui ratou, ka tautete ki nga iwi i eke mai i a Te-arawa, a i noho hoki aua uri o era i eke mai i Te-arawa i te akau mai ra ano i Tauranga-o-te-arawa, a Maketu mai ra ano, ka whawhaitia a Te-arawa e taua iwi nei, a ka whakaetea e taua iwi a Te-arawa kia haere ki uta ki Rotorua noho ai; kia mahue te akau o taua moana nei o Maketu mai ra ano a Tauranga-a-te-arawa kia ratou ki nga uri o te iwi i eke mai i taua waka nei I Te-mata-atua. A ka hoki aua Arawa ki era Arawa i Roto-rua, a ka noho ratou i reira, taea noatia mai nga ra i puta ai te pakeha ki enei motu, a ka mau tonu te noho o aua whenua nei i a Nga-i-te-rangi, a no enei ra ka hoki ano etahi o nga iwi o Roto-rua, ka whaia ano e ratou etahi o nga wahi i Maketu, me Maketu tuturu, a i whawhaitia ratou, ara i whakaekea ta ratou pa e Wai-kato raua ko Nga-i-te-rangi, a taea ana taua pa nei a te Tumu, a ka mau ano nga whenua i a Te-arawa, ara nga whenua i riro ra i nehe noa atu i nga uri o era i eke mai ra i te waka nei i Te-mata-atua, a ka mau taua whenua i a Te-arawa a taea noatia mai enei ra.