Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions: Tai-Nui. [Vol. IV]

Upoko XII. — Paoa. (Nga-Ti-Paoa.)

page break

Upoko XII.
Paoa. (Nga-Ti-Paoa.)

Kaore te whakama, ki oku korero
E tara e te ngutu. E tika e whae,
Mei ata kite koe, taku tonuitanga,
To rua patu, e roa i au.
Te one i Tu-rangi, kia tae au e.
Te paepae o te rua i a Ma-heuheu.
Te awhina mai, he rukenga (whiunga) naku
I aku rangi mananga. Tena te pari kai
Kei oku maatua, te hikoia atu.
E Uru e wehi ana, te ai he kopapa
Hei reti (kawe) i au, kia uru atu ana,
Ko Tumuaki-whenua, kia hopu taku ringa
Te pu ki Hawa-iki. Tena aku rongo
Ka riro i a Karihi, te tai hekanga atu
O Taumata-maire, ka rongo Ta-weke
I aku rongo tupua, hei paki ki te whare.

Ko te haerenga mai o Paoa, i haere mai i runga i a Kahu-gunu ko te Whai-a-pawa tona kainga tuturu ko Rongo-tu-moe-whara. I a ia ano e noho ana i tona matua ka whakatatau (tautohetohe) raua ko tona hoa wahine; muri iho ka whakatautau te hoa, ka haere ki etehi kainga noho ai, tangi ai. Muri iho ka tatari a Paoa ki tona hoa kia hoki mai, a maha noa nga ra e tatari ana a Paoa, ka mahara tona ngakau, kua puta ke pea aia i tawhiti.

Ka mea a Paoa, “Kua puta ke pea aia i tawhiti.”

Ka tahi aia ka mea kia haere aia ki te whakatau (rapu). Na, ka tahi ia ka haere mai, me tona ora (ropa) ano hei hoa haere page 216 mona; ka titiro haere i nga kaainga katoa, a kihai i kitea. Ka rongo te wahine i te reo o Paoa, ka huna ia i a ia te wahine; ka haere tonu ia ki te haha (rapu), a kihai i kitea.

Ka tahi ia ka hoki mai ki tona matua, ki ona whanaunga kia kite, a, tae mai ka tangi ki a ratou, ka mea, “Ki te kahore e kitea, ka hoki ano maua ko taku ora ki te haha ia pa, ia pa, ia kainga, ia kainga; ki te kahore e kitea, ka haere tonu atu maua ko taku ora.”

Ka tahi ka ki mai te matua, ka mea, “Ae, me haere ano koutou ko o teina ki te arahi i a koe.”

Ka mea atu a Paoa, “Ae, ki te kitea, ka hoki mai ano matou: ki te kahore, ko ratou me whakahoki mai e au ki a koe, ko a hau, me haere a hau ki te haha (rapu) i nga kaainga katoa nei, maua ano ko taku ora.”

Ka mea mai te matua, “Ae.”

Ka tahi ka haere mai, a puta rawa mai i Taupo; ka tae ki reira, kahore hoki te wahine i kitea; ka tahi ka mea atu a Paoa ki ona teina, “Haere koutou! e hoki ki to tatou matua hei oranga ngakau mona.”

Ka tohe tonu ano nga teina kia haere tahi ano ratou, ka aroha ki to ratou tuakana; ka riria ratou e Paoa kia hoki, a hoki ana ratou i reira, ka hoki ki te Whai-a-pawa.

Na, ka haere mai a Paoa i runga i te pae, a Tonga-riro, a puta rawa atu i Tara-naki; kihai i kitea te wahine. Na ka haere mai i te tai hau-a-uru, a puta rawa mai i Wai-kato i uta i te tuawhenua, ka noho i reira.

Ka kite nga tangata o reira ki a Paoa ka mea, “Ko wai ra tenei tangata?”

Ka pataia ki te ora ka kiia atu e te ora, “Ko Paoa.”

Ka mea atu nga tangata, “I haere mai aia i whea?”

Ka kiia atu e te ora, “I haere mai maua i te Ra-whiti, i te putanga mai o te ra”

Ka patai atu nga tangata, “I haere mai korua ki te aha?”

Ka kiia atu e te ropa, “Ki te whakatau (aru) i tana wahine; kei whea ranei? e kore e kitea.”

Ka tahi ka ki atu nga tangata ki taua ora nei, ka mea, “Hei aha ma korua i hahauria (rapua) ai tena wahine? tenei ta korua page 217 wahine—ena wahine, enei wahine ano—hei aha tena wahine i hahauria ai e korua? na, ta korua wahine na.”

Ka tahi ka whakamoea a Paoa ki te wahine o reira.

Na, ka haere mai, noho rawa mai i Kai-to-tehe; ka noho i reira, ka pumau tana noho. A ka whanau ana tamariki toko rua, ko Toa-whena raua ko Toa-poto; ka noho i reira. Ka titiro a Paoa ki te tehi wahine ahua pai, he tutua, he ware; ka whai a Paoa i taua wahine nei, he wahine ahua pai ia tona kanohi, ko te mea tera i moe ai a Paoa i a ia. Ka mahue te wahine rangatira, me nga tamariki.

Ka titiro te ora ka mahue te wahine matua, ka mea, “Me hoki a hau ki toku rangatira.”

Na, ka hoki aia ki taua wahine, ka noho pumau. Ka mahi raua ko tona rangatira i te kumara; i te tau timatanga kotahi rau, i te rua o nga tau e rua rau; ka kake haere te mahi a te ora nei raua ko tona rangatira.

Ko Paoa raua ko tona wahine e mahi ana ano, e kake ana te mahi a Paoa raua ko tona hoa. Ka puta te manuhiri, ko e tahi rawhi (kete) ka pau ma nga whakaeke; e kore hoki e huihui atu ki te tahi atu tangata—me pewhea hoki i te whainga ki a Paoa kia waiho hoki aia hei rangatira. Ka pena tonu i nga tau katoa te huihui ki a ia, a ka tae ki taua tau nei, ka haere mai nga matua o te wahine a Paoa, o te wahine rangatira—i hoe mai i Horo-tiu, a ka u ki Pepepe; i reira te wahine rangatira o Paoa, ta ratou tamahine e noho ana.

Ka patai (ui) te manuhiri nei, ka mea, “Kei whea a Paoa?”

Ka kiia atu e te wahine nei, “Kei raro tona kaainga kei Kai-to-tehe.”

Ka tahi te manuhiri nei ka huri ki runga ki te waka, ka hoe, Kai-to-tehe, ka u ki uta: i reira hoki a Paoa.

Ka pa te karanga, “He manuhiri! he manuhiri ki a Paoa!”

Haere mai te manuhiri nei, hokowhitu. Na, ka tahi ano te wahine a Paoa ka hoki mai i te whawhaki pikopiko, i te whawhaki manehau; tae tonu mai te wahine nei, kopaki tonu iho i ana kai, tunu tonu iho ki te ahi; ka rokohanga hoki e te page 218 uranga mai o te manuhiri nei, mahue tonu iho te ahi pikopiko nei, kihai i tangohia ki tahaki. Ka haere mai te manuhiri nei ka noho ki te kaainga, ko e tehi o te manuhiri nei i tata ki te taha o te whare umu, ka tirotiro te manuhiri nei ki nga pungarehu o te ahi nei, e tapukepuke ana, ka mea, “He tuna!” ka koa; ko etehi ka mea, “He ahi tunu tuna.” Ka tatari te manuhiri nei ki te tangata o te ahi nei kia hoki mai, kia huakina te ahi nei; a kihai i hoki mai, ka mate i te whakama, kei kitea tana kai e te manuhiri nei, kei meatia e ratou, he kai kino tana kai, a ka nui ake tana whakama. Ko Paoa hoki, kihai i hamumu te waha i te whakama i te kore kai ma te manuhiri nei. Muri iho, ka tonoa tana wahine e Paoa, kia haere ki te tiki kumara i te wahine matua.

Ka mea atu te wahine ki a Paoa, “E kore ra e marere (tukua) mai.”

Ka mea atu te tangata nei, “He aha koa ra, hei haere noa ano; ko koe kia tae, he oi ano.”

Ka haere te wahine nei ki te kawe i te kupu a Paoa, a i tawhiti nei ano e haere atu ana te wahine nei, kua kitea mai e nga tamariki a te wahine matua; ka oma nga tamariki ki te korero atu ki to raua whaea, ka mea, “Ko te wahine a Paoa te haere mai nei.”

Ka rongo te wahine nei i te kupu a nga tamariki nei, ka oma ki roto ki te whare, ki te huna i a ia; haere tonu atu te wahine nei, kua kite atu hoki aia i te tomokanga o te wahine ra ki roto ki te whare; he oti ano, ka te haere tonu atu, a ka tae ki te whatitoka o te whare, ka tuturi nga turi o te wahine nei, ka titiro atu ki roto ki te whare, ka kite ia i te wahine ra e whatu ana i te kakahu. Ka owha mai te wahine ra ki tona hoahoa, ka owha atu hoki te hoahoa; ka mutu to raua owhatanga, ka puaki atu te kupu a te wahine nei, “Ara! i ngarea (tonoa) mai au e Paoa ki te tiki kai mai ma te manuhiri.”

Kua mohio noa mai ano ia taua wahine, na Paoa i ngare atu ki te tiki kai; ka puaki mai te kupu a te wahine ra, ka mea, “Nowhea te kai? he tane au hei mahi kai, ko te tane na hoki tena hei mahi. E kaha ana ano te wahine ki te mahi kai? e kore page 219 e marere atu aku kai, hei oranga mo aku tamariki ka mate i te kai.”

Ko Paoa ia e tatari tonu ana mai ki tana karere, me te manuhiri hoki, a ka puta noa atu ano tana karere, ka tahi ka uia atu e te tangata ra, “E pewhea ana?”

Ka mea atu te wahine, “Kaore i ho mai; e mea mai ana, ‘Kaore he oranga mo ana tamariki, ka mate i te kai.’”

He oi ano kihai i hamumu te waha o Paoa, ka mate i te whakama, ka mea atu te tangata nei ki te manuhiri, “Ka mate tatou i te kai, e kore te korero e pai; ma roto hoki kia ora, ka pai te korero.”

Ka ahiahi hoki e noho ana te manuhiri nei, ka mate i te kai; ka hoki te manuhiri nei ki tona kaainga, i taua ra ano i hoe mai nei ratou; ahiahi kau iho, ka nui rawa te whakama o Paoa. Ka mea kia haere noa atu ki tana haere, ki te haha (rapu) kaainga mona. Ahiahi noa, po rawa ka haere, i haere tahuti.

Ka haere nei a Paoa, ka tika te haere na Manga-wara, a ka ao te ra e haere ana, ka tae ki Tikitiki-mau-rea, he pukepuke taua wahi, ka noho aia i reira; ka titiro ki Wai-kato, ka titiro ki Hau-raki, ka tangi te tangata nei i reira, ka aroha ki ana tamariki, ki te Iwi, ki tona kaainga; tangi tonu, a ka mutu. Ka haere te tangata nei, ka ahu ki Pi-ako, a puta rawa atu i Pi-ako, noho rawa atu i te pa, ko Mirimiri-rau te ingoa o te pa, ka noho ia i reira i roto i tera Iwi, hei Iwi. Ka atawhai taua Iwi ra i a Paoa hei rangatira mo ratou, ka noho ia i reira, taka noa te tau.

Ka haere te rongo o Paoa ki Hau-raki ki Rua-wehea. Ka haere te tira o te pa o te tangata nei o Paoa, ka tae ki Rua-wehea—i reira te tini o te tangata e noho ana. Ka kitea taua tira nei e haere atu ana, ka pa te karanga, “No tawhiti tenei tira, no Pi-ako.”

Ka tahi ra ano ka kaha te tawhiri, a, noho rawa atu i te kaainga o Tukutuku—ko Tukutuku te tamahine a te rangatira o tera kaainga o Rua-wehea—ka noho i reira. Kihai i roa te nohoanga, taro kau iho, ka ngiha (ka) te ahi marohi (roi), ka whakatika te mahuhiri nei ki te kai marohi; e tahu ana te kai, page 220 a kihai i roa, ka maoa te kai, tino mahoratanga o te kai, o te tuna, a moe tonu iho; ao ake te ra ka haere ki e tahi kaainga atu, ki ona huanga ia tangata, ia tangata; a maha noa nga ra, ka hoki mai te tira nei ki te kaainga ano i haere atu nei ratou, ka moe ano te tira nei i reira ano; ahiahi kau iho, ka ngiha te ahi ki roto ki te whare, e tu ana te haka—he tohu whenua rangatira te haka.

Ka tahi ka ui mai te wahine nei a Tukutuku, ka mea, “Kei whea te tangata e haere mai nei te rongo?”

Ka tahi ka patai atu te tira nei, “A wai, e tena tangata?”

Ka tahi ka mea atu te wahine nei, “A Paoa,”

Ka mea atu nga tangata, “Kei Pi-ako ano e noho ana.”

Ka mea mai te wahine nei, “E kore ranei e kitea mai tera tangata ki konei?”

Ka mea atu nga tangata nei, “Aua! tera pea e tae mai ki konei.”

Nei koa, he puhi te wahine nei, kahore ano he tane i pa noa ki a ia; e rere noa ana nga tane, e kore rawa aia e pai te wahine nei. Na ka rongo nga matua i te kupu patai a te wahine nei ki a Paoa, ka mea nga matua o te wahine nei, “Kua hiahia ta ratou tamahine ki a Paoa, ina hoki, e patai ana ki a ia.” I te aonga o te ra, ka haere te tira nei, ka miharo ki te nui o te wahine nei, ki te rangatira, ki te nui o nga tangata o te wahine nei. Ko te rangatiratanga o te wahine nei, he atawhai ki nga tangata o tona Iwi: ka kite te Iwi i tona atawhai, ka maka (hoatu) kautia he kai ma te wahine nei, te mataitai, te aha, te aha.

Ka hoki te tira nei ki to ratou nei kaainga ki Pi-ako. A tae tonu atu, ka kitea e te pa, ara e nga tangata o Paoa, ka tahi ka tawhiritia e nga tangata o te pa, ka haere atu, a ka tae ki roto, ka noho, ka korero i a ratou nei korero; ka ahiahi hoki, ka noho tahi ki a Paoa, ka korero ki te rangatiratanga o Tukutuku, o te wahine i kite nei ratou.

Ka mea atu ratou ki a Paoa, “E Pa, i patai mai taua wahine ra ki a koe.”

Ka mea atu a Paoa, “Kia a wai?”

Ka mea ata ratou, “Ki a koe r)a. I mea mai, ‘Kei whea te tangata e rangona nei?’”

page 221

Ka mea atu matou, “A wai nei?”

Ka mea mai ia, “A Paoa.”

Ka mea mai ano taua wahine, “Ara kia kite i te tangata e haere mai nei tona rongo, ka paku nei i nga whenua.”

Ka mea atu matou, “Kei tona pa ano e noho ana.”

Ka mea mai ano taua wahine ra, “Kei whea?”

Ka mea atu matou, “Kei Mirimiri-rau?”

Ka mea ano ia, “E kore ranei e tae mai ki konei?”

Ka tahi a Paoa ka mea atu ki a ratou, “Taihoa hoki tatou e haere ki reira, hei te ngahuru, kia rupeke te kai ki te hapoko, kia takakau, kei haere maharahara te ngakau.”

Ka whakaae katoa nga tangata, ka mea, “Ae, hei te ngahuru, kia rahi te haere, kei mahue te tehi.”

Ka mea, “Ae, mo te patai a tena wahine.”

He oi ano ka mutu. Ka tae ki te ngahuru, ka manu te teretere a Paoa; haere ake hokowhitu, ka na runga i te waka, a noho rawa atu i te Kere-pehi, ka moe i reira; ao ake te ra ka hoe, ka puta ki te kongutu awa ki Ra-waki; ka noho i reira, ka kai; ka pari te tai, ka tahi ka manu, a ka tapoko ki Hau-raki, ka pai hoki ka haere i runga i te tai. A ka kitea e nga tangata o te pa, ka u ki uta, ka karangatia ki te kaainga. Ka haere, ka whakatika atu a Paoa i waenganui, peke katoa, ka kohure a Paoa, me te turuturupourewa te ahua e haere atu ana.

Ka pa te karanga,—

Haere mai, e te manuhiri tuarangi,
Na taku potiki koe i tiki atu,
Ki te taha atu (tu) o te rangi,
Kukume mai ai. Haere mai! haere mai!

Haere tonu atu, a ka tae ki te kaainga; e haere atu ana a Paoa, uhia iho ana te whanake (ngeri, koka), ko te kopuku i roto, waho ake ko te pihepihe, i waho rawa ko te whanake; ka noho. Ko te haha (rapu) ra a te tangata ki a Paoa, “Ko wai ra tenei tangata? ko te tangata pea e haere mai nei te rongo.” Kihai i roa iho te nohoanga, e whiu (tuku) ana te wahie, te kowhatu, te marohi (roi), e tahu ana te ahi, e tunu ana i te marohi—whakarongo ki te ngahiri! me te tararau te ngahiri— page 222 kihai i roa iho, e ruke ana te komeke (roi kua paoia) ki tahaki, me te ika. Ka whakatika te manuhiri nei ki te kai, ka whakatika a Paoa, ka noho ki waenganui; ka titiro te tangata whenua, ka homai nga kahawai ma Paoa—ko to ratou whakaaro tenei i ho mai ai nga ika rarahi, e kore pea ia e kai i te paruparu—ka titiro a Paoa ki nga ika, ka parea ake ma nga hoa; ka tae ki te tapora paruparu, kumea mai ana, ka kai te tangata nei, e rua ano tukunga o te ringaringa o te tangata nei ki te tapora paruparu kua pau.

Ka titiro te Iwi nei ki te kai a te tangata nei, ka mea, “He tutua! e kino ana te kai.”

Ka meatia mai e nga kaumatua, “He rangatira te tangata na, e whakakino ana i a ia.”

E rua nga tapora paruparu a te tangata nei, pau katoa.

Ka tahi ka pataia e te tangata whenua ki te tahi tamaiti o te manuhiri nei, “Ko wai te tangata nei?”

Ka meatia atu e te tamaiti nei, “Ko Paoa.”

Ko rongo te tangata nei, ka haere ki nga kaumatua, ka mea, “Ko Paoa te tangata nei; te kino o te kai a te tangata nei!”

Ka mea mai etehi, “Ko Paoa-puku nui.”

Koia te whakatauki e mau i a Ngati-Paoa nei, “Ko Ngati Paoa puku nui.”

Ka tahi ano a Paoa ka kitea, ka mohiotia hoki, ka hui te tangata ki te matakitaki, ka mea, “I nake (koia) ano i haere ai te rongo o tenei tangata, he tangata pai te ahua.”

Ka mutu te kai ka hoki ki tahaki, ka noho; ka takoto nga taonga mo Paoa, ko te pueru (kakahu), ko te kohiku; moe tonu iho, ao ake te ra ka hoe; ka kitea e te Turua—he pa ano tera— ka mea te nuinga kia kaua e u ki uta. Ka pa te tawhiri, ka mea a Paoa, “Rahirahi tonu! kaua e matotoru!” a mau tonu iho tenei whakatauki i a Ngati-paoa. Ka u ki uta ko taua ritenga ra ano i te kaainga tua tahi—ko te whanake (kori, ngeri) o Paoa e kore e mahue ki raro—ka ngiha (ka) ano te ahi marohi (roi), ka kai, a moe tonu iho i reira; ao ake te ra ka hoe, noho rawa atu i te Kari; ka tawhiria e te Rapa, ka u ki uta, ka kitea e nga tangata o reira—no te mea e tae ana nga tangata o reira ki Pi-ako a e page 223 kite ana i a Paoa—ko te hunga tauhou e matakitaki ana, e miharo ana ki a Paoa. Ka timu hoki te tai, ka noho tonu iho i reira; i te ahiahi ka pari te tai, ka tukua te tehi waka ki roto ki Rua-wehea, kia rongo ko Paoa tenei.

Ka hoe te waka nei, ka rangona e te Rangi-ora, ka karanga mai e nga tangata o reira, “Nowhea tenei waka e hoe?”

Ka mea ake ratou, “No konei ano.”

“I hoe mai ano te waka na i whea?”

“I te Kari nei.”

“He aha te korero?”

“Kaore he korero, ko tahi ano ta matou nei korero, ko Paoa kei waho nei; e hoe ana matou ki roto, kia rongo a Taha-rua.”

“E hoe mai ranei apopo?”

“Ae! kei te ata nei ano, kia pari te tai, kia maoa hoki te kai. Ka hoe matou.”

“Haere! e hoe!”

Ka rangona e te Matai, ko taua patai ra ano; ka hoe, a te Manga-rahi, korerotia ake; te Tutu, korerotia ake. Ka u ki O-pukeko, ko to Taha-rua pa hoki tera; ka pataia te korero, “He aha ta koutou nei korero i hoe po mai ai koutou nei?”

Ka mea atu ratou, “He korero ano ta matou, ko Paoa tenei kei te Kari.”

Ka mea ratou, “Ko Paoa tinana?”

Ka mea ake ratou, “Ae.”

“A whea te hoe mai ai?”

“Apopo, e kore pea e hohoro mai, ka purutia (puritia) e nga pa i raro nei, he tangata hou.”

Ka patai mai ratou, “Kei whea te tuturu o te pa e noho ai te manuhiri na?”

A ka mea atu ratou, “Kei konei ano kei te pa nei, koia hoki matou i haere mai ai kia rongo koutou.”

Ka mea ratou, “Ae.”

Moe tonu iho, ao ake te ra, ka whakarewa a Tukutuku i te tawhiri mo tana whare; ka hoe mai hoki te manuhiri ra, a te Rangi-ora; ka tawhiritia ki uta, ka noho, moe tonu iho; ao ake te ra, ka hoe, ka nui nga tangata o te Manga-rahi ki te tawhiri; page 224 ka tawhiria e tera pa, ka u ki uta, ka noho i reira; ko te whanake (ngeri) o Paoa e kore e mahue.

Ka mea atu nga hoa, “E Pa, e kore koe e whakarere iho i tou ki raro, na wai ra a tuhourangi ana koe i tena whanake?”

Ka mea mai ia, “Kati ano.”

E tawhiri ana te tangata whenua, a ka u ki uta, ka haere, ko taua ahua tonu ano i era kaainga ra ano te ahua. Noho tonu iho i reira moe ai, ao ake te ra, ka hoe, a ka kitea e te Tutu, ka tawhiritia ki uta. me nga tangata whenua hoki hei kai arahi i a Paoa; ka noho i reira, moe tonu iho i reira; ka tae mai hoki te tangata o te pa o Taha-rua, tae tonu mai taua karere, matakitaki tonu atu ki a Paoa, he tauhau hoki ki reira; ka rongo hoki, kei te ata te hoe atu ai, ka hoki taua karere i te ahiahi, ka tae ki te pa, ka korero te karere nei, “Kei apopo te teretere nei, te u mai ai.”

Ka mea a Tukutuku, kia mo-ata ki te whariki mo te kaainga nei, mo te whare hoki; ko te tawhiri ia kau oti te whakarewa hei whakakakara i te whare, a ka moe. Ao ake te ra, i te ata po ano kua maranga a Tukutuku ki te whakahauhau kai kia tahuna, ka hoki aia ki te pani i tana whare ki te tawhiri; ko te whare hoki tera hei taenga mai mo te manuhiri nei. A ka oti te pani, ka toia te papa o te whatitoka me te matapihi, kia noho tonu ai te kakara i roto i te whare hei whakapai i te whare mo te manuhiri, hei hongihongi hoki ma ratou; ka wharikitia te roro o te whare ki te takapau hei nohoanga mo te manuhiri.

A ka awatea ka tahi ano ka hoe mai te manuhiri nei; ka haere hoki nga tangata o tera pa ki te kawe mai, hoe tonu mai, a ka kitea e taua pa, whiu te tangata ki runga i te maioro ki te tawhiri.

Ka pa te karanga,

Haere mai ra, e te manuhiri tuarangi,
Na taku potiki koe i tiki atu
Ki te taha atu o te rangi kukume mai ai.
Haere mai!