Heke-Maru.
(Nga-Ti-Mahuta.)

He tangata haere mai a Heke-maru i runga, he tangata whai mana aia.

Ki te mea ka haere tenei tangata ki te haere, a ka kitea aia e nga tangata o te Pa i te ara e haere ai aia me ana hoa, a ka karangatia aia kia peka atu ki taua Pa, kia kai aia i taua Pa, ka peka atu aia me ana hoa a ka kai i taua Pa, a ka haere ano; otira ki te mea ka hipa te Pa ra ki muri i a Heke-maru, a ka Karangatia aia kia peka atu kia tahuna he kai ma ratou ko ana hoa; e kore aia e peka atu, no te mea e karanga atu ana i muri i tana tuara; kei hoki mai ka mate tana nuinga ana kai i nga kai o taua kainga, no reira te take o anei kupu i te waiata e mea nei:

page break page 161

E kore te kai e whai (aru).
I te tua (tuara) o Heke-maru.
E kiia mai nei
Motai nohoanga iti,

a waiho iho ano hoki hei whakatauki ma nga uri.

Ka haere te tira haere a ka peka etahi ki te kainga ana karangatia e te Pa kia peka atu, a ka whiwhi era i noho ra ki te kai pai, a ka mea etahi o era i noho ra kia maua etahi o aua kai pai i kai ai ratou, mo era o ratou i haere tonu ra, ka mea atu ano e tahi o enei i noho nei,—

E kore te kai
E whai i te
Tua o Heke-maru.

He tupuna a Heke-maru no Wai-kato.

He matua tane aia no Mahuta, koia tenei ingoa hapu e karangatia nei ki Wai-kato ko Nga-ti-mahuta, ko te ingoa rangatira tenei o Wai-kato, kei roto i tenei ingoa ka wehea he hapu ano, he hapu ano, ko te tino ingoa ko Nga-ti-mahuta. E tuturu ana i naianei taua ingoa nei, kei te takere o Wai-kato, kei nga uri rangatira:

Tama-Inu-Po.(Nga-Ti-Mahuta.)

Ko Kokako, ko tana tama ko Tama-inu-po, he tamaiti poriro a Tama-inu-po, no Nga-ti-tau-piri te matua wahine, i moea haeretia e Kokako, ka puta ko Tama-inu-po.

A ka moe ano a Mai-kao te tuahine a Tama-inu-po i te tahi rangatira o Nga-iwi, ko Ta-nanga-whanga te ingoa, a he maha noa atu nga tau i moe ai raua ko tana wahine ko Mai-kao, ka puta te kupu kino a taua tangata mo Kokako; ko te kupu tenei a Ta-nanga-whanga:

E, tena pea nga mamaku
Kouru nui o Puke-o-tahinga
Te tu noa ra.

A pena tonu ano ana kupu i e tahi rangi, a ka whakarongo atu a Mai-kao, a nawai a ka mohio a Mau-kao, a ka tupato te whakaaro a te wahine ra, a ka haere aia ki te korero atu ki page 162 tana korero atu ki tana tungane kia rongo ai aia a Tama inu-po.

Ano ka rango a Tama-inu-po i aua kupu, ka mahara aia, “He kupu kanga nga kupu a taku taokote ki au,” a ka pouri a Kokako. A ka mea atu aia ki te tuahine ki a Mai-kao, “Haere e hoki ki to tane, a maku e haere atu.”

A ki ano a Mai-kao i hoki atu ki te kainga, ka patai atu a Kokako ki aia ka mea atu, “Kei whea ta korua moenga ko to tane?”

Ka mea atu a Mai-kao, “Kei te taha o te matapihi o te whare.”

Ka hoki mai ra a Mai-kao i a Tama-inu-po ka tahi ka huihui te iwi a Tama-inu-po, a ka hapainga mai i te po, a ka tae ki te puwaha, ara ki te wahapu o te awa o Wai-kato, a ka whakawhitia i reira, a ka tae atu a Tama-inu-po ki tana teina, a ka korero atu a Tama-inu-po i nga korero o ta raua taokete, ka tahi ka whakanuia rawatia i te teina te tikanga o nga kupu i rangona atu ra e Mai-kao e kiia ana e tona tane e Ta-nanga-whanga.

Ka tahi te teina raua ko te tuakana ko Tama-inu-po ka mea kia hanga Pa ma raua, a na ratou ko ta raua iwi i mahi he Pa, ka oti, ko Tarata-piko to ingoa o taua pa.

Ano ka mahia te pa ra e raua, a ka titiro mai to raua taokete ki te Pa ra, ka mea, “E kua oti te Pa a nga mokai ra,” ka po ka tahi ka whakawhitia mai e Tama-inu-po raua ko tona teina. I te tahi taha ano o Pu-tataka taua pa o to raua taokete o Ta-nangawhanga.

Ka tahi ka haere atu a Kokako ka whakatata atu ki te matapihi o te whare i moe ai a Mai-kao raua ko tona tane, kua moe te tane, ko Mai-kao ia e ara tonu ana i taua po. Ka tahi ka toro atu te ringa o Tama-inu-po ra roto o te matapihi o te whare ra ka mau ki te mahunga o Ta-nanga whanga, a toia mai ana ki te paepae o te whatitoka o te whare, a kotia iho i reira te kaki o te tangata ra, o tana taokete.

Ka tahi ka patua te Pa ra, ara te Pa o te tangata i kotia nei te kaki, a ka whati te iwi o te Pa ra ka papa-haro ki waho a ka whaia e Tama-inu-po ma ka patua haeretia, a ka ahu whakararo te whati, a ka whaia, kia hopukia, ko Whare-takahia, Whakamoe, Tuki-wai, Iro-nui, Te-aria, Te-pungapunga, Wai- page 163 tata. He rangatira anake enei no taua Pa i patua ra.

Ka rere nga iramutu o Tama-inu-po, ara nga taina (teina) o Mai-kao, a ka mau te tahi, ka hopukia aia ka tahi aia ka ki ake ki te kai hopu i aia, “He aha ra taku hara,” e ki ake ana te tamaiti ra i ana kupu ka tae atu a Tama-inu-po, a i rongo a Tama-inu-po ki ana kupu a tana moko-puna ka ki atu aia,—

E kore koe e ora,
Kei whea hoki koe
I te iramutu
Tu ke mai
I tarawahi awa.

A tukua atu ana, te ihu a Tama-inu-po ki te tamaiti ra ki tana iramutu, a ka ara ake ano te upoko o Tama-inu-po, ka tahi ka whiua te patu a Tama-inu-po ki te tamaiti ra ka patu, a ka mate ano i aia tana iramutu.

A ka rere ano te tuakana o tenei i patua nei; a no raro atu ano ka mau, tae atu a Tama-inu-po ki tera, tukua atu te ihu, ka patua ka mate.

Tapa iho te ingoa o aua tamariki i patua nei e Tama-inu-po “Ko nga tokorua a Puaki.” A ko te tuturu tenei o enei ingoa e karangatia nei, ara “Ko nga tokorua a Puaki.” He tama na Mai-kao, he iramutu ki a Tama-inu-po.

Tama-Inu-Po.(Nga-Ti-Awa.)

He poriro a Tama-inu-po na Kokako. Ka haere atu a Kokako i Wai-kato nei, he teretere haere ki Kawhia, i haere atu a Kokako i Karoro-uma-nui i te wahapa o Wai-kato nei, i te taha ki te tonga i te tuauru. Tae atu a Kokako ki Kawhia, ka titiro aia ki te pai o te wahine o te tangata whenua, ka mea atu aia ki etahi o ana hoa, ngarea (tonoa) te wahine ra ki te kawe wai moku: kua haere tenei kua ahiahi te ra.

page 164

Ka haere te wahine ra ki te utu wai mo te tangata nei mo Kokako, pahure kau atu ano te wahine ra i te kainga a ka mamao atu ki te ara ki te wai, i muri tata ano i aia ka haere atu a Kokako ki te whakamomoka i te wahine ra, rokohanga atu eia e utu ana te wahine ra i te wai ki roto ki te taha, ka mau nga ringa o te tangata nei ki te wahine ra; ka ki mai te wahine ra, “E kaua, e paheke ana au, hei aha ma tangata ra tohe tonu ki te ngau ma tana taukari, a ka taea te wahine ra e te tangata nei. Te ingoa o te wahine nei ko Whaea-tapoko, ka ki atu a Kokako ki te wahine ra. E hapu koe e whanau he tane me tapa e koe ko Tama-inu-po. E whanau he kotiro me tapa te ingoa ko Hine-inu-po. Mo tona inumanga i te wai i te po.

Mahimahia iho taua wahine nei, a haere ana aia a Kokako, hoki ana ki tana kainga.

E hoa riritia ana a Kokako ki a Mahanga.

I muri i te tangata ra i a Kokako, ka hapu te wahine ra a Whaea-tapoko, a ka whanau he tane te potiki o te wahine ra, a tapa tonutia iho te ingoa i tapa iho ra e Kokako ko Tama-inupo, a ka atawhai te wahine nei i taua tamaiti, e nuku ake ana a ka kaumatua, a ka mohio aia ki nga mahi takaro a te tamariki, ki te taa potaka, ki te tekateka (niti), ki te pirori. A ka taraia e nga tungane o te wahine ra o Whaea-tapoko, he potaka ma te tamaiti nei, a ka ta nga tamariki katoa i a ratou nei potaka, a ka uru atu a Tama-inu-po ki roto ki aua tamariki me tana potaka, a ka whakataetae aia i tana potaka ki a nga tamariki e takoro tahi ra ki aia, e hara nana te potaka i rere, a ka kite aua tamariki ra ka hae etahi ki te rere o te potaka a Tama-inupo, a ka mea ratou, “E ngari te potaka a tenei poriro rere rawa.” Ka rongo a Tama-inu-po ki aua kupu, ka hoki aia ka haere ki tana whaea, o ka korero atu aia i nga kupu a aua tamariki ra mona, ka ki mai te whaea, “E tika ana, te kupu a nga tamariki i ki mai na ki a koe.”

A ka hoki ano a Tama-inu-po ki ana hoa ano takaro ai, rokohanga atu eia e nitiniti ana aua tini tamariki ra ano, a ka uru ano hoki aia ki taua takaro niti ra, a ko te niti a Tama-inu- page 165 po te niti i tino rere rawa o aua tini niti ra, a ka mahue nga niti o ona hoa i tana niti, a ka mea ano etahi o aua tamariki ra ano, “E ngari ta tenei poriro niti rere rawa i a tatou,” a ka whakarongo ano te tamaiti ra, a ka hoki ano ki tana whaea, ka korero ano i aua kupu, a patai tonu atu a Tama-inu-po ki tana whaea, ka mea atu, “E tai kei whea toku matua tane?” Ka mea atu te whaea ki aia, “Tirohia e koe ki te pae maunga e wha ao kapua mai ra, kei tua atu.”

Ka mea atu ano aia, “Ko wai toku matua?”

Ka mea atu te whaea, “Ko Kokako.”

Ka noho te tamaiti nei, a ka whakaaro tonu ki te kupu a nga tamariki ra, a ki te korero ano hoki o tana whaea, a ka tino kamuatua aia, ka tahi ra ano aia ka haere mai i Kawhia, ka whai mai ki te tikanga mai o nga maunga i kiia mai ra, i tohutohungia mai ra e tana whaea; Haere mai nei aia, a ka puta ki te awa o Wai-kato, ara ki Wai-pa, tupono tonu atu aia, ko te iwi e mahi huahua ana ma Mahanga. He huru kuri te kakahu a Tama-inu-po. I reira te tahi o nga tamahine o Mahanga i roto i taua ope mahi huahua manu ra ma Mahanga. Ko Tu-kotuku te ingoa o taua tamahine nei a Mahanga. Ko te putanga o Tama-inu-po i rokohanga atu ai eia taua tira huahua manu nei, ko te takiwa tonu e haria (maua) ai aua huahua manu nei ki te kainga o Mahanga.

Ka haere a Tu-kotuku i mua o te kai hari (mau) o aua huahua manu nei ki te kainga, a ka tae atu aia ki a Mahanga, ka mea atu aia ki tana papa, ka mea atu, “Kaore te pai o te tangata e haere mai nei.”

Ka mea atu a Mahanga, “Kei whea?”

Ka mea atu te tamahine, “Kei roto kei te kai amo mai i nga huahua mau. Maku pu ano tera tane.”

A ka puta mai te amo huahua, me Tama-inu-po ano e haere mai ana, kaore ano tana ingoa i mohiotia, me ona matua, e huna tonu ana aia i te ingoa o Kokako, e wehi ana kei rongo a Mahanga, he tamaiti aia na Kokako kei patua aia, e mahi ana hoki a Mahanga i te kai ma tana ope, haere ki te patu i a Kokako.

page 166

Ka tae atu nei a Tama-inu-po ki te kainga o Mahanga katahi ka titiro te tahi o nga tamahine o Mahanga ki te pai o Tama-inu-po ko Wai-tawake te ingoa o tenei o nga tamahine o Mahanga, ka mea ano hoki tenei o nga tamahine a Mahanga, “Mana pu ano a Tama-inu-po hei tane mana!”

Ka mea a Tu-kotuku, “Kaore maku ano taku tane naku ano i kite.” A ka kaha nga kupu tango a Wai-tawake i a Tama-inu-po mana, ka tangi a Tu-kotuku, ka tahi a Mahanga ka mea atu ki te tuakana o ana kotiro, “E ko waiho ta to mokai, nana ano tana i kite,” ka rongo a Wai-tawake i te kupu o te raua matua tane, haere ana ka whaka tautau ki te kupu o te raua matua, a haere ana aia, ka mahue tana matua tane me te iwi, a noho rawa atu aia i tera iwi i a Nga-ti-mania-poto, a moe tonu atu i te tane i reira.

Ka moe a Tama-inu-po i a Tu-kotuku.

A ka whiu nei te kai a Mahanga, ma tane ope tiki i a Kakako kia patua, a ka tahi ra ano a Tama-inu-po ka rongo ki taua ope taua ra mo Kokako.

Ka tae ki taua ra nei, ka whakatu a Mahanga mo te toa, me te titiro ano a Tama-inu-po. Ka rewa te ope a Mahanga ka ki (mea) atu aia ki ki a Tama-inu-po ki tana huanga, “Me haere tahi koe i au, ki te whawhai.”

Ka mea atu a Tama-inu-po, “Ae, e pai ana.”

Ka maanu te ope nei a ka hoe, a ka tae ki te puwaha o Waikato ki Pu-tataka, ka tahi ka karangatia e Mahanga ana toa kia whakamau tonu te riri ki a Kokako. Ka tahi a Tama-inu-po ka patai atu ki te iwi ra, ka mea, “He aha te tohu o Kokako?”

Ka kiia mai e nga toa ra, “He kakahu-kura, e kore e ngaro.”

Ka tehi ka whakaekea te Pa o Kokako, whakaeke ana te tahi, whakaeke ana te tahi, a ka parekura, ara ka puta te iwi o Kokako ki waho o to ratou pa, ka whawhai ki te taua i waho, a ka puta a Mahanga i roto i ana toa, he tao te rakau a Mahanga, ka tu aia ka papatu ki te iwi o Kokako ka werohia eia ki te page 167 tangata, ka tu tana tao ki taua tangata i wero atu ai, ka karanga a Mahanga ki ana toa,—

Ka tu reia.

kihai i rere ana toa ki te patu i te tangata kua tu ra i tana tao, me aha i te wehi.

Ka unuhia mai ano te tao a Mahanga eia i taua tangata i wero ai, a ka werohia ano eia ki te tahi atu tangata ano ka karanga ano aia ki ana toa,—

Ka tu reia.

Kihai i reia, a ka haere ka whati nga toa a Mahanga i te kaha mai o te ope a Kokaho, a ka werohia ano te tao a Mahanga eia ki te tangata o tera, a ka tu ano ki te tangata, a ka karanga ano aia a Mahanga,—

Ka tu reia,

me te whakarongo ano a Tama-inu-po, a ka toru karanga-tanga a Mahanga, te tino pekanga o Tama-inu-po i peke ai, tu rawa atu i runga i te pokowhiwhi o Mahanga, tana tupekeanga, taua paraoa tahi ano a Tama-inu-po, tahi ano ka hinga te tangata a Tama-inu-po, kihai aia i patu i ta Mahanga i wero ra, he mea patu ke atu eia ki te tangata ke atu o te ope a Kokako, nekehia atu e Tama-inu-po ka patua ano eia, ka toko rua ka mate, motu rawa, neke atu ka toko toru, ehara ka whati tera te ope a Kokako, a ka patua haeretia e te ope a Mahanga, a ka tahi ka maro tonu te patu a Tama-inu-po ki te whai i tana matua i a Kokako, a tae rawa atu ki te ngutu o te Pa ka mau a Kokako i a Tama-inu-po, ka mau te ringa o Tama-inu-po ki te kakahu kura a Kokako, e rere ana hoki a Kokako e whati ana, a i mau atu te ringa o Tama-inu-po ki te remu o te kakahu ra, te tino takiritanga mai o te kahu ra e Tama-inu-po, ko te kaha o tana takiri ko to rere tawhanga-whanga a Kokako ki te ora mona, ka motu mai to aurei o te kahu raka, a ka riro mai te kahu i a Tama-inu-po, a tukua atu eia a Kokako kia haere. He matua hoki nana, koia te whaia tonutia ai eia kia mate i aia, a hoki ana a Tama-inu-po ki a Mahanga.

page 168

Ka muta te whawhai, ka whakatutu a Mahanga i ana tangata o tana ope taua: i peratia ai eia, he mea kia kitea te tangata i tupeke ki runga i ana pokohiwhi.

Ka tu a kapa taua te iwi a Mahanga, a ka karanga ano a Mahanga i tana karanga ra ano, i te mea e whawhai ra,

Ka tu reia.

Ka peke tenei toa, me te karanga a aua toa ra, “Kei au te mataika.”

Kihai a Mahanga i mohio ki tera toa, a ka karanga ano a Mahanga i tana karanga ra ano,—

Ka tu reia.

Ka peke ano he toa, ka ki taua toa nei, “Kei au te tatao.”

Kihai a Mahanga i mohio ki aia, me te titiro tonu mai a Tama-inu-po, a poto katoa nga toa o Mahanga te mahi pera e Mahanga, kihai noa ake a Mahanga i mohio, ko tetahi o ratou te toa i peke ra ki runga ki ana pokohiwhi i te ra o te riri e riri ra ratou ki te ope a Kokako i waho o te Pa.

Ka tae a Tama-inu-po ka tatua i aia, ki tana tatua taua, a ka mau aia ki te patu paraoa, a ka karanga ano a Mahanga i ana kupu ra ano

Ka tu reia.

te tino pekenga o Tama-inu-po, me tana patu paraoa, tu rawa iho i te pokohiwhi o Mahanga, tana tupekenga, kua whiu te paraoa a te tangata ra, a kua kite atu a Mahanga, ka mea, “Na ia te tangata i kite ai au.”

Ka whakatu ano nga tini toa nei, ka mea aia, aia o ratou, “Kei au a Kokako, na taku tangata ra, he tao tana ka mau nga ringa.”

Ka whakatika ano a Tama-inu-po ka mea, naku nga upoko tangata. Ka whiua nga tikitiki i roto i aia e huna ana, ka karanga ano a Tama-inu-po, “Kei au a Kokako, na te Kahukura na.” Ka kite a Mahanga, koia ano ko te Kahu-kura a Kokako. Tukua rawatia ake ki nga toa raka, kahore he iwi mo ratou, ka he nei ratou i a Tama-inu-po.

page 169

Ka patai (ui) a Mahanga ki a Tama-inu-po ka mea atu, “Kowai tou matua?”

Ka ki atu a Tama-inu-po “Na Kokako ahau” whakaatu rawa ake kua toa aia, a kua whanau ta raua tamaiti ko Tu-kotuku, a tapa iho te ingoa o taua tamaiti a Tama-inu-po raua ko te tamahine a Mahanga ko Wai-rere.

Ka noho a Tama-inu-po ka hiahia kia kite i tana matua tane i a Kokako, a haere ana aia, a ka tae atu ki te pa o Kokako, a ka kitea e te Pa, ka mea “E he tangata te haere nei,” kihai hoki ratou i mohio ki a Tama-inu-po, a ka hore ano hoki taua iwi ra i kite noa i aia. A i te ngaro ke atu a Kokako i te Pa, a ka hore ano hoki a Kokako i mohio noa, tera kua whanau te tamaiti a te wahine i moea ra eia i te po, a i kiia iho ra eia he ingoa mo te tamaiti ua (ana) whanau.

Ka karanga te tangata whenua ki a Tama-inu-po, “Haere mai, haere mai, a haere mai nei,” kao, haere tonu a Tama-inu-po, a ka patai (ui) aia ki te hunga o te pa ka ui ka mea, “Kei whea te whare o Kokako?” Ka kiia atu e te tangata whenua, “Koia tena e tu mai raka, e ngari haere mai nei koe.” Kao haere tonu atu a Tama-inu-po a tae tonu atu ki runga ki nga urunga o Kokako, a ka meatia aia kia patua e te iwi ra.

Ka tahi ka rere te tangata ki a Kokako ka mea atu ki aia, “He tangata tenei kua tae mai kei te kainga, kua tae kei to whare kei runga i ou urunga e noho ana, a e kiia ana aia kia patua e to iwi.”

Ka whakaaro a Kokako ka mea paku ki aia, “Kowai ra te page 170 tangata nei tona whakai ki te haere ki oku urunga noho ai,” ka haere mai a Kokako, a ka whakaaro aia, “E kore te tangata noa iho e haere ki oku urunga noho ai, kowai ranei tenei tangata?”

Ka tae atu a Kokako, ka karanga atu tana nuinga “Tukua mai ki waho kia patua,” noho tonu a Tama-inu-po ka tahi a Kokako ka mea atu, “Kowai koe?”

Ka mea atu a Tama-inu-po, “Nau ano au.” Ka ui ano a Kakako, “Kowai to ingoa?” Ka mea atu a Tama-inu-po, “Ko Tama-inu-po.”

Ka tahi a Kokako ka mahara, ki te ingoa i kiia iho ki te wahine i mahimahia ra eia.

Ka tahi ka tangi a Kokako ki tana tamaiti, a ka aru-arumia te nuinga o te tangata ki waho o te whare, ka tapu hoki te whare i a Tama-inu-po, a ka tapu katoa hoki te Pa, i te mea ki ano a Tama-inu-po i tohia ki te ingoa mona e tana matua tane.

A ka tahi te iwi ra ka rongo kua tae mai te tamaiti a Kokako. A ka tahi ka kawea a Tama-inu-po e tana matua e Kokako ka tohia ki te wai. Kua tupuria noatia atu ra a Tama-inu-po e te pahau. Na reira te ingoa nei a Tohi-kumikumi, i tapa ai ki te tahi kotiro rangatira hei ingoa mona, ko “Tohi-kumikumi-o-tama-inu-po.”

Ka tohia nei aia, a ka noa, hoki ana aia ki tana wahine, ki ana tamariki. No Wai-kato ano tenei tupuna a Tama-inu-po, a tapa iho nei hei ingoa Hapu. Koia a Nga-ti-tama-inu te hapu o Wiremu Patene, Minita o te Hahi Weteriana i roto i Wai-kato.

Whare Raua Ko Tapa-Ue.(Nga-Ti-Mahuta.)

Ka noho a Whare raua ko Tapa-ue i to raua Pa i te Ua-pata. Kaore o raua nei whenua hei tupunga kumara hei tupunga kai, a hei mahinga tuna ma ratou ko a raua tangata. Ko ta raua kainga e noho nei he iti, a he repo katoa te nuinga. Kei roto atu o Tau-piri taua kainga, kei te te tahi manga o te awa o Manga-wara, kei Koma-ko-rau, ko te kai o ta raua kainga he kowharawhara, a no reira tenei kupu, ana ngangare (whawhai ngutu) e tahi o nga tangata o te iwi o Whare raua ko Tapa-ue ki page 171 etahi tangata o nga iwi o Wai-kato, ka puta tenei kupu i te tangata ngangare atu ki aua tangata a Whare raua ko Tapa-ue ka mea,—

Haere ki te Ua-pata
Te kai o to tupuna
He kowharawhara.

A mo reira ano hoki tenei oreore, na Nga-ti-te-wewehi he ngangare whenua na ratou ki nga uri o Whare raua ko Tapaue, a he whakatete mai na ratou kia Nga-ti-mahuta.

E Mahuta, e Mahuta,
E hoki ki te Ua-pata
He kowharawhara
Te kai o to whenua
E hi nawa.

Ka noho nei a Whare raua ko Tapa-ue, i to raua kainga, kai atu he kowharawhara, te ora i te kai te aha, a ka puta te whakaaro a nga tangata nei, kia haere raua ki te ohu maara kumara i Kai-to-tehe, a ka tukua ta raua karere e raua ki te iwi e noho ana i Kai-to-tehe kia Ira-nui, tae atu te karere ra, ka ki atu ki a Ira-nui, “I mea mai a Whare raua ko Tapa-ue, ma raua e ohu a koutou maara kumara,” a ka whakaae a Ira-nui a ka mea atu aia ki taua karere, “Ae, ma koutou te tahi paenga o te maara e ko, a ma matou hoki te tahi paenga.”

Hoki mai ana te karere ra, a ka tae mai ki a Whare ma ka korero kua “Whakaae mai te iwi o Ira-nui.” A ka tahi a Whare raua ko Tapa-ue ka karanga atu ki ta raua iwi, kia taraia he koo kumara, hei koo mo te maara, ka tikina ra ka mahia e ratou, a ka ako atu raua ki to raua iwi, kia koi a raro o te koo, a kia koi ano hoki a runga o te koo.

Ka tae te iwi ra, kotahi ma whitu, a kotahi hoki ma whitu nga koo, a whakakoi rawa a raro a runga o aua koo, ko te take i peneitia ai te hanga o aua koo ra, hei patu i te iwi nona te maara ka koia nei e ratou, a ka mahia nei te mahi nukarau hei tango i te whenua a Ira-nui: a kia warea te iwi o Ira-nui ki te koo i te tahi papa o te maara ra, ka oho tata ai a Whare ma me page 172 nga koo ra ka patu ai i te iwi ra.

Ka haere te kotahi rau ma whitu o Whare ma, ki Kai-to-tehe, a ka tae ratou ki te maara ka koia nei, ko Hoe-po te ingoa o taua maara kumara. A i te ata po ano ka tu te ohu nei, a mahi atu ana a Whare ma i te tahi taha, mahi mai ana Ira-nui ma i te tahi taha, ka mahi nei, a i tawhiti te tahi i te tahi, a ka tata e mahi mai ana, ano ka tino tata, ka tautetete ratou ki a ratou, ko a te ohu takaro ki te tangata whenua ana tata te oti o te maara te koo a mua, ka tautetete nei aua kai koo i te mara ra, a te tino aranga o te koo a te rau ma whitu nei o Whare ma, e hara tangi ana te patu ki a Ira-nui ma, ka whati tera te tangata whenua a ka patua haeretia, a ka mate: ko te mea i ora i ora, ko te mea i rere ka puta ka rere i te ora mona. Heoi ano ka riro taua whenua nei te tango, ara taua maara nei a Hoe-po i a Whare raua ko Tapa-ue.

Ka noho nga oranga o Ira-nui ma ka tutu ope taua ma ratou, a ka tahi ka whakaekea a Whare ma e nga iwi katoa i rongo nei ki te tutu ope a Ira-nui.

Ka huakina ki a Whare ma, ka tu ano ka papatu, e hara ka hinga ano taua ope ra i a Whare ma, a ka whati ka patua haeretia a po noa, a ka hoki mai te kai whai o te whati o te ope a Ira-nui, a ka mutu te patu, ka noho, ka roherohe i te whenua, a ko te wahi ano i patua ai e tenei tangata tana tangata, i aia ano tera wahi whenua, a tapa tonutia iho te ingoa o tera wahi whenua ki te ingoa o te tangata i patua ki reira, a riro tonu taua wahi whenua i te tangata nana i patu te tangata i patua ra ki reira.

Heoi ano ka kite a Whare raua ko Tapa-ue kua toa raua ko to raua iwi, ka tahi ka tahuri ka patu i nga tangata o roto o Wai-kato, ka patua nei nga iwi o te whenua o Wai-kato e raua, ko etahi i whakaorangia e raua, hei tangata ma raua, a hei take whenua ano hoki; te tahi take i whakaorangia ai e raua, hei mahi kai, hei mahi tuna ma raua, a i a raua te whenua, me nga tangata o Wai-kato, taea noatia enei whakatupuranga tangata.

page 173

No muri iho ka whakaekea ano aua tangata nei a Whare raua ko Tapa-ue e etahi ope nui ano, he kotahi mano o te ope taua i huaki ki a raua, rokohanga mai e taua taua ra ko Whare anake e noho ana i te kainga, ko Tapa-ue e noho ana i Te-ua-puta i aua ra. He kotahi anake te rau tangata i a Whare i taua ra i huakina nei aia e te mano ra.

I te wa i patua ai nga tangata whenua o Wai-kato e raua, i muri iho o te maara kumara ra i patua ra e raua nga tangata, i aua wa i patua nei e raua nga tangata katoa o roto o Wai-kato i tae ana ta raua patu ki Manuka, a i mate ano nga tangata o aua tini pa ra i a raua.

Ka emi (poto) te kotahi mano o te taua ki a Whare, ko nga iwi hoki tenei, ara ko nga morehu o nga iwi i patua nei e raua i Manuka, huihui ki nga iwi o Ira-nui ma i patua ra ki Hoe-po, he takitaki ta ratou i ta ratou mate i a Whare ma, he mahara hoki na ratou i tae te patu a Whare ma ki Manuka, a horo ana nga pa o reira i a raua koia tenei haerenga mai o ratou, ka huihui nei ki enei iwi oranga ano hoki i a Whare ma i roto i te kouru (pukaki) o Wai-kato. Ka tahi ka parekura a Whare ki te mano ra, a ka kawe, a ahiahi noa e riri ana a ka tu a Whare, e waru nga tao ki aia, a kihai a Whare i rongo i te mangeongeo, ka po noho atu ana te tahi noho mai ana te tahi, a ka rere te tangata ki a Tapa-ue, e noho ra i Te-ua-pata, a ka rongo aia kua hinga a Whare, hoe tonu mai te hokowhitu ra, a i te ata rokohanga mai ano ko te tuakana ko Whare, e pae ana i ona tu i te taha o te ahi. Ka taha a Whare ka whana e Tapa-ue, a ka puta i aia te whakatauki o to raua whaea, ka mea atu aia ki a Whare,—

He aha koe i kai koramuramu
Ai i te riri a nga tokorua a Puaki.

Ka ki mai a whare,—

Kaore ana e noho
Mai nei ano o tuakana.

Ka tahi ka whakaekea te mano ra e Tapa-ue, a ka haere ano tona tuakana a Whare ki te riri mana i taua huaki a Tapa-ue, page 174 ka parekura, a ka whati ano tera te mano ra, a ka whati a ka tae ki te tahi matua ano o te taua ra, e noho mai aua a ka riri, ehara ka puta te tangata nei e haere mai ana, no te ope taua ra te tangata nei, a ka whakatae-tae aia ki a Tapa-ue. Ko te ure o te tangata nei tona roa na, kotahi maaro pea te roa, he mea takai tonu tana ure ki tana hope, ko Ka-wheke te ingoa o te tangata nei. He putanga to Tapa-ue he putanga to taua nanakia nei, na Tapa-ue te patu tata ki tera, tukua ana mai e tera, tera to haere ra, tahi ano te whiunga o te patu a Ka-wheke e hara kua hinga ko Tapa-ue, kua eke a Ka-wheke ki runga i a Tapa-ue, a ka oke ake a Tapa-ue i raro, a ka marere te taukari o te nanakia nei, ara ka mawheto te here o tana ure i tana hope, tahi tonu ano te hopukanga atu o te ure ra e Tapa-ue, mau pu ana te ringa i waenganui o te ure o te tangata ra, e hara ko Kawheke ka riro ki raro i a Tapa-ue, ka patua e Tapa-ue a ka mate.

Ka riri tonu nei a po noa. Ka tahi a Whare ka mate ka noho ko Tapa-ue anake, i te ora. A i te ata ka wha-kaekea ano e Tapa-ue ka ririri a ka whati te ope taua ra, a ka patua haeretia, a tera ano te tahi ngohi o te mano ra te takoto mai ra, a ka tata no ano a Tapa-ue ma ki tera, tahi ano ka huaki mai e tera, ka tahi a Tapa-ue ma ka whati mai, me pewhea hoki i te mano hei karapiti, ka tahi ka hinga a Tapa-ue, toko rua toko rua iho, ko Whare ko Tapa-ue i mate i tenei whawhaitanga, ka ora ko nga tamariki a ka whakatupu i a ratou, a ka kaumatua.

Toko wha nga wahine a Tapa-ue, ko te wahine whaka-mutanga, no te iwi ano e whawhai nei ki a Whare raua ko Tapa-ue. Ko Te-ata-i-rehia te ingoa o taua wahine nei, no te iwi e noho ana i te whenua i Wai-uku a putu noa ki te wahapu o Manuka, haere katoa ki te wahapu o Wai-kato, a puta noa ki Te-whaka-upoko ki Titi.

Ka whanau nga tamariki o te wahine nei, o Te-ata-i-rehia ka noho aua tamariki ana i te iwi ano o te whaea, a ka noho ano hoki te whaea i tana iwi ano, noho tahi ai ratou ko ana tamariki i Manuka nei, ara i Te-pae-o-kai-waka i Wai-uku, a he tamaiti page 175 potiki te tahi o nga tamariki o Te-ata-i-rehia, i taua wa e kiia nei, ara ki ano aia taua tamaiti potiki nei i kaumatua noa, e ahua nohinohi ana ano i aua ra.

I te wa koa i patua nei a Whare raua ko Tapa-ue e aua morehu o aua tini Hapu nei, i riro mai te tinana o Tapa-ue i a ratou, a i mau i nga tangata o te Hapu o Te-ata-i-rehia, a he mea mahi aua wheua o Tapa-ue e ratou hei mata matika (matau). Kihai te iwi ra i titiro kua moe ta ratou kotiro i a Tapa-ue, a ka tapu aua koiwi; kao, he mea mahi ano aua koiwi e ratou, ahakoa he taokete aia no ratou.

Kua hoki noa mai te iwi a Te-ata-i-rehia ki Wai-uku nei noho ai, a he mea mau mai a Te-ata-i-rehia e ratou, me nga tamariki ano a Tapa-ue raua ko Te-ata-i-rehia he mea mau mai hoki, kua pouarutia ra hoki a Te-ata-i-rehia, me nga wheua ano o Tapa-ue, he mea mau mai ano e ratou ki Manuka nei mahi ai.

Ka taka ki aua ra nei, ki te wa e hiia ai te mango o Manuka, a ka hoe te iwi nei ki te hii, a ka eke atu te tamaiti potiki a Te-ata-i-rehia raua ko Tapa-ue ki nga waka hoe ki te hii mango. Ko Papaka koa te ingoa o taua tamaiti raka, a ka eke atu aia ki aua waka hi ra. Tera ano ia ona tuakana te noho ra i te kainga ratou ko to ratou whaea ko Te-ata-i-rehia, a kotahi nei ano te mea i haere ki te hi ko Papaka anake, ka hoe nei aua waka ra ka tae ki te tauranga hi ika, ka tukua te punga, ka tahi ka hi, a ka kore pea e hohoro te kai mai o te ika ma te tangata kei aia nei te matika (matau) i whakakoia ki te wheua o Tapa-ue. Ka tahi ka whiua taua matau e mau ra te wheua a Tapa-ue ki te wai, a ka roa e takoto ana, a te hohoro te kai mai o te ika, ka karanga te tangata kei aia ra taua matau ka mea,—

E tama a Ue
Awhia (ahea) hoki ta taua?

Kua kai mai te ika, kua eke, ka roa te ika te kai mai ka pena ano ana kupu, inamata kua kai mai, kua eke, me te whakarongo ano te tamaiti ra ki te tangata e karanga ra ki tana matika (matau),—

page 176

E tama a Ue
Awhea hoki ta taua?

Ko Ue-rata hoki te matua o Tapa-ue raua ko Whare.

Mo nga wheua hoki o Tapa-ue tera e karangatia ra,—

E tama a Ue
Awhea hoki ta taua.

Kihai i hohoro te kai mai a te ika ki taua matika i te wheua a Tapa-ue koia aua kupu i kiia ai awhea koa ka kai mai te ika ki taua wheua.

Ka rongo nei te tamaiti nokinoki (iti) ra ki aua kupu a te tangata e hi ra, ka waiho i roto i aia i te tamaiti raka taua karangaranga a taua tangata, a ka hoki ki uta, ka haere aia ki tana whaea, a korerotia atu ana eia aua kupu raka (ra) ki tana whaea, a ka mea atu aia ki tana whaea, “E tai he aha ra te mea e karangatia ra e nga tangata i runga i to matou waka.” Ka mea atu te whaea, “E pewhea (pehea) ana.”

Ka ki atu te tamaiti, “Ka roa ra e hi ana, a te hohoro te kai ake o te ika ka karangatia:

E tama a Ue
Awhea hoki ta taua?

kua kai mai te ika.”

Ka ki mai te wahine ra ki tana potiki, “E ko, ko to matua, ko Tapa-ue, ko nga wheua tena i hanga hei matika (matau).”

A ka rongo te tamaiti ra ki te korero o tana whaea, ka tangi aia. He matua ano ki aia enei e hi nei i nga wheua o Tapa-ue, he tungane no tona whaea.

Ka noho te tamaiti ra ka whakaaro, ki te mahi a nga tungane o tona whaea ki aia, i te mea i nga ra e patua ai te ika, a ka mau te Roha (whai) a ka tunua te ate o te roha (whai) a ka haere atu a Papaka ki aua tungane o tana whaea ki te tahi o te ate o te Roha mana, ka pana atu aia e ratou ki tahaki tangi ai.

page 177

Tera ano ia nga tuakina a Papaka ma kei Wai-kato e noho ana, ara nga tamariki a etahi ano o nga wahine a Tapa-ue, noho ai era tamariki i nga Hapu ano, me nga Iwi ano o to ratou whaea i roto i Wai-kato.

Ka noho te tamaiti nei a ka whakaaro a ka tangi, ka tahi ka mea atu tana whaea “E ko, haere mai haere ki o tuakana, whai whakaaro mou” ka whakaae te tamaiti ra. A ka ki iho aia ki tana whaea, “E muri i au e eke he ope, e rere ki runga ki te whare.”

Ka haere te tamaiti nei ki roto ki Wai-kato ka tae ki era o ana tuakana e noho ra i Wai-kato, a korero atu ana aia ki a ratou i tana haerenga i runga i te waka hi ngohi o te iwi o tana whaea, a i te karangatanga a te tangata e hi ra

E tama a Ue
Awhea hoki ta taua?

Ka tu te korero, a ka tuturia te ope taua ma aua tuakana a Papaka, a ka huihui katoa te iwi ra, ka rupeke (poto) katoa nga tama a Whare raua ko Tapa-ue, ka tahi ka hoe mai a ka u ki Te-awa-roa, hapai tonu mai, i te ata ka whakaekea, tangi ana te patu, a ka rere a Te-ata-i-rehia ratou ko era o ana tamariki ki runga ki te whare, a ka patua te iwi katoa. A ka kite nga tungane o Te-ata-i-rehia i a Papaka i to ratou iramutu. Ka karanga atu ratou ka mea—

E Papaka au nei.

E whiua ana te patu a Papaka, me te karanga atu a Papaka ki era e karanga mai ra —

Na te ate a te Roha na

Kua u te patu, kua mate tenei o ana matua, ara o nga tungane o tana whaea. Ka whiua ano te patu a Papaka ki te tahi ano o ratou, ko te patu e whiu ana ko te kupu e kiia atu aua—

Na te ate a te Roha na

he mea penei katoa aua tini tungane o tana whaea eia a mate katoa era. I pena atu ai koa te kupu mo te ate o te Roha i tonoa atu ra eia ki a ratou, i nga ra ona e tino iti rawa ana, i nga wa page 178 e hiia ai, a e patua ai te Roha ae tunua ai te ate e ana matua, a pana ra aia ki tahaki tangi ai ana mea atu aia kia kai hoki aia i taua ate o te Roha.

Ka tahi nei ka huna nga tangata o Manuka, a ka tahuri tonu ki te huna i nga iwi nana o ratou matua i patu ngaro iho aua iwi ra, a no reira tenei papaha—

Nga piripiri o Papaka
Riri whakawareware.

Tahuri atu ano kei te patu i ona matua, ara i nga tungane o tana whaea. E whakataukitia ana taua whakatauki ra ki a Nga-ti-teata—

Nga piripiri o Papaka
Riri whakawareware.