Niwa-Reka, Hapopo, Me Paoa.
(Nga-i-tahu.)

Ka noho a Rangi-roa raua ko Taki-reia, ka homai te rongo o te wahine o Niwa-reka (he tamahine taua wahine na Hapopo), ka haere hoko whitu te ope a Rangi-roa raua ko Taki-reia, ka tae ki te kainga a Hapopo ka noho i te wahine ka ui, “Kei whea nga tangata,” ka kiia mai e te wahine, “Naia e noho mai na i te pakihi, ka ui atu ano raua,” “Kei te aha,” ka kiia atu e te wahine, page 49 “Kei te tui i te Ra,” “Hei aha?” “Hei puri i te whenua, i nga tangata,” “Kei whea te ara?” “Kei te huatu, na ko te ara tena?” “Ae ko te ara tera,” ko te tokomaha o nga tangata kahore i ui, haere tou (ka haere tonu ratou) na ka haere mai te karere ka tae mai, “Oake (hoake, haere ake) naia kia whakaarahia ake te Ra o Hapopo,” a ka haere peti (poto) katoa te hokowhitu, na ka whakaarahia te Ra ka tu ki runga, ka matakitaki ka manawareka, ka tukua te Ra o Hapopo ki raro, ka mate nga tangata mahiti (poto) katoa, na ka puta nga morehu, ko Rangi-roa ko Taki-reia ka oma te morehu ka tae atu ki te kainga ia Paoa ka ui atu a Paoa, “E aha ana?” Ka kiia atu e raua, “Kahore hoki he rawa.” Ka kiia atu e Paoa, “Ko taku moe karangatia ana mai, kei te umu whenei, kei te umu whera, kei te umu ka putu,” ka haere mai nga morehu, ka whaia mai e nga tangata a Hapopo ka tukua e Paoa ki te hau nui, kahore hoki kia mau, hoki tou, ka ui atu a Paoa “Unutai,” ka karanga mai nga morehu, “Ae he aha hoki te morehu,” ka kiia atu e Paoa, “Whakahokia,” he ana hoki te morehu mahiti katoa. Na ka whakaponohia (karakiatia), ka hukia nga toto, ka noho aoina (ao) ake ka haere te taua tumata (hiku toto) ka patua te manu, ka whakaponohia, ka haere mai ka tae mai ka haere ki te wai huri taka-pau, ka haere mai ka poroporoiere ka tae ki Mua ka karakia, ka mutu ka haere kia hikaina he ahi, ka tunua te manu ka kainga ka noho, ka ao te ra ka hurihia te taka-pau ka noho kahore hoki kia ea te mate, a noho ana; na ka tonoa te karere kia Tuke-nui, kia Tuke-pe, kia Tuke-rora, kia Uhu-maneanea, kia Uaua, kia Tete, kia Whakana, kia Mahara, kia haere mai ki te ngau (patu) i te whare o Hapopo. Ka tukua te toro (torohe, karere) ka tae rokohina atu e puta ana te atua a Hopopo, “E waka te mate, e mea ana au e waka haehae tu ata ka mau te taura ki te kaki e waka.” Ka poia atu e Whatu-a-tihi e te toro ki te aruhe ki taua atua. ka korero pai te atua, “He aha hoki te rawa, noho ana taua e waka, kahore hoki he rawa,” na ka mama ki te ata ka whaka-pahakia (nukua) mai te taua ka tukia (patua) te whare, ka mate a Hapopo, ka ki page 50 a Hapopo, “Atua haurangirangi waiho te mate mo Hapopo,” he kainga mate no tana hokowhitu.

Ka whati nga morehu ki roto ki a Tu-toko raua ko Rau-riki ka whati nga morehu ki reira, auina ake no te ata, ka homai ko Maikuku-o-te-rangi, ka awatea ka homai ko Te-rae-kumea, ka toro (ka hua) nga puta a te whanau a Rangi-roa, auina ake ko Te-miki, auina ake ko Uru-te-rangi, auina ake ko Takutai-o-te-rangi, ko nga puta tenei a Rangi raua ko tana whanau, auina ake ko Te-pari, ko Te-awe, ka mate a Matua-u-tere, ko Te-kai-whakapono.

Te-Ruruhi-Mata-Maori Raua Ko Paowa.
(Nga-i-tahu.)

He tangata a Paowa i haere ki te kainga o Te-Ruahine-mata-maori (morari), ko tetahi (etahi) o ona ingoa o taua wahine nei ko Ruahine-kai-piha, ko Ruahine-mata-morari, he taua whaiwhaia (makutu) taua wahine a ka noho i reira, he wahine karakia kumara taua taua (wahine), ka taona he kai ma ratou ka kai ratou a ka noho ka mate wai a Paowa ma, ka ki atu ratou ki taua wahine, “Kei whea te wai o tou kainga,” ka ki mai taua taua, “Na ano te wai,” a ka haere taua wahine ki te tiki wai ma Paowa, a ka pahure atu te wahine ka karakiatia te wai e Paowa kia pakihi (mimiti) a ka haere te wahine; nawai i tata mai tahuri tou (tonu) ki tua o tera pae maunga, a ka haere tonu ka eke ki runga ki tera hiwi ka makere ki raro ka haere ka piki ka eke, ka heke ki raro ka tahuri mai nga kanohi o taua taua ki tona kainga, e ka ana i te ahi, ka karanga aia:—

Kia wera ra taku whare,
Ko taku whata kia waiho.
Kai wera ra taku taumatua,
Ko taku rua ka waiho.
Kia wera ra ko taku maara,
Ko aku takitaki (taiepa) ka waiho.
Kia wera ra aku paepae tutae,
Ko aku kuri ka waiho.

A ka hoki mai aia ki tona kainga, e ka ana tona kainga i te ahi, ka titiro taua wahine ki te haerenga o te waka a Paowa ma, ka haere atu aia ki tatahi titiro ai ka hoki mai ki uta, ka tonoa page 51 ana kuri eia kia haere ki tatahi ka whakamono (hongihongi) aua kuri ki ro o te wai ka hoki, ka mahara taua taua, “Na ano te huanui i haere ai,” a ka mea aia kia haere kia whai ia Paowa, a ka rukuruku (kopikopi) taua taua i tana manawa ki te tatua, a ka hinga (mau) taua taua nei ki nga kura ka whaona ki roto ki ana keke, a ka makere ki ro o te wai ka kau ka ruku a roa noa atu te wa i ruku ai ka koro-whiti (puea) ake ka titiro a kahore ano i kitea te waka o Paowa ka ruku ano a roa noa atu ka korowhiti (puea) ake ano ka titiro kahore ano i kitea te waka a Paowa, ka ruku ano roa noa atu ka korowhiti (puea) ake ano ka titiro a ka kitea te waka o Paowa e hoe ana, ka kitea mai taua taua e Paowa, ka peke aia ki te hoe, ka ruku ano te taua ra a roa noa atu ka korowhiti (puea) ake ano, kua tata ki te waka a Paowa, ka ruku taua taua, a roa noa te rakuhanga ka koro-whiti (puea) ake ano kua tata rawa, ka tata ano hoki te waka ki uta, ka hoe tonu a Paowa, a ka whakaeke aia ki uta, ka peke aia ki uta ka rere ki ro (roto) o te ana, ka tukua e Paowa te waka kia hoe te kauhoe, kei ro o te ana a Paowa e noho ana, ka tae atu taua taua ki waho o te ana ka raku-raku atu nga ringa kua oti hoki te waha o te ana te pa mai e Paowa: rakuraku kau mai te taua ra i waho, ka ka te ahi a Paowa i roto i te ana, ka pangaina atu e Paowa he powhatu (kowhatu) ki taua ahi, a ka karanga atu a Paowa ki taua taua, “Taua kei te aha koe” ka ki atu te taua, “Tenei ano au,” ka ki atu a Paowa, “Ka hoatu he kai” ka mea, “Na tau kai,” ka whawhai (tango) atu taua taua ki taua kai ka kainga, ka karanga atu te taua ra, “Te reka o te kai a taku mokopuna” ka karanga mai ano a Paowa ki aia, “Hamama tou waha e moe ou kanohi” ka hamama te waha o te taua ra ka pangaina mai e Paowa te powhatu (kowhatu) wera ki te waha o te taua ra, ka horomia eia, hua noa he kai pera me era i hoatu i te tuatahi ra; ka heke te powhatu (kowhatu) wera ki te puku ka aue taua taua, ka kori te taua ra i te mamae, ka kohera i roto i nga keke o te taua ano ka whaia (torona) atu e Paowa ka riro mai nga kura, ka kohera i te tahi keke ka whaia (torona) atu e Paowa ka riro mai etahi kura, ka mate taua taua a ka noho a page 52 Paowa, a po maha noa atu, kahore hoki he ara mo Paowa ki uta kua riro i to ratou waka ko te kauhoe, a ka tae atu te kauhoe ki te kainga ka ki atu ratou ki o reira tangata “Kua mate a Paowa,” ka whaia (ka whakapaia) he marae mo te tupapaku, ka takaina (mahia) he kai mo te marae, ka haere mai nga wahine ka tangi ki (mo) te tupapaku, ka takaina (ka mahia ka kawea mai) he kai ma te mate, ka tukua tahuatia (hakaritia), a ka tu nga wahine me nga tamariki ka pikaungia (pikaua) ki o ratou nei kainga. Ka noho tera a Paowa ka mahara “Kahore he ara mona ki uta,” ka hiko (tae) tera ki te poro rakau ka tomo aia ki roto ki taua poro rakau, ka maua ki te moana, a na te hau i pupuhi a ka paea ki uta, a ka haere atu te kai wahie o te kainga o Paowa, ka kite i taua poro rakau ka hurihurihia e ratou, a ka kite aua wahine i taua poro rakau, ka karanga atu te tahi wahine ki te wahine nana i kite tau poro rakau, “Ta tatou nei wahie,” ka karanga atu te wahine nana i kite “E taumaha (taimaha) ana e maku ana,” a ka whakarerea e te kai wahie, a ka hoki ratou ki te kainga; tae atu ka ki atu ratou ki te iwi i te kainga, “Na ano ta matou wahie kei tatahi, kahore kia mauria mai he taumaha (taimaha) he maku,” ka hori (pahure) atu taua tini wahine whai wahie ka puta a Paowa ki waho o te poro rakau, ka haere aia a ka tae ki tetahi wahi ka waiho ana kura a ka whakakino a Paowa i aia, ka whakatamariki ka whakatia rawa, a ka haere aia ka tae ki te kainga, rokohanga atu eia nga umu mo te marae ka maoka (maoa), e kohia ana te kai ki ro o nga rourou, ka mahiti (poto) nga rourou i te kohi ka inoi atu a Paowa kia homai mana etahi o nga pakapaka, ka ki mai nga tangata, “Tau inoi mai nei kia hoatu te tahi paka-panga (pakapaka) mana, o nga kai ma nga tangata e tangi ana mo te mate o Paowa,” a ka ki mai te tahi tangata “Aua e ta, e inoi mai nei kia hoatu he kai mana,” ka inoi atu a Paowa kia homai he kai mana, ka ki mai etahi o te kohi kai “Mau raia nga kai no te marae o tau tangata he tangata mona,” na ka ki atu a Paowa “Maku te tahi hinu,” ka ki nga tangata, “Tau e tae (tono) mai nei he hinu, e ui nei he hinu hoki, kua mahiti (pau) ra hoki mo te marae o te tangata,” a ka page 53 ki atu tetahi wahine, “Kati koia u ana, tikina mona tetahi hinu,” a ka tikina he hinu ka homai mana, ka ki atu hoki a Paowa “Tikina atu moku tetahi weruweru” (kakahu), ka ki nga tangata “Kei whea hoki tena weruweru kahore hoki he weruweru,” a ka ki atu ano taua wahine atawhai “Aua u ana tikina tetahi weruweru mona,” a ka tae mai he weruweru mo Paowa, a ka ki atu ano aia, “Moku hoki te tahi piki (hou),” ka korero nga tangata, “Kei te ki piki (hou) mai hoki,” a ka ki atu ratou ki a Paowa “Kahore he piki (hou) tahi,” ka ki atu etahi wahine, “Tikina u ana te tahi piki (hou) mana” a ka tikina he piki ka homai mana; ka haere a Paowa ka tae ki tona nohoanga ka pani i aia, ano ka oti te pani ka koukou, ka oti te koukou, ka titia nga piki (hou) ki tana upoko ka oti tera, ka kakahu i nga weruweru, ka oti tera, ka kakahu aia i nga kura o te taua ra i riro mai i roto i nga keke o taua taua ra, a ka whakatika a Paoa ka haere ki te kainga, a ka tata aia ki te kainga ka kitea mai e te iwi ka karangatia e te iwi “Tenei raia te tangata te tangata ahua puku (nui) te haere mai nei,” a ka whanatu (haere atu) he tangata kia titiro ki a Paowa e haere mai ana, a ka ki aua kai titiro ia Paowa, “Tenei te haere mai nei te tangata nei, te tangata ahua puku (nui) te haere mai nei,” ka kite te mano wahine o te iwi nei i te pai o Paowa, ka ki tenei matua “Ma tana tamahine tenei tane,” ka ki tenei “Ma tana tamahine, ma tana tamahine,” a ka noho a Paowa i te tahi tamahine, he mokopuna na te wahine i karanga atawhai nei ia Paowa kia hoatu he kai, he weruweru he hinu, he piki ma Paowa; tae atu a Paowa ka arahina ki ro (roto) o te whare, ka tirohia ki nga kanohi, a ka uia a Paowa, “Kowai koe.” Ka ki mai aia “Ko au ko Paowa,” ka tahi ano nga tangata ka mahara “Ko Paowa ko te tangata i mate nei i kiia ra ka mate kaore kei te ora ano, na reira i mahara ai nga tangata ko Paowa ka arahina ki Mua, ka whakahoroa nga tuhi; ka whakahoroa nga manu.

Na Paowa i kukuti te Ra

Na Wata te whewhe. He hiakaitanga na Ue-nuku ki a Wata te tuhawaiki.

Ruahine-Mata-Maori Me Piopio. (Nga-i-tahu.)

Ko Pioio raua ko Kukuru-atu e noho ana i to raua kainga, a ka haere raua ki te moana ki te patu maka (mangaa) ka u mai ki uta ka tahu umu maka (mangaa) ma raua ka kai raua no Pioio te waha i puru (i kai kinaki) no Kukuru-atu kahore tona waha i puru, ka moe raua ka ao ake i te ata ka haere ki te moana ki te patu maka (mangaa) a ka u mai raua ki uta ka tahu umu maka (mangaa) ma raua ka maoka (maoa) ta raua umu ka kai raua no Pioio te waha e puru (i kai kinaki) ano no Kuku-ru-atu te waha kahore kia puru (kai kinaki) atu, na Pioio te kaiponu i te puru (kinaki) mo te waha, a ka moe raua ka haere a Kukuru-atu ki te kaia (tahae, muru) i te rua (kumara) a Te Ruahine-mata-maori raua ko tana mokopuna, a ka tae mai a Kukuru-atu ka kai huna aia i te kiko o te maka (mangaa) me te kumara, ka noho raua ka whiti te ra ka haere raua ki waho hakure (tipaki) kutu ai i o raua weru-weru, (kakahu) kei te hakure kutu a Kukuru-atu, ko te kutu ko te kumara, ko te kutu ko te kumara ka whaka-rongo a Pioio ki te pate o te kutu e iti ana te pate o te kutu e nui ana te pate o te kumara. Ka ki atu a Pioio “E Kukuru-atu he aha tau” ka ki atu aia “He kutu” ka ki atu a Pioio “E kore e ngaro te pate o te kutu, kia iti he kutu, e nui puku (rawa) ana tena.” Ka ki atu a Kukuru-atu, “He kutu ano,” ka ki atu ano a Pioio, “He aha tau” ka ki atu a Kuku-ru-atu “He kumara ra ia.” Ka ki atu a Pioio “No whea au kumara.” Ka mea atu a Kukuru-atu “No te rua ia o te Ruahine-mata-maori a raua ko tana mokopuna.” Ka ki atu a Pioio, “Ne, no reira au rau (kumara)” ka ki atu a Kukuru-atu “Ae,” ka ki atu a Pioio “Ka haere taua ki taua rua.” Ka whakaae atu a Kukuru-atu a ka haere raua a ka tirohia (kitea) mai e te mokopuna e rere atu ana raua, e rere hupeke ana tetahi e rere wharoro atu ana tetahi ka karanga atu te mokopuna ki tana tupuna, “Taua e, tenei ra nga tangata te rere mai nei.” Ka karanga mai te waha o te taua “Tirohia atu.” Ka karanga atu te mokopuna, “Na ia tenei tou (tonu) te page 55 rere mai nei ka tata mai ki ta taua rua.” Ka karanga atu te taua “Tirohia atu ka rere hupeke mai, he kai tena na hau. Ka rere wharo (wharoro) mai he atua tau,” a ka ngaro a Pioio ma ki roto ki te rua a ka haere taua taua raua ko tana mokopuna a ka tata raua ki te roro o te rua ka noho raua i reira, ka titiro raua ki ro o te rua, e kai ana Pioio raua ko Kukuru-atu, e kai ana, ko te kai ko te tiko, ko te kai ko te tiko, a ka kanakana a Pioio raua ko Kupuru-atu, e noho ana te Ruahine-mate-maori ko te Korapa anake, a ka kanakana a Pioio raua ko Kukuru-atu e ro o te rua a ka rere mai a Kukuru-atu hoki rawa iho te korapa o te Ruahine-mata-maori kua puta a Kukuru-atu, a ka kanakana a Pioio i ro (roto) o te rua, ka hoki iho te Korapa a te taua ra ka mau a Piopio, ka arahina ki te kainga, ka tae atu ki reira, ka tahuna te umu ka ka ka tikina he tarakiraki, he puwha ka tae mai, ka urua te umu, ka oti ka whaia atu ka hopukina a Pioio ka mau ka mea kia turakina ki ro (roto) o te umu ka ki atu a Pioio “Waiho taria au e turaki ki ro (roto) o te umu kia haka au, i ta maua haka ko taku tuakana,” ka ki atu te Ruahine-mata-maori “E haka i a korua haka,” ka ki atu te waha o Pioio “Ae e haka ana a maua haka ko taku tuakana koia nei a maua haka:

“Kia tie kai, kia tie kai.
E whana tauaki.
Whea kei e, kei e, te herua.”

Ka ki atu te waha o te Ruahine-mata maori “Kei te titaka tou (tonu) ou waewae” ka ki atu a Pioio, “E kawe ana i te haka,” ka haka ano te tangata ra,—

Kia tie kai, kia tie kai.
E whana tauaki.
Whea kai e, kai e, te herua.

Ka whaia iho ai te mokopuna a taua nei ka kahakina (mauria) e Pioio, ka karanga atu taua taua “E Pioio, e whakahokia mai taku mokopuna. Pioio e whakahokia mai taku mokopuna,” kahore hoki kia whakahokia mai. Ka karanga atu taua taua kia page 56 Pioio “E kore au e tae atu e te rangi pukokohu, i te rangi ano e rere ana te paiku o te tutae, ko au tena.” A ka taona taua mokopuna a taua taua ra, ka taona kahore hoki kia maoka (maoa) ka taona kahore hoki kia maoka (maoa). Ka taona kahore hoki kia maoka (maoa) ka taona hoki a ka maoka (maoa).