The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions. Te Arawa [Vol. VII, Māori]
Upoko X — Ko Nga-toro-i-rangi Ratou Ko Kuku, Ko Hoata (Nga-ti-rua-ka)
Upoko X
Ko Nga-toro-i-rangi Ratou Ko Kuku, Ko Hoata (Nga-ti-rua-ka)
E rere e te ao, e kume i runga ra,
Ko au ki raro nei, mihi wairua ai,
Waiho ra motu kia taria ake,
Ka tae nga tohu o te tau ka wehea.
Kei hua mai koutou e noho pononga ana tenei
Kua wharangi aku rongo kaia i huia e koro
Te tihi ki Whakatara i ai rawa he korero
Te runanga taua, nau na e Tu-iri
Tu ana i te ia o Aro-whena i raro.
Kia a koe e Nini kia whakarikauia
Te piau tawhiti, na i e.
No te taenga mai o Nga-toro-i-rangi i runga i a Te-arawa i Hawa-iki, ka noho aia i Make-tu raua ko tana ropa ko Nga-uru-hoe.
Ka noho nei ratou i reira, ka mea a Nga-toro-i-rangi kia haere raua ko Nga-uru-hoe, kia kite i te ahua o te tuawhenua. Ka haere raua a ka tae ki Tau-whare ka piki a Nga-toro-i-rangi ki runga ki taua maunga a ka eke ka titiro ki te nui o te whenua a ka heke ki raro, ka haere aia i te akau o te moana i Tau-po, a ka whiua tana tokotoko ki taua moana, a tupu tonu ake taua tokotoko hei rakau totara, a e tupu mai nei ano i enei ra (1854), kei raro kei te wai e tu ana, e kitea atu ano e te tangata aua haere kia kite. A ka haere tonu ano aia i te akau o taua moana, a ka ruperupe aia i tana kakahu a ka taka nga hukahuka ki taua moana, a tupu tonu ake aua hukahuka hei ika inanga ki taua moana, a koia ra te take o te inanga i noho ai i Tau-po.
Ko Tia koa te tangata tuatahi kua tae ki Tau-po, a nana i kii he ingoa mo taua moana ko "Tau-po-a-tia", no muri i aia a Nga-toro-i-rangi i tae ai ki reira, a ka kitea a Nga-toro-i-rangi i nga tohu o te taenga o Tia ki Tau-po otira te mea mahi maminga e Nga-toro-i-rangi tana taenga ki Tau-po kia kiia ai koia o raua ko Tia te tangata kua tae matamua ki Tau-po. Ka tae a Nga-toro-i-rangi ki te rakau kaikowau hei pou mo tana tuahu, kia kiia ai he roa noa atu te tua o tana tuahu i tu ai i reira whai hoki he mamata noa atu aia a Nga-toro-i-rangi i karakia ai ki taua tuahu. A ka haere a Nga-page (2)toro-i-rangi ka ahu ki Po-utu, a kei reira ano te takahanga o tana waewae i te toka, ko te ahua o tana rekereke me ana matikara e rima te mau tonu nei a taea noatia enei ra. Ka tu aia ka haere ki Tonga-riro, a ka piki aia i taua maunga, kia pai ai tana titiro i te nuku o te whenua, a ka pa ka ngau i aia te huka me te maeke i reira a ka wiri aia i te matao. Ko tana tihe ara ko tana kakahu he monoa (monowai) te taru i hanga ai, ara mo nga rau o te monoa taua kahu i whatua ai. Tenei mea te rakau monoa, ko te matua ia o nga rakau katoa, a ki te mea ka whaia taua rakau hei wahia a ka tahuna ki te ahi, hei tahu kai, penei ka ua, ara ka awha te rangi, a i pokia tana tihe e te hukarere, a ruiruia ai eia taua kahu kia horo ai taua hukarere, koira ra te take mai o taua rakau nei o te monoa i tupu nei ai i Tau-po. Ka mate ra a Nga-toro-i-rangi i te ngaunga a te huka, ka pa tana reo ka parare ki ana tuahine i Whaka-ari, kua u mai hoki aua wahine ki reira i te wahi o te kanga a Manaia mo Nga-toro-i-rangi, he mea karanga e Nga-toro-i-rangi kia maua atu he ahi i reira mana ki runga ki Tonga-riro, a ka rongo raua i tana reo ka maua atu e raua i te ahi tapu a raua i mau mai ai i Hawa-iki, i a raua tia i nga taniwha nei i a Pupu raua ko te Hoata, he mea hou haere atu e aua atua taniwha i raro i te whenua, a puea rawa ake i te toitoi o Tonga-riro, tae atu raua me te ahi, ora iti kua mate a Nga-toro-i-rangi maori ano kia tae atu raua i te wa o raua i tae atu ai, nei roa kau iho kua hemo atu aia i page (3)te mate rawa atu ki te po, a ko tana tia kua mate, kua hemo atu ki te mate rawa atu ki te po, a no tana matenga nei i kiia ai te ingoa o te rua i pupu ake ai te ahi ki te ingoa o taua tia ko Nga-uru-hoe, te ingoa o taua ahi, a e ka tonu mai ana i waho i Whaka-ari ra ano a Tonga-riro atu ana.
Te take i puta ai te kanga a Manaia ki a Nga-toro-i-rangi i Hawa-iki, he mea koa i mangungu nga hangi o aua wahine o Kuku raua ko Hoata, ara nga tuahine o Nga-toro-i-rangi, koia nga kupu o te kanga ona ki tana taokete i penei ai "I tapu i nga iwi o ta korua tungane nga wahie o waenga tahora ara nga takihi o Nga-toro-i-rangi, apopo nga kiri o ta korua tungane hihi ana i nga kowhatu o Wai-korora, ara i Tu-ai-korora." A te tahi ara o nga kupu o te kanga o Manaia e ki ana, koia nei nga kupu o taua kanga "I tapu nga kowhatu o Wai-koro-ariki i te tahunga i ta korua tungane? i mangungu ai nga hangi tapu kai mo taku purenga?, penei rawa ake apopo hihi ana te kiri o ta korua tungane i nga kowhatu o Tu-ai-korora-ariki."
Ka hui te hui ki te kai i te hakari mo te purenga o te mahunga o Manaia, a kihai i maoa te kai o nga hangi o nga wahine a Manaia, ara o nga tuahine o Nga-toro-i-rangi, koia a Manaia i reri ai, he aitua hoki mona aua kai mata, a i puta ai tana kanga ki a raua, a i rongo katoa ano hoki taua menenga ki tana kanga, a ka pouri aua wahine mo taua kanga a ka tangi raua i te whakama, a ka tu ka mahi raua ki te karakia, ki te hapai i a raua mea tapu kia kore ai raua e mate i te kanga o Manaia, a ka mutu a raua karakia, ka oma raua, a ka eke raua i te page (4)waka nei i a Te-rewarewa, otira ko te tahi korero ano e ki ana i eke raua i te waka nei i a Te-huruhuru-o-te-manu, a ko te tahi korero ano e ki ana ko Haunga-roa, ko Kiwi te ingoa o aua wahine a Manaia, a na te atua raua i mau mai i Hawa-iki, ki Ao-tea-roa nei na nga atua nei na Rongo-mai, na te Iho-o-te-rangi, a ko aua atua ra a raua wake i eke mai ai a i u mai raua ki te moutere nei ki Whaka-ari, a tae kau mai ano raua ki reira, ka rongo atu raua i te reo o ta raua tungane e parare mai ana i Tonga-riro i te mate ona i te ngaunga a te huka, a tukua atu ra e raua te ahi ma Nga-toro-i-rangi kia maua atu e a raua tia ki aia, a no muri iho raua i haere atu ai ano kia kite i ta raua tungane; a he mea tahu ta raua ahi tapu i mau mai ai i Hawa-iki, he mea tahu kia ka tuturu i te moutere i Whaka-ari, a waiho iho e raua kia ka ano i reira, a ka whiti atu raua ki te tuawhenua, he mea mau ano e a raua atua, ka haere raua ki te tuawhenua, a ka tae raua ki Kainga-roa, a ka kaa he ahi ma raua i reira, a ka noho raua ka kai, he roa noa atu no ta raua wa i kai ai koia te ingoa o taua wahi i tapa ai ko "Kainga-roa-a-haunga-roa".
A ka haere raua ki Tau-whara, a ka ka ano he ahi ma raua ki reira, ka haere ano raua a Toka-anu, a ka ka ano he ahi ma raua i reira, a ka piki raua ki runga ki Tonga-riro, a ka kaa ano he ahi ma raua ki reira, mo to raua tungane i kainga ra e te huka ki reira, otira kua pahure mai a Nga-toro-i-rangi i reira, kua hoki iho ki Maketu, a ka hoki iho ano hoki page (5)raua, a ka ma Wai-kato to raua ara, a ka ka ano he ahi ma raua i Hipapa-tua, a ki Orakei-korako, ki Tihi-o-ruru, a i Roto-mahana, a ka kaa ano he ahi ma raua i Waka-rewarewa, i O-hine-mutu, a ka mutu ta raua tahutahu haere i te ahi ma raua, ka haere raua ki Maketu kia kite i ta raua tungane, a ka tae raua ki te kainga i Maketu ka haere raua ki te marae a ka eke raua ki te tuaha, a ka noho raua ka karakia i reira, i te ata ka haere atu a Nga-toro-i-rangi ki taua tuahu karakia ai, ka kite aia i ana tuahine i reira, a ka oho atu aia ka mea "Ko korua tena?"
Ka mea mai raua "Ae, he rapu mai ta maua i a koe."
Ka mea atu aia "He haere aha, mai ta korua?"
Ka mea mai raua, "He kanga na to taokete na Manaia i a koe, kia taona koe ki nga kowhatu o Tu-ai-korora."
Ka ki atu aia "He aha te take?"
Ka mea atu raua "He umu kai mata."
Ka mea atu a Nga-toro-i-rangi "Kati ra, waiho mana nga kowhatu, kei tao i aia i Maikuku-tea i Maketu." Ka mutu a ratou korero, ka karakia ano ratou i te tuahu, a ka keria te totara hei waka, ko te rakau toitu tonu, he rakau takoto i te repo, ko nga manga ano ki te rakau mau ai, kahore he riu a waka he rakau wao nui tonu a Tane, a ko te ingoa o taua rakau tuawaka nei ko Totara-karia, a ka eke te hokowhitu topu nei ki taua waka ara ki nga manga noho ai, a na te mana o nga karakia a Nga-toro-i-rangi i maanu pai ai ara i rerea ai taua rakau ki runga maanu pai ai, i u pai ai ki Hawa-iki i te page (6)po, a haere tonu te hunga i te waka nei ki te marae o Manaia, a ka takoto te tini nei i nga tuahu, a ka mea atu a Nga-toro-i-rangi ki tana ope kia motokia a ratou ihu e ratou ano, ka panipani ai te toto ki o ratou tinana kia kiia ai e te tangata whenua he mau patu rawa ano ki te patu parekura, a na reira i kiia ai tenei matenga tangata ko te "Ihu-motomotokia". A ka eke a Nga-toro-i-rangi ki runga ki te tuahu a Manaia, a takoto ana aia i reira, ano he mea patu rawa ano e te atua.
I te ata ka oho ake a Manaia i te moe ka haere atu aia ki tana marae, i tawhiti ano aia ka kite atu i te tangata e takoto mai ana kua mate, a ka titiro hoki aia ki tana tuahu, ko Nga-toro-i-rangi e takoto ana i reira, ano he ika hapainga ma tana atua, ka hoki aia a Manaia ki tana iwi, ka karanga atu aia ki a ratou ka mea "Haere mai kia kite i te mana o aku karakia ki a Nga-toro-i-rangi, kua mate te hapainga, a kua takoto ki te marae o te tuahu, keria he umu hei tao i a tatou hoa riri, i patua nei e to tatou atua," i hewa a Manaia a i mea aia "He mahi na taku atua, kia hohoro te tahu o te hangi, me tahu ki nga kowhatu o Tu-ai-korora, a nau na taku hoa riri te ki, me tae au ki nga kowhatu-o-maikuku-tea, ae ko koe ka tanua akuanei." A e karakia ana a Nga-toro-i-rangi i ana karakia i te tuahu, me te keri te iwi o Manaia i nga hangi hei tao i te iwi o Nga-toro-i-rangi, mutu kau ano tana karakia, ka whakatika a Nga-toro-i-rangi me tana karanga ki tana iwi, "Whakatika, whiua te patu." Ka oho te iwi, a kotahi ma page (7)wha o tana iwi i patu i te iwi o Manaia, a ka whati te iwi o Manaia ka rere i te wehi o tera e patu ra i a ratou, a ka rere ano hoki a Manaia, a kihai aia i mau, i ora atu aia i te patu o ana hoa riri, ko tana iwi ia i hinga te nuinga o ratou i te patu a te iwi o Nga-toro-i-rangi, a kotahi mano topu o taua iwi i mate i te patu a te kotahi ma wha topu a Nga-toro-i-rangi, a ka taupokia ano hoki te pa i Tawhiti-rahi, a ka taea taua pa a Manaia ma, a ko te ingoa o taua parekura ko "Ihu-motomotokia", a mutu kau ano te patu ka eke ano a Nga-toro-i-rangi i ta ratou waka ka hoki ki Maketu.
Ka noho atu nei a Manaia ma, ka tu a Manaia ka haere ki te tutu taua mana hei tiki hei patu i a Nga-toro-i-rangi, a he pio te ope a Manaia hei patu i tana hoa riri, a ka eke te ope nei i a ratou waka, a ka rere me te karakia haere i te moana me te titiro ki nga whetu o te rangi kia tika ai te rere ki Maketu, a ka tae ratou ki Motiti, i reira rawa ano a Nga-toro-i-rangi me tana wahine e noho ana, a i reira ano hoki te tamahine o te tuahine a Nga-toro-i-rangi, a ka rere taua kotiro ka korero ki tana papa ka mea atu "E Nga-toro-i-rangi e puta ki waho kia kite i te tai o te moana." Haere ana aia ki waho, a kua kapi katoa te mata o te tai i te waka o te ope o Hawa-iki. A ka tu a Nga-toro-i-rangi ka karanga atu ki a Manaia "Hei apopo taua ka parekura ai, kua he te ra, kua tata te too, kei waho ra maanu mai ai, tukua o punga i Taia, a kia page (8)ao te ra taua ka kekeri ai." Ka ae mai a Manaia, a ka ki atu ano a Nga-toro-i-rangi "E kore au e mate i te po, a kaua hoki koe e u mai i te po, i te mea hoki ka tu taua ka kekeri i te po e kore ano au e mate i a koe; kia ao te ra, ae, ma kona pea au te taea ai e koe." A ka ae atu ano hoki a Manaia ki aua kupu ano a te kaumatua ra, a ka hoea nga waka e te iwi ki waho ki te moana tau ai, a ka moe te iwi ra, a ka hoki a Nga-toro-i-rangi ki roto ki tana whare, a ka tu raua ko tana wahine ka karakia i a raua karakia, ko te tane ki te karakia i nga karakia mo te tama tane, ki nga mano i runga, a ko te wahine ki te karakia i nga karakia ruwahine ki nga mano i raro, a ka tu te wahine ra ka mau ki tana taura tapu ka here taua taura ki te matapihi o te whare, a ka karakia aia i ana karakia tapu katoa ki nga uri o te hapu a Tai-a-pawa, hei ami i nga hau katoa o taua tini atua ki te moana, a ka puta aua hau a te whanau a Tai-a-pawa, a ka pa ka pupuhi ki te moana, a tutu ana te heihei o te moana, a na aua karakia i ami mai nga hau o Punga-were i taua po, a na aua hau i mate ai nga waka o te iwi o Manaia, a i mate ai ano hoki te iwi katoa o Manaia, a kitea te tangata kotahi o taua ope i rere, mate katoa. I te ata ka puta a Nga-toro-i-rangi ki te toro i a Manaia, a ka kite aia i te pakarukaru waka e takoto ana i te akau o te moana, kapi katoa te taitua i te iwi me nga waka o Manaia, e takoto pakaru ana, a ko nga moko o te tuna, ara o te pokowhiwhi anake o Manaia i kitea, kua pau page (9)pea i te ika te rahinga o nga tinana o taua iwi, koia ano i tika ai nga kupu i te waiata a Pehi i waiata ai i kii nei:
"Mau ano Muru-tohanga
I mate ai te
Mano a Manaia"
A ka puta i a Nga-toro-i-rangi te pepeha nei mo Manaia:
"Nau te ki, ko au e taona e koe ki nga kowhatu o Wai-korora-ariki,
ko tenei ka taona nei koe ki nga kowhatu o Maikuku-tea."
A noho ana te kaumatua nei, me tana wahine i Motiti, a ka tae ki ta raua ra i pai ai ka turia te ahi, a na te paoa o te ahi ka whanake ki te rangi ka kitea mai e te iwi i Maketu, a ka hoe atu era kia kite i ta ratou ariki, he mea hoki ko tena mata tohu tena mo te taua, mo te mate, mo te rongo kino, mo te aitua, he ahi tahu ai ki nga keokeonga o nga maunga, a ka kanoti ai, a ka tuku ai ano kia pupu te paoa, kei hewa nga iwi ki te ahi ka noa he ahi tohu kupu atu ki aua iwi. A ka rewa atu te ope o te iwi i Maketu, a ka hoe ki taua moutere, tae atu ka kite ratou i te mate o Manaia, a ka koa te iwi ki te mate o Manaia mo tana kanga ki a Nga-toro-i-rangi.