Ko Rongo-Tute, He Pakeha No Mua.
(Nga-Ti-Hau.)

I nga ra o mua noa atu, i nga ra o nga koroheke o enei ra e taitamariki ana, ka u mai taua kaipuke nei ki Aropawa, ko Rongo-tute te ingoa o te tino rangatira o taua kaipuke, a he iwi kino te iwi o taua kaipuke, a ka mahi kino ratou ki te maori, a taea ana te huhi o aua Maori a tingia e te kino, ka huakina taua kaipuke e te maori a ka patua katoatia te iwi o taua kaipuke e te maori, a ka topatia e ratou a kainga ana, ko taua mahi nei no mua rawa atu o nga ra i haere teretere mai ai a te Rau-paraha i Kawhia ki Te-whanga-nui-a-tara. Ka mate nei nga tangata o taua kaipuke i aua maori i Aro-pawa, ka kohikohia nga taura o nga rewa, me nga komaru o taua kaipuke a ka tukua te kaipuke kia paea ki uta ki te akau takoto ai, ka kohia nga taonga o te kaipuke ra e aua maori a ko nga pereti tina ka wawahia e aua maori a ka pokaia nga pakarukaru hei Hei-tiki, a ko te ahua rite o aua mea i tu a rite ki te rakau maori koia i kiia ai aua Hei-tiki ko Te-upoko-o-rewarewa, he mea hoki na aua maori ko te ahua o te rakau i aua pereti i rite ki te Rewarewa maori nei. Taro kau iho ano te wa i patua ai, a page 105 i kainga ai aua pakeha, ka pa te mate ki te maori, he mate kirika, a koroputaputa ai te kiri o nga turoro, he mano o te maori i mate i taua mate. Kotahi patu o taua kaipuke i penei me te mere a te maori, a ko taua patu kei nga rangatira o te hapu a Nga-ti-hine a mau ana, a koia ra te oroko kitenga a te maori i tenei mea i te rino, a ko nga whao, he mea orooro kia koi a whakanohoia ana hei tao ra, a ko etahi he mea mahi hei Kapu, whakairo rawa ai ano nga kakau, a mahia ai ano ki te paua, me te waero kuri, panipani ai ki te ware Tarata. Kotahi o aua toki i tapa ki te ingoa nei ki a Kai tangata.

Nga Korero A Te Horeta-Te-Taniwha.
(Nga-Ti-Whanaunga.)

I nga ra o mua noa atu, i au e tino tai-tamaiti ana ka u mai te kaipuke ki Whitianga, e noho ana hoki matou ko taku iwi i reira, e hara i te tino noho tupu, he haere no matou ki reira ki era whenua a matou whakauruwhenua ai, i te mea hoki he tikanga tenei na o matou tupuna iho, ara ka noho matou i te tahi wahi o o matou whenua, a ka heke te iwi ki te tahi wahi noho ai, ngaki ai, kia mau ai te mana o o matou whenua i a matou, kia ka tonu ai a matou ahi i te nuku o a matou whenua, kei riro aua whenua i etahi iwi ke.

Ka noho ra matou i Whitianga ka puta taua kaipuke nei ki reira, ka kite atu a matou kaumata i taua kaipuke ka mea ratou he atua, a he tupua nga tangata o taua kaipuke, a ka tu te kaipuke a ka hoe mai nga poti ki uta, ka mea aua kaumatua, “Koia ano he tupua, he kanohi kei nga-muri-kokai, ina e hoe tuara mai ana ki uta,” ka u mai aua tupua ki uta ka mataku atu matou nga wahine me nga tamariki a ka oma matou ki te tahora (ngahere), ko nga toa anake i noho i aro atu ki aua tupua, ano ka roa, a kahore kau he he o aua tupua ki o matou toa, ka taki hokihoki mai matou, a ka matakitaki ki aua tupua, a ka mirimiri o matou ringa ki o ratou kakahu, a ka mihi matou ki te ma o a ratou kiri me te kahurangi o nga kanohi o etahi.

page 106

Ka mahi ka kohi tio aua tupua, a ka hoatu he kumara, he ika, he roi e matou ki aua tupua, pai tonu mai ratou, a ka noho matou nga wahine me nga tamariki ka tunu pipi ma aua tupua, a ka kite atu matou e kai ana taua hunga i te kumara, me te ika me te pipi ka oho mauri matou ka mea, “E hara pea i te tupua penei me nga atua maori nei, ina hoki e kai ana i nga kai o te ao maori nei.” Ka haere aua tupua ki te ngahere, piki haere ai ki to matou Pa i Whitianga, me te kohi otaota i nga pari, me te patoto haere i nga kohatu o te akau, ka mea matou, “Hei aha ra aua mea ma aua tupua” a ka kohia atu hoki e matou e nga wahine me nga tamariki, nga kohatu noa, nga tarutaru noa ka hoatu ki aua tupua, he kohatu i paingia a ka kohia ki a ratou putea, he mea i makaa, ko nga tarutaru me nga peka rakau i hoatu, ka tu ka korero, he ui pea, ko te reo koa kihai i mohiotia, kata atu ai matou, a ka kata hoki aua tupua, a pai noa iho matou, ko nga toa me nga kaumatua noho puku ai me te matakitaki ki aua tupua.

Ka kai nei aua tupua i nga kai i hoatu ai e matou, me te kinakia ki a ratou kai i mau mai ai, a ka haere matou ko aua tupua ki roto ki te awa o Whitianga, nei koa he tokotoko i te ringaringa o etahi o ratou mau haere ai, ano ka tae matou ki te wahi rakau mamore e nohoia ana e te kawau, ka whakaaria aua tokotoke e aua tupua ki aua manu, roa kau ano ka papa te whatitiri, a ka rapa te uira ka taka iho te kawau, ka whati matou ka papahoro ki te nehenehe (ngahere), a ka mahue ko aua tupua ra anake, ka kata aua tupua, a ka karanga ratou, a ka tawhiri nga ringa kia matou, roa kau iho ano ka hoki nga mea maia o matou ki aua tupua, a ka mau ki aua manu ra, ka titiro kua mate, i mate ra i te aha, ka noho tupato a matou kaumatua, a ka hoki ki te kainga, a ka hoki mai ano hoki aua tupua ra, a ka noho pai noa iho i a matou, a ka homai etahi o a ratou kai i mau mai ai: nei koa he pakeke, ara ko te reka, ka mea o matou kaumatua, he pungapunga taua kai no te whenua o aua tupua, a ka homai te kai matu (ngako), ka mea ano aua kaumatua, he tohora, ko te mataitai koa kakati ana ki te korokoro, a kihai i manakohia taua matu e matou.

page 107

Ka tu te kaipuke ra i reira, a roa noa ka eke atu etahi o a matou toa ki te kaipuke a ka kite i nga mea reira, a ka hoki mai ki uta ka korero ki te iwi, a ka minamina haere atu hoki etahi kia kite i te puni o taua ope tupua, a ka haere tahi atu hoki ahau; he iti rawa nei au i aua ra, a ka haere tahi matou ko etahi o aku hoa i nga toa, ko etahi o aku hoa i wehi a noho ana i uta, ka eke atu matou ki te kaipuke ka mihi mai aua tini tupua kia matou, me te mihi atu hoki o matou toa ki a ratou, a ka noho matou i te papatakahi o te kaipuke, a ka matakitaki aua tupua ki a matou, me te mirimiri nga ringa ki o matou kakahu, me nga mahunga o matou o nga tamariki, me te kowhetewhete mai, he ui korero pea ki o matou kakahu, me o matou mako me o matou heitiki, a te mohiotia atu ka kata matou a ka kata hoki aua tupua, me te whakaari mai i a ratou kakahu, me te tangotango ki a matou kakahu, a hoatu ana hoki a matou kakahu mo a ratou, a ka mea etahi o matou toa, “Ka pai” a ka whakatau mai aua tupua ki aua kupu, a ka kata ano matou, me te kata mai ano hoki aua tupua.

Kotahi te tino tangata o taua kaipuke, i mohiotia koia te Ariki no te mea, he tangata rangatira, he pai no tana tu, a he hangu, ara korero nui ai etahi o aua tupua, ko taua tangata kihai i maha aua kupu, heoi ano tana ko te whawha ki a matou kakahu, me te tangotango i a matou mere, me nga tao, me nga waha-ika, me nga hou o o matou mahunga, he tangata tino pai aia, ka tae mai aia ki a matou ki nga mea tamariki ka pakipaki i o matou paparinga, me te popo i o matou mahunga, me te kuihi te waha, he korero pea i ana kupu mo matou, a te mohiotia kautia atu.

Roa kau iho matou i te kaipuke o aua tupua ka korero taua rangatira, ka mau ki te ngarahu ka haehaea ki te papatakahi o te kaipuke a ka tohutohu ki uta, me te titiro mai ki a matou toa, a ka mea tetahi o a matou kaumatua, “E ui ana ki te ahua o te whenua nei” a ka whakatika atu taua kaumatua, ka haea te ahua o te ika a maui, mai ra ano i Muri-whenua a te ngutu atu aua o te ika i Wairarapa, a ka tu ka tohutohu taua page 108 kaumatua ki taua rangatira ra me te tu matakitaki nga tupua me nga maori ki a raua, roa noa ka mau taua rangatira ra ki te mea ma ka mau ki te rakau iti ka tuhia ki taua mea ma ra te haenga a taua kaumatua maori, a ka korero mai ki taua kaumatua maori ka korero hoki te maori ra ki te take o te Reinga, te matau kau te tupua ra, a ka tohutohu te kaumatua maori ra, ka takoto a moe aia i te papatakahi o te kaipuke, a ka tohu hoki ki te Reinga i Muri-whenua, a ka tahurihuri taua rangatira ra ka korero ki etahi o ana hoa, a roa noa e korero ana ka titiro taua tini tupua ki te ahua o te motu nei i haea e taua kaumatua maori, a ka wawara noa atu aua tupua ki a ratou haere noa atu.

Kihai matou ko aku hoa tokorua i haerere i taua kaipuke, he wehi hoki no matou kei mate i aua tupua te makutu, a ka noho matou ka matakitaki i te puni o aua tupua, roa noa e ngaro atu ana taua rangatira ra ki tana wahi o te ratou kaipuke ka putu ake ano aia, a ka haere mai ki a matou ko aku hoa tokorua, a ka popo ano i o matou mahunga, a ka toro mai tana ringa ki au me te whao ano i tana ringa, ka korero mai kia matou me te toro mai ano taua ringa me te whao, i wehi aku hoa a noho puku ana, ka kata atu ahau, a ka homai taua whao eia ki au, ka mau taku ringa ka ki atu au “Ka pai” ka whaka-tau mai hoki aia i aku kupu, a ka popo ano aia i o matou mahunga, a haere ana, ka mea aku hoa, “Koia nei te tino rangatira o te kaipuke nei, ina hoki te oha ki a tatou, a te tahi ona he pai nona ki te tamariki, e kore te tino tangata e ngaro i roto i te tokomaha,” ka mau au ki taku whao, a ka manakohia e au, ko taku hoa haere hoki ia, hei koinga mo taku tao, a hei purupuru oreore puta mo nga niao o nga waka. I au taua whao nei a ka taka ki taua ra ka tahuri to matou waka ka ngaro taku atua i au.

Ka tae ano taua rangatira ra ano ki aua mea ka maua atu eia ki to matou tino kaumatua, a ka opehia atu eia e rua aohanga ringa, no muri nei i mohiotia ai he riwai, ara i aua wa i kiia e o matou koroheke he Paraa-reka, he mea hoki i tu a rite ki te Paraa a te maori, ka mau taua kaumatua ra ka tiria ki te page 109 whenua, a mau tonu taua kai kia matou i nga tau katoa, he mea tiri (ngaki) aua kai nei i Te-hunua, no te mea no Nga-ti-pou taua kaumatua i aia aua kai. A e toru nga tau i tiria ai aua kai nei ka karangatia te hakari, a ka kainga aua kai, me te tohia ki e tahi iwi ano o Wai-kato a o Hau-raki.

E ki ana a Nga-puhi i aia te riwai i te mataati, he hori nana, i a matou i nga iwi o Hau-raki te tuatahi o te riwai, ina hoki e tupu mai nei ano te riwai i Te-hunua, i te mea i nga wa o mua ka huakina Te-hunua e te taua a ka horo te pa, ka patua nga tangata a ko nga koiwi o nga tupapaku i titititia ki nga whata kai e te taua, a ka tapu taua wahi, a ka mahue i te tangata whenua, ko te riwai ia i tupu tonu i reira, a tenei kei nga pareparenga o nga awa, kei nga wahi e amia ana e te paru waipuke e tupu mai nei ano aua riwai i enei ra.

Roa noa nga tau ka u mai ano te tahi kaipuke tupua ki Hau-raki ano, a ka mahia nga Kahika-tea o Wai-hou e aua tupua.

A roa kau iho ano ka u mai hoki ko tetahi kaipuke ano, he nui rawa atu tenei i era i u mai ra i te tuatahi, ano ka rere atu tenei i Hau-raki ka kite taua kaipuke nei i te waka paea i te puhanga a te awha, a ka eke atu nga tangata o taua waka, tokorua ano raua ki taua kaipuke, a he mau tonu no te awha te ai he unga mai mo raua ki uta, a ka riro tonu atu raua ki tawahi, a e rua tau o raua i ngaro atu ai ka u mai ano, raua i te tahi kaipuka ke atu ano, a na tenei kaipuke matou nga iwi o Hau-raki nei i whiwhi ai i te Poaka.

Kotahi o matou i mate i Whitianga i nga tupua tuatahi mai ki reira, he hono tonu te hokihoki atu o matou ki te hoko ika, kakahu, me nga mea a te maori e kite ai, a ka hoe atu te tahi o a matou waka, me nga tangata toko iwa o taua waka, nei koa he koroke tahae te tahi o taua hunga, a ka maua atu tana topuni hei hoko mana ki aua tupua ra, toko rima o ratou i te whakarei (kei) o te waka toko wha i te ihu, a i te kei taua koroke tahae nei, a ka u atu ratou ki te kaipuke, ka titiro iho te tupua raweke ki te kohi pupu, puawai rakau, kowhatu a ka whakaaria mai page 110 eia te kakahu tupua hei utu mo te topuni a te tahae ra, a ka tawhiri te ringa o te tahae ra kia whakahoroa iho te kakahu ra e taua tupua, a whakahoroa iho ana te kakahu a te tupua ra, e whakahoroa iho ana e te tupua ra me te kohia atu e te tahae ra, ano ka roa te wahi kua takoto i raro i te tahae ra, ka tapohia atu te pito e te tupua ra, me te powhiri te ringa kia hoatu te topuni ra, te kupu te tahae ra te aha, me te takai marire i te topuni me te kahu a te tupua ra, a ka mea te tahae ra ki ana hoa kia hoe ratou ki uta, ka hoe ratou, ka heke te tupua ra ki raro, a ka puta ake ano i roto i te kaipuke me te tokotoko i tana ringa ka whakaari atu ki te waka e hoe ra, ka paku te whatitiri, ka kowhera te uira, me te hoe tonu te waka ra, ano ka u ki uta, ka whakatika nga hoa tokowaru, ka noho tuohu tonu te tahae ra me tana topuni me tana kahu tupua, ka karanga atu nga hoa, a te oho mai hoki te koroke ra, ka tikina atu e tetahi ka whakaohokia, ka hinga wharoro te tangata ra ki te riu o te waka kua mate, a ka kitea ki te toto e mau ana i ana kakahu, me te puta i te tuara, a ka amohia ki te kainga, a ka turia te korero, a ka korero ana hoa i te tahae a taua koroke i te kakahu a te tupua, a ka mea te iwi, “Nana ano te take i mate ai aia, a e kore e tika kia rapua he uta mona, heoi ano tana utu ko te kahu tupua i tahaetia ra eia me waiho hei kopaki mona ki te urupa,” a kawea ana aia nehua ana ki nga ana o mua. A kahore kau he he o taua mate, ka hokihoki atu ano matou ki te kai-puke, a ka hokihoki mai ano aua tupua ki uta, a kahore kau he kupu kino ranei, he hara a matou mo taua tupapaku.

Nga Korero A Te Taniwha-Horeta.
(Nga-Ti-Whananga.)

I Whitianga matou i nga ra i u mai ai te kaipuke pakeha tuatahi ki reira. He tamaiti rawa nei au i aua ra. A i u mai taua kaipuke ki Pu-rangi, a tu ana i reira, a roa kau ano ka tukua nga poti e toru ki te wai, a ka hoe aua poti ki nga kainga katoa o Whitianga a ka kite atu matou i aua pakeha e hoe ana i aua poti, ka mea matou he kanohi kei a ratou murikokai i te mea hoki e hoe tuara mai ana ki uta, a hoko ai aua pakeha i a page 111 matou mea maori, a hoe atu ai a matou waka ki taua kaipuke i nga ra katoa: a nga mea a aua pakeha i hoko mai ai ki a matou, he whao, he rino paraharaha, he toki, otira he torutoru nei nga toki, engari nga maripi me te kareko i nui, a hoatu ai a matou ika, me nga kakahu, me nga pipi, me nga tio hei utu mo aua mea. Ka tahi nei au ka mohio ki te hoko, no nga ra o nga kaipuke patu tohora kua whiwhi nei matou i te riwai, ka kawea nga riwai ki tatahi tu ai, a ka kauikatia nga riwai e toru kite ki te papanga, a roa noa atu te kauika, ka whakamarokia te kareko kia rite ki te roa o te kauika riwai, a koia raka te utu mo aua riwai.

Kahore kau he riwai i a matou i nga ra o te kaipuke tuatahi ki Whitianga, a na te rangatira o taua kaipuke tuatahi, e kiia nei hoki e koutou e te pakeha ko Pene Kuku taua pakeha, a nana i homai nga riwai ki a matou, e rua aohanga ringaringa i homai ki taku matua keke, a tiria ana e taua koroheke, a e toru tau i tapu ai aua riwai, a no te wa i ranea ai ka tahi ra ano ka kainga nga hua, a ka whakaratoa ki nga iwi o Hau-raki. No muri nei i tae mai ai etahi riwai i Nga-puhi i Toke-rau.

I te oroko unga mai o taua kaipuke ki Whitianga, i wehi ahau i aua tupua, a no te roanga, a kua tae etahi o matou maia ki taua kaipuke, ka tatu taku manawa, a ka eke atu ano hoki ahau ki taua kaipuke, i haere tahi atu matou ko etahi o aku hoa tamariki, a ka korero mai te tino rangatira o taua kaipuke ki a matou ki nga tamariki, a pokipoki ana tana ringa ki o matou mahunga. E hara aia i te tangata korero maha, he hangu nei, ko te pai ia o tana tu me te rangatira mai o tana ahau, koia matou nga tamariki i pai atu ai ki aia, a nana te whao i homai ki au.

Ka mahi ka tuhituhi etahi o nga rangatira o taua kai-puke i te ahua o uta me te moana me nga motu i taua wahi i Whitianga, a nana i unga a matou kaumatua kia tuhituhia te ahua o Ao-tea-roa nei ki te ngarahu i te papa takahi o te kaipuke, a tuhia ana e aua kaumatua te ahua o Hau-raki, o Moe-hau, o te motu o Ao-tea, a Muri-whenua atu ana, a na taua tino rangatira i tuhituhi taua ahua ki tana pukapuka, a uia ana nga ingoa page 112 katoa, a whakahuatia atu ana e ratou, a te Reinga atu ana.

He nui noa atu te kai a aua pakeha, he kai ke ia i o te maori kai, a te kai i tino pai atu ai matou he pihikite, a i mea hoki etahi o matou ko te poaka, he tangata, hei kai ma aua pakeha ra, ko etahi ia o matou i mea he matu tohora taua poaka, i te ngako hoki o te poaka o kahore kau a matou poaka i aua ra, otiia no nga tau tini i muri iho i whiwhi ai matou i te poaka.

Ko te tahi tangata o matou i mate i aua pakeha o te kaipuke tuatahi, i hoe atu te waka ki te kaipuke, a he tahae te tahi o nga tangata o taua waka; a nga mea hei hoko ma taua waka ra i mau atu ai he mokai kaka, he ika, a he papa whakairo a ko te mea a taua tahae ra i mau atu ai hei hoko mana he kahu waero, a i mea nga pakeha kia hokona taua kahu waero e ratou, a ko te pakeha raweke ki te kohi pupu, ki te kohi kowhatu i mea kia hokona taua topuni eia, a tukua ana eia te kareko ki te waka hei utu mo tana kahu, a ka tukua iho taua kareko ka amia e taua tahae ka nohoia eia taua kareko, me te whakaari ake eia tana kahu topuni, a ka tapahia iho te kareko ra, me te tono iho te pakeha kia tukua atu te kahu ra ki aia, a ka kiki ake te tahae ra ki ana hoa, a hoe aua ratou ki uta, me te mau haere atu i a ratou ko te kahu topuni ra me te kareko ano. A ka heke te pakeha ra ki te kaipuke, a ka hoki ake ano me te pu, a ka puhia tana pu ki te waka e hoe ra, a ka u te waka ra ki utu, ka takoto wharoro te tahae ra i te riu o te waka, i tu hoki aia i te tuara, a ka whano (tata) aia ka hemo, a ka maua aia ki uta, a ka tu te korero a te iwi, a ka kiia nana ano aia i mate ai mo tana tahae, a me tuku aia ki te urupa me taua kareko hei uhi aia, a heoi ra ano te utu mo tana mate, a hokihoki mai ana ano aua pakeha ki uta hoko ai i a matou mea, kahore kau he he, he kino he aha.

Tau tini noa iho i muri nei ka u mai ano te tahi kaipuke, kua pakeke ahau i aua ra a no aua ra nei ahau i mohio ai ki nga take korero a nga kaumatua. Kanui ano ia taku mohio, me taku mahara ki te tino rangatira o te kaipuke tuatahi, no te page 113 mea nana i homai te whao ki au, a mau ai taua whao i au hei heitiki ki taku uma, mahia ai taua whao e au hei whakairo rakau noa, papa huia noa maku, a no etahi tau i muri noa nei hoe ai matou ki te moana a ka tahuri ta matou waka i waho ake o nga motu o Pu-kuo, o Kopu-tauaki, a ka ngaro taku whao, ka rukuhia e au, a te kitea, a ka ngaro, a e ngaro nei.

A ka rere mai taua kaipuke tuatahi ki Hau-raki nei, a ka haere mai hoki matou ki Hau-raki a ka tohutohungia e matou taua rangatira o te kaipuke tuatahi nei ki o matou whenua i Whakatiwai a i O-rere, a ka rere taua kaipuke ki Moe-hau, a ka whiti mai ratou i Whitianga ki Whanga-poa a ka tae mai matou ki te toitoi o Whanga-poa, a ki Ara-paua ka kite atu matou i taua kaipuke e rere haere ana e rere ana i waho ake o te moutere i te Wai-mate, me te poti e parete haere ana i muri, me nga poti e rua i mua o te kaipuke e hoe haere ana, a ka rere haere te kaipuke a ka tu i waho ake O Wai-o-mu [Omoomo] me Te-puru, a i kiia e te iwi i Wai-hou i u atu aua pakeha ki Wai-hou haere atu ai kia kite i te uru (ngahere) kahika-tea i Wai-hou, a ka ngaro taua kaipuke i a matou.

A no muri iho ka tu nga taua patu tangata a o matou iwi, otira kihai matou nga iwi o Hau-raki i mate i o matou hoa riri, a ko nga whenua mai ra ano i Whitianga a Hauraki i mau tonu i o matou tupuna, a e mau nei i a matou i nga uri.

Ko Wai-kato o matou tino hoa riri, a he iwi nui taua iwi, he pio ratou he ouou matou, a i whawhai a Nga-puhi ki a Wai-kato, a i whawhai a Wai-kato ki nga iwi o Tara-naki, a he whawhai kau ano te mahi, mai ra ano i Muriwhenua a te Wai-pounamu atu ana, a i uru ano o matou hapu ki aua parekura, otiia kihai matou i nekeneke i Hau-raki, i mau ano te mana o o matou whenua i o matou toa.

I nga wa i huaki mai ai te taua i Tauranga, ka turia e matou a whati ana ano ratou ki to ratou wahi, a ka huaki mai te taua a Nga-ti-whakaue i Roto-rua, ka patua ano e matou a whati ana ano ki to ratou whanga, he iwi noho u hoki matou, a ka tae ki nga ra o te kino rawa, ka tae matou ki a matou waka ka toia page 114 ki uta tau maroke ai, a he mea ano ka hoea mai a matou waka i Whitianga a ka Moe-hautia te hoe mai, a ka waiho nga waka i o reira wahi ngaio, a ka turia te hoa riri i te akau o te moana, ko te ara hoki aia o te Arawa e hoe mai ai ki te patu i a matou.

A ki te mea ka hoe taua mai a Nga-puhi i ana waka huhunu ki Hau-raki nei patu ai, ka turia e matou i o matou motu, a kihai noa ake te papa i riro i a ratou, hoki mate ana aia, a noho mate ana matou, ko te ahi ano ia o to matou iwi i kaa tonu i nga paenga kainga.

Ka taka ki aua ra, a ka tino kino te iwi. Ka tae matou ki a matou waka, i te mea e noho ana matou i Whanga-poua, a he mea tuku a matou waka ki te awa o Whanga-poua pehi ai, he mea pehi a runga ki te kowhatu kia totohu ai aua waka kia ngaro kei kitea e te taua, a ko matou ko te iwi i marara noa atu ki te maunga noho ai, a i noho matou i Mau-paki i te hiwi maro nui o Hau-raki.

A ka tae ki aua ra nei, ka toia mai nga waka taua a Wai-kato i Manawa-rua a ka whiti mai ki Pukorokoro, a ka mate etahi o matou i a ratou i Kauae-ranga, a ka turia te parekura i O-pou, a ka patua matou e te taua i waenga kumara i O-pou, a ka mate matou i reira, a ka patua haeretia matou i te moana, a ka patua ano matou i te moutere i Ao-tea ano hoki, a he nui o matou i mate, me a matou maara kumara i he kau noa iho, a ka taea to matou huhi i aua ra. Otira ka tupu ano matou a ka kaha ano, ka hoki mai ano te tara ki te mauri o te tangata, a ka ara ano nga pongi o nga ihu, a ka turia te whakaaro rapu utu mo matou i mate nei, ka turia ki te tutei, a ka kitea o matou hoa riri e noho ana i te moana i Manuka, ko Nga-ti-teata o Wai-uku e noho ana i Manuka, me ta ratou rangatira upoko me Pou-whare-umu, e noho hii mango ana i te raumati, a ko Nga-ti-whatua e hi mango ana ano hoki i aua ra i Ngutu-wera i Wai-te mata a i te Whau, ko nga waka ia a aua iwi nei i Manuka e tau ana. Ko aua waka nei i kitea e a matou tutei i page 115 tua i te rae i waho ake o One-hunga e tau ana, ko te wahi hoki tera e tarewa (iri) ai nga mango a Nga-ti-teata e hi ai i Manuka.

Ka hoki ake a matou tutei i Wai-te-mata a i Manuka, ka tae ake ki Wai-au, ka maanu mai a matou waka taua, ko tahi te kau ma tahi takitahi, pangoro (tomo) tonu i te toa, a ka whiti mai matou ki te moutere i Po-nui a ka noho huna matou i taua motu, he mea hoki kahore kau he tangata noho i taua motu i aua ra, a ka po te ra, ka hoe po atu matou ki Rangi-toto, ao ake ka hoe etahi o matou waka ki te hi ngohi, a ko etahi o nga waka i piri i tua i nga toka kowhatu kia ngaro ai, a ka hoe era ki te hi ika i Motu-korea, a he te pono te noho ngaro o matou katoa, koia etahi o matou i whakaputa ai ki waho ki Wai-te-mata, ki te wahi e hiia ra e Nga-ti-whatua. Ano ka po ka hoe a matou waka ki roto ki Wai-tomokia, ara ki Tamaki, a O-tahuhu atu ana, a no waenganui po i toia ai a matou waki i te toonga waka atu ano i O-tahuhu ki Manuka, he aio, he marino, na reira i mahi puku ai matou kei rangona ta matou taua. Ano ka u te tai i Manuka ka maanu a matou waka, a ka hoe matou i roto i Manuka ka ahu ki Mangere, a ka puta te hau ka pupuhi mai i Mangere a ka hoe tonu matu, ka miri haere i One-hunga a ka ahu atu ki te kopua, ka hoe puku matou, a takiri rawa ake te ata i waho ake matou i One-hunga, a ka kite atu matou i te waka, i te tangata, a ka tae matou ki te kumore i roto mai o te Whau, ka kitea mai matou i nga pero, ara e te kuri, a ka tu ka tau mai ki a matou, a ka kitea mai matou e nga tangata o Wai-kato. Ka mea ratou no ratou ano, no te kai hii mango, a e hoe mai ana ki te puni a te iwi. Ka kupapa to matou nuinga i roto i te riu o nga waka, a na te hau na te hoe i kawe nga waka ki waho, ki te puni o te hoa riri e noho mai ra.

Ko nga waka a Wai-kato e too ana i uta, e tau maroke ana i te wahi o nga mango e tarawa (iri) ana, a ka timata te mahi tahu hangi a nga wahine, a ka uria e matou ki uta, ka paia te amo a taua, kihai te iwi ra i mohio he taua. Ko etahi o matou i huaki ki nga waka, a ko etahi o matou i huaki ki era o Wai-kato page 116 e noho ana i uta rawa, a ko etahi ano o matou, e huaki ki tera tai ki Wai-te-mata, a ka tu ka parekura, i te takutai o Manuka i uta i nga hiwi o te Whau, a ko era i huaki ki Wai-te-mata i patua e ratou a ratou i kite ai i tera moana.

Kahore kau he pu o aua ra, na reira i kore ai e rangona te haere a to maua taua, he tao, he hani, he wahaika, he hoeroa, he mere nga patu o aua ra, a ka hinga nei to matou hoa riri ka ea to matou mate i patua ra matou i waenga kumara i O-pou, a mo matou i noho me he Hamua kiore i Mau-paki.

A ka wawahia nga waka a Wai-kato e matou, a ka kai matou i te ika takoto kino a Tiki, a ka tatu te mauri, ka hoe ano matou ka hoki ki Hau-raki. He nui ano ia nga whawhai o muri nei, kua hoha ahau i te po nei taihoa ano hei po ke ka korero ai ano ahau i nga mahi o mua.

Te Whawhai A Te-Taniwha Raua Ko Te-Mau-Paraoa.
(Nga-Puhi.)

He waka Taua te waka ko Whenua-roa te ingoa na te Horeta-te-taniwha o Nga-ti-whanaunga, na ka riro i a Nga-ti-paoa, na ka hoe ka tutaki i a Nga-puhi, i tutaki ki Mata-pouri, i patua ki reira ka mate ko Tai-heke ma, ka hoki mai na ka tono taku tane ki te utu mo te waka kia Te-manu, kia riro te utu mo nga tangata na ratou i hanga te waka, ka whakama aia ki te mea kahore ana taonga hei utu ki nga tangata na ratou i hoatu te waka, kihai i homai, na ka mamae tona ngakau, ka rere ki Korora-reka ka kite i te kaipuke ka tahi ka haere ka rere i runga i te kaipuke ka mahue ahau i reira i Nga-puhi, na ka rongo tana tuakana a Nga-whare ka eke i runga i to raua kaipuke ka rere Poi-hakena a Ka-kata na ka rere ki Merikana na ka hoki ka pa tona mate i reira ka puta atu taku rongo ki aia kua moe ahau i te tane, he horihori na Nga-puhi i korero na Titore na ka takoto te whakamomori a ka aroha tona tuakana ka haere ka mahi Pohue mana a ka kainga eia tena kai na ka kino, ka tahuri ki te Pipi a ka tata te mate ara te hemo ka maranga te waiata moku, koia nei:—

page 117

E noho ana hoki nga mutu [motu] tahuna
Whakamau kau atu ki te kare o te tai
I haria taku rongo iri ana i te ngutu
Kia whakarongo mai te nui a Te Po
Ko au anake ra kei te tara ongaonga
Kei te ti o Ponga kei te Kiri-rewarewa
Me huna taku kino ki te puna i tokona
Kei noho i te ao kei mihi atu ki te tau e.

Na ka mate aia, ka panga ki roto ki te pouaka i runga i te kaipuke e nga pakeha.

Na e ora ana ano aia ka ki ake; a tana matenga kia tapahia tana pane kia herea ki te kei o te kaipuke, a ka wehi te tuakana ka ki ake kia whiua ki te wai.

A ka whiua atu ki te wai, a ka rere mai, a no te wha ka tae mai te kaipuke ki Hau-raki na ka u ki Tu-whenua, a ka rere mai te tangata ka tae mai ki te Rua-taratara, a ka ki mai, “Kua mate a Wawaua, kua tae mai te Kaipuke o Nga-whare,” a ka rongo au ka tangi, a ka tangi nga tangata katoa, ka kaha toku mamae, ka po tahi; ka po rua, ka po toru, ka po wha, ka po rima, ka puta taku tungane a Te-awhiawhi, ka tae mai ka tangi ka ki iho “Kei whakamomori koe, kia tae au ki runga ki Ngawe-ngawe kia rongo Nga-ti-po kia tae mai Te-ahi-horonga, a Tara-tikitiki he nui to iwi a Nga-ti-po, a Nga-ti-mahuta, a Nga-ti-mania-poto, Nga-ti-apa-kura, a Nga-ti-haua, a Waikato katoa ka haere ai au ki Hau-raki kia kite koe i te iwi o tou tane,” na ka haere taku tungane, a ka mahue ko au a ka nui toku mamae, noho noa au ka kaha tonu ake te mamae, ka whakaaro au kia whakamomori au a ka tiaki tonu nga tangata i au, taku taokete, taku hungawai, a ka haere raua, ka ako iho ki nga tamariki kia mataara ki te tiaki i au, i to raua whaea, na ka ara ake nga tamariki a ka takoto, ka tatari au kia ara aua tamariki a ka warea e te moe aua tamariki, ka uhia e au ki te tatara [kakahu], a ka warea ratou e te moe, ka tahi au ka tatua i toku pureke, ka toro aku ringa ki a Te-uira ma, ki te iwi katoa na ka tangi, koia nei taku tangi:—

Tenei taku kino,
E te tau rangatira;
Me aha atu aa,
page 118 Nau au i waiho,
Koi kino kainga,
I te ao o te tonga,
Me mihi wairua
Te mamae i au,
Kia whakarongo au,
Koe tae e Whati
Ma tama ma Pari,
Mana e homai
Nga nui i te tau,
E Hine a Rau,
Whakamau taua,
Ki te ao e rere mai;
Te wa ki te makau.
E hoa ma, e
Kore taku kino
E waiho e au,
Maku e whai atu
Te mamae i au.”

Na ka mutu, na ka kohi au i nga kowhatu ki te tahi ki te tahi taha oku, a ka haere au ka kau i te wai; ka ruku, ka kitea iho au e Tohunga-rau ka karangatia au kei te wai, ka mau toku i te rakau ka ngare [tono] ka takahi ki te rakau, ka he taku manawa ka wherenunu, ka mamae aku taringa ka ngare [tohe] au kia puea ki runga, kahore i taea toku pureke ka he taku manawa ka mutu taku mamae ki taku tane, na te mea kua kite ahau i te huhi, kua rongo ahau i te mamae o aku taringa ka tahi ahau ka whakaaro kia ora ahau, ka mutu hoki taku mamae atu ki taku tane.

No te kitenga o Tohunga-rau i au ka rere ki te wai ka whakamomori au ka karanga aia ka mea, “Ka whakamomori, ka whakamomori a Rangi-wae ki te moana, ka mate ra, ka mate ra, kua ruku ki te wai.” A ka rongo nga tangata katoa ka haere mai ka kau mai, ka karangatia, “Kei whea, kei whea,” “Kei ko kei ko koia tena kei kona,” ka ruku tetahi ka kitea au ka mau te ringa o taku taokete ki taku waewae, ka kumea, a ka whakauaua a ka haea toku pureke i roto i te wai i mau i te rakau, ka tahi ka pakaru, ka kumea ka puea ahau ki runga, ka ora ahau, ka tau tititia [amohia] ki uta, ka tahuna te kora [ahi] ka whakapokia au e ratou ka ora au, ka whakanohoia taku page 119 manawa kia ora ahau, ka karakiatia; tokorua nga Tohunga nana ahau i karakia ka torona tona ringaringa ki toku tia ka whakarongo ki te tangi o toku manawa o te hokinga ake ki te ora, ka tahi ahau ka ora, ka po tahi ahau e takoto ana ka whakarongo ki te korero a nga tangata. I toku oranga ake ka mutu rawa toku aroha ki taku tane, ka noho ahau ka tatari ki taku whaea ki a Te-ahi-horonga, kahore taku matua tane i haere mai ano a Tara-tikitiki; ka rongo ka tae mai ka tangi ki au, ka nui te aroha o taku whaea ki au, ka ki mai ki au ki nga taonga i kawea ai e tana hunaonga ka haere ki te tiki, ka riro mai te pu, ka haere te tangata ki Hau-raki ka rongo Nga-ti-paoa ka riri ka mamae te ngakau o Te-moka a te teina o Au-wawe, ka haere mai ka tae mai ka tangi katoa matou ki aia, ka ahi ahi ka korero mai ki tana tuahine ka mea, “I haere mai au ki te pupuru i te pu i tangohia e Te-ahi-horonga;” no te ata ka ki mai ki a maua, ka ki atu a Te-ahi-horonga, “Haere mai e tama ki te tiki mai i to taonga e kore ahau e ihu puku ki te taonga, e kore e kahakina [maua] e au tou taonga ki Wai-kato, ko nga taonga tena o taku hunaonga i mate atu ai ki tawhiti.”

Ka tahi hoki ahau ka mea atu, “Haere mai e taku tungane, kia kaha to mamae ki to taonga pu, ko ahau e kore e noho ki a koutou ko to taonga tangata me kahaki [mau] e ahau ki Wai-kato, kia kaha ta koutou mamae ki to taonga pu, kei tohe mai koutou ki au.” Ka whakahua taku waiata:—

Kaore te whakama,
Kei te ahi toro,
Au e tahu ana.
He wai Taratara,
Me patu kia kakara,
Kia ingo mai ai;
He karere tuku mai,
I kite ai ra nge au,
I te ahi torohu;
Taku nei aro,
Me huri ki to tuara,
I taku tinana,
page 120 He rakau maroro au,
Ka hapainga te nui ki Hau-raki;
Kei hori e te ngutu,
Kei tara e te rau;
Mo aki kore
To pai horahia mai,
A Te-puke-roa;
Ka whakakapua nui;
Na te hoa i uta,
Ki te makau tangata,
I taku tinana;
Ka hara mai tenei;
He matakitaki
Hei whakairinga whau.