Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions: Horo-Uta or Taki-Tumu Migration. [Vol. II]

Upoko XI

page break

Upoko XI.

* * * *
Korerotia nga hane
A te waewae i kimi atu.
Ka uia mai koe e nga whenua,
Ki te kauwhau whakapapa,
Mau e ki atu, “Wareware,
Ko au he tamariki;
Wareware tonu au”
Tenei ano ra te rangona ake nei.
Tai-nui Te-Arawa, Mata-tua,
Kura-hau-po, Toko-maru
Nga waka tena o tupuna,
I hoe ai i te moana nui
E takoto nei. Hotu-roa,
Nga-toro, Tama-te-kapua,
Rongo-kako, Tama-tea
Nga tangata o Te-arawa, e, i.
I whakapiraratia ki nga whenua nei.
* * * *

Nga Waka Tuatahi Mai Ki Enei motu Ki Ao-Tea-Roa
(Nga Korero A Nga-Ti-Awa Mo Aua Waka.)

Ko nga tupuna o Nga -ti-awa, me o te Whakatohea, me o nga iwi i Whaka-tane, i eke mai ia Mata-tua.

Ko nga tupuna o Nga-ti-mania-poto, me o Nga-ti-raukawa, me o Nga-ti-apa-kura me o Nga-ti-maru, me o Nga-puhi, me o Nga-ti-toa, i eke mai i a Tai-nui.

Ko nga tupuna a Nga-ti-whaka-ue, me o Rangi-tihi, me o Nga-ti-piki-ao, me o Rangi-wewehi, me o Tu-hou-rangi, me o Nga-ti-wahi-au, me o Nga-ti-tu-whare-toa, i eke mai i a Te-arawa.

Ko nga tupuna o Nga-ti-kahu-ngunu, me o Nga-i-tahu, i eke mai ia Taki-tumu, ara i a Horo-Uta.

page 163

Ko nga tupuna o Nga-rauru, me o Nga-ti-rua-nui, me o Nga-ti-apa, me o Rangi-tane me o Nga-ti-Hau, me o Moa(Mua)-upoko, i eke mai i a Ao-tea.

Ko nga tupuna o Nga-ti-Hau i eke mai i a Kura-hau-po, ara i a Kuru-au-po.

Ko nga tupuna o Nga-ti-area o Tara-naki i eke mai i a Tonga-maru, ara i a Toko-maru.

Ko nga tupuna o nga iwi i noho i Patea, a i noho i Wai-mate i Tara-naki, i eke mai i a Ariki-mai-tai, I roko-hanga aua iwi e Turi i reira e noho ana, a ka turia aua iwi e Turi ki te whawhai, a ka riro i a Turi nga whenua o aua iwi, ko nga wahine me nga tamariki o aua iwi, i waiho e Turi hei pori (hunga) mana, ko nga tane i patupatua kia tinga a waiho ana ratou hei taurekareka.

A i muri iho ka u mai ki te akau o Tara-naki aua waka nei e rua, kotahi o aua waka, he wahine nga tino mea i eke mai, a e rua nga wahine tino rangatira i taua waka. Ko te tahi waka, he waka uta mai i nga taputapu a aua wahine, me nga pori a aua wahine, haunga ano ia nga kai mahi o aua waka. He waka aua waka i rere atu i o ratou Moutere, rere ai ki etahi Moutere ano o o ratou iwi, a na te hau, na te ia o te moana i kaupare ke, i u mai ai ki enei motu ki Ao-tea-roa nei.

Rokohanga mai e aua wahine nei, ko nga uri o Turi e noho ana i te akau o Tara-naki a ka manuwhiritia aua wahine e nga uri a Turi, ka tukua te kai ma taua ope katoa, Ano ka hoki aua wahine ki to ratou kainga i nga Moutere o te moana nui nei, tae atu ki to raua papa, ka korero raua i te mahi atawhai a nga uri a Turi ki a raua me ta raua ope, ka mea taua papa o raua “Me pehea ra e au he tikanga, e ea ai te oha o te iwi na ki a korua” ka mea atu aua tamahine. “He whenua pai te whenua o nga uri o Turi, he nui te kai, e ora ana te iwi, kotahi te he o taua whenua ko te akau o te moana, he puku toka kau ano, a he kino te ara haerenga tangata i taua akau, whai hoki he kino te unga mai mo te waka i te toka o te takutai.” Ka mea ta raua papa, “Maku te tikanga e pai ai taua akau,” a ka tonoa eia kia utaina page 164 he onepu o taua Moutere ki te waka, ka kawe ai ka tuku ai ki te akau o Tara-naki, hei whakangaro i nga toka o te akau, a kia ai ano hoki he onepu hei taame i te tahi wahi o uta.

Tetahi korero ano hoki a nehe, mo nga toka o te akau o Tara-naki, i haere taua Tohunga nei i taua akau, a tutuki ai tana waewae ki te kowhatu, ka noho aia i te mamae o tana waewae ka karakia i tana karakia, na taua mahi ana i ami mai te onepu o te akau o te moana o Tara-naki.

Na Nga-Rauru Enei Korero Mo Nga Waka

Ko Mata-o-rua, ara ko Mata-hou-rua, i rere mai a tae mai ana ki Ao-tea-roa nei, a hoki ana ano aia ki Hawa-iki, a ko Oro-uta, ara ko Horo-Uta, Te-arawa, Toko-maru, Kura-au-po ara ko Kura-hau-po, Tai-nui, Mata-tua ara ko Mata-atua, Tai-rea, ara ko Rangi-ua-mutu, Motu-motu-ahi. Ko Taha-tuna, i tumau tonu iho ki Ao-tea-roa nei.

Na Nga-i-tahu Enei Korero Mo Nga Waka.

Na te whakarua i homai nga Pora (waka) ki tawahi ki Ao-tea-roa, a i whakatupuria ki reira, muri iho ki nga kai-nga katoa.

Ka haere mai nga tangata i tawahi i runga i nga Pora, ko Arai-te-uru kei Mata-kaea e takoto ana; ko nga tangata o runga ko Kirikiri-ka-tata, ko Aroaro-kaehe, ko Maunga atua, ko Ao-raki, ko Kake-roa, ko Te-horokoa-tu, ko Ri-tua, ko Nga-mau-tau-rua ko Poko-hiwi-tahi, ko Puke-tapu, ko Te-maro-tiri-a-te-rehu, ko Hiko-roroa (Hiku-roroa) ko Paha-tea, ko Te-wai-o-te-ao. Na Hape-ki-tu-a-raki (rangi) te hinaki i Moe-raki (rangi) me te taha (ipu). Ko Tai-rea, tetahi Pora. Ko Taki-timu(tumu) te tahi Pora, kei Muri-hiku e takoto ana. Ko Toroa (Ta-roa) te tahi Pora. Ko Mata-horu (Mata-hou-rua) te tahi Pora, na Kupe raua ko Kaki (Ngake) tenei ko Toroa i to raua waka.

Ko Tai-nui tetahi waka.

Ko Ara-hura (he atua; he pora pounamu) tetahi pora.

Ko nga tangata i runga ko Pe-ki-te-tahua, ko Rongo-ka-he, ko page 165 Rangi-tatau, ko Hine-raho, ko Te-rangi-tamau, ko Pae-whenua, ko Te-mikimiki, ko Te-atua-whakanihoniho, ko Te-atua-whaka-taratara, ko Whakarewa.

Na Nga-ti-Hau Eneikorero Mo Nga Waka.

Ko Kupe te rangatira o te waka nei o Mata-o-rua ara o Mata-hou-rua, a i rere mai aia ki te Whanga-nui-a-tara, i eke mai i aia nga tupuna a Nga-ti-rua-nui; ko Toto te tangata nana i mahi ara i hanga taua waka nei, a nana ano hoki i mahi, ara i hanga a Ao-tea, he rakau kotahi te rakau o aua waka e rua nei, no te hinganga o taua rakau i wahi ai, a no te tahi para te tahi waka a Ao-tea, no te tahi para a Mata-hou-rua.

Ko Turi te rangatira, o Ao-tea, a na Turi i mau mai te Karaka, te Kumara, te Kumara e kiia nei he Kakau. He mea tiri eia te karaki ki Ao-tea, a i tiria ano hoki eia te Para-tawhiti ki Ao-tea, me te Perei, ara te Para-tao. A na Turi ano hoki i mau mai nga manu nei, te Pukeko, ara te Pa-kura, te Kaka-riki, me nga manu e ketuketu nei i nga maara Kumara, a nana na Turi i mau mai te Kiore. Ko nga tupuna a Nga-ti-rua-nui, a Nga-rauru, a Nga-ti-Hau, a Nga-ti-maru, i eke mai i te waka a Turi, i a Ao-tea.

Ko Hotu-roa te rangatira o-Tai-nui na Hotu-roa i mau mai te Kumara e kiia nei he Anu-rangi, A i eke mai nga tupuna o Nga-ti-mahuta, o Nga -ti-raukawa, o Nga-puhi, o Nga-ti-awa i taua waka nei i a Tai-nui.

Ko Nga-toro-i-rangi te rangatira o Te-arawa, a i eke tahi mai raua ko Tama-te-kapua i taua waka, ratou ko nga tupuna o Nga-tiwhaka-ue, o Nga-ti-porou, a ko taua rangatira nei ko Kapua te tahi i eke mai i taua waka nei. He huhunu a Te-arawa, koia te waka nui rawa o nga waka, i u mai ki Ao-tea-roa nei.

Ko Ru-a-tea, te rangatira o Kura-hau-po, Ko Nga tu-puna o Nga-ti-apa, o Nga-ti-awa, o Nga-ti-Hau i eke mai i aia.

Ko Uenga-pua-ariki te rangatira o Horo-Uta, a i haere tahi mai nga tupuna o Nga-ti-rua-nui i a Uenga-pua-ariki.

Ko Tama-tea-hua-tahi-nuku-roa te rangatira o Taki-tumu, a page 166 i eke mai nga tupuna o Nga-ti-rua-nui i taua waka, i haere tahi mai i a Tama-tea-hua-tahi-nuku-roa.

Ko Rua-auru te rangatira o Mata-atua, ko nga tupuna o Nga-ti-rua-nui, o Nga-ti-kahu-ngunu, i eke mai i taua waka. Na Rua-auru i mau mai te Taro i taua waka.

Ko Rake-wananga-ora te rangatira o Panga-toru, a i eke mai nga tupuna o Nga-ti-rua-nui, me Nga-rauru i taua waka, ko taua waka nei kihai i u ki uta ki enei motu, i te mea i atiatia he mea tu ki te riri e nga tangata whenua o enei motu, a hoki ana ano taua waka nei ki tawahi ano ki Hawa-iki.

Ko Rakei-ora te rangatira o Toko-maru i eke mai nga tupuna, o Nga-ti-rua-nui, o Nga-ti-tama, o Nga-ti-mutu-nga, o Nga-ti-awa i taua waka nei.

Ko Pua-tau-tahi te rangatira o Motu-motu-ahi, a ko nga tupuna o Nga-rauru, o Nga-ti-rua-nui, i eke mai i taua waka. Ko Tama-tea-rokai te rangatira o Rangi-ua-mutu, i eke mai nga tupuna o Nga-ti-rua-nui i taua waka, a i u taua waka ki Te-ranga-tapu, a i kite nga tangata o taua waka i nga wheua Moa, me nga tutae Moa i reira.

Ko Mawake-roa te rangatira o Waka-ringaringa, i u mai taua waka nei ki Kau-poko-nui, ki-Nga-teko.

Nga Korero o Nga-Ti-Rua-Nui Mo Nga Waka.

Te waka tutahi i kite i enei motu, ko Mata-hou-rua.

Ko Kupe te rangatira i hoki tenei waka ki Hawa-iki.

Muri iho ko Ao-tea, ko Turi te rangatira.

Muri iho ko Tai-nui, ko Hotu-roa te rangatira.

Muri iho ko Te-arawa, ko Nga-toro-i-rangi te rangatira.

Muri iho ko Kurua-te-po, ko Rua-tea te rangatira.

Muri iho ko Horo-Uta, ko Uenga-pu-anaki te rangatira.

Muri iho ko Taki-tumu, ko Tama-tea, Hua-tahi, Nuku-roa, nga rangatira.

Muri iho ko Mata-atua, ko Rua-auru te rangatira.

Muri iho ko Panga-toru, ko Rake-wananga-ora te rangatira.

Muri iho ko Toko-maru ko Rakei-ora te rangatira.

Muri iho ko Motu-motu ko Pua-tautahi te rangatira.

Muri iho ko Waka-ringaringa, ko Mawake-roa te rangatira.

page 167

Ko te waka ko Uaki-rere i haere, ara i hoe atu ki te Mata-te-ra ki te kimi (rapu) Taro, a i hoki-mai i reira ki Hawa-iki, kahore i u mai ki enei motu ki Ao-tea-roa.

Nga Korero a Nga-Ti-Apa Mo Nga Waka.

Ko Mata-hou-rua, ko te rangatira ko Kupe. I u mai taua waka ki Whanga-nui-a-Tara, ko Nga-ti-rua-nui te iwi i eke mai.

Ko Ao-tea, ko te rangatira ko Turi. He Karaka, he mea tiri ki Ao-tea me te Kumara, me te Para-tawhiti, me te Perei, me te Pukeko, Kiore, Kakariki, me nga manu ketu-ketu maara katoa i eke mai i taua waka, he Kakau te ingoa o te kumara o Aotea, ko Nga-rauru, Nga-ti-rua-nui, Whanga-nui, me Nga-ti-maru te iwi i eke mai i taua waka.

Ko Tai-nui, ko te rangatira, ko Hotu-roa. Te iwi i eke mai, ko Wai-kato, Nga-ti-rau-kawa. Nga-puhi, Nga-ti-awa, Ko te Kumara Anu-rangi i utaina mai ia Tai-nui.

Arawa, ko te rangatira ko Nga-toro-i-rangi, ko Tama-te-kapua, nga iwi ko Nga-ti-whaka-ue, Nga-ti-poru. Ko Kapu tetahi tino tangata i taua waka; he waka papa rua a Te-arawa.

Kuru-au-po, ko te rangatira ko Rua-tea ko Nga-ti-apa, Tara-naki, Nga-ti-rua-nui, me Nga-ti-kahu-ngunu, me Wha-nganui nga iwi i runga.

Horo-Uta, ko te rangatira ko Uenga-pu-anaki, he waka kotahi a Taki-tumu e rua ingoa o taua waka. Ko Nga-ti-rua-nui te iwi i eke mai.

Ko Taki-tumu. Te rangatira ko Tama-tea, Hua-tahi, nuka-roa, te iwi ko Nga-ti-rua-nui.

Ko Mata-tua. Te rangatira ko Rua-auru ko Nga-ti-rua-nui, Nga-ti-kahu-ngunu; ko te Taro i utaiua mai ki taua waka.

Ranga-toru. Te rangatira ko Rake-wananga-ora e kiia ana kahore tenei waka i u ki enei motu he mea hoki kihai i tukua mai ki uta e te iwi whenua o uta nei, a hoki ana taua waka nei ki Hawa-iki. Ko Nga-ti-rua-nui, ko Nga-rauru i eke mai.

Ko Toko-maru. Te rangatira ko Rake-ora ko Nga-ti-rua-nui, page 168 Nga-ti-tama, Nga-ti-mutunga, Nga-ti-awa nga iwi i eke mai.

Motu-motu. Te rangatira ko Pua-tautahi te rangatira; ko Nga-rauru, ko Nga-ti-rua-nui nga iwi.

Rangi-ua-mutu. Te rangatira ko Tama-tea-ro-kai ko Tai-rea tetahi ingoa o te waka nei, i u mai taua waka ki te Ranga-tapu, i kite te iwi o te waka nei i te wheua moa e pu ana i te whenua i te wa i u ai ai ratou ki uta nei. Ko Nga-ti-rua-nui te iwi.

Waka-ringaringa. Te rangatira ko Mawake-roa. Nga-ti-rua-nui te iwi i u ki Kau-poko-nui ki Nga-teko.

Ko Kura-tawa te tahi waka, e kiia ana e te korero; ko Toto te tangata tuatahi i mahi i te waka, ko Mata-hou-rua te waka, ko Ao-tea te tahi o ana waka i hanga ai, he rakau kotahi te rakau he mea wahi te rakau, he papa he waka, he papa he waka, e kiia ana ano hoki, no te hinganga o te rakau, na te rakau ano aia i wahi noa, ara i kohera he papa he papa.

Nga-Hue. (Arawa.)

Tena i ana whakarongo mai ki te take o te whawhai a Pou-tini raua ko Whai-apu i heke mai ai raua.

Noho nei raua, a noho nei a ka mate a Hine-tu-a-hoanga i te puku whakatakariri ki a Nga-hue, raua ko tana ika ko Pou-tini, ka tahi ka peia a Nga-hue kia haere atu, a ka whakatika a Nga-hue ka heke ki te whenua ke, a ka kite tonu hoki a Hine-tu-a-hoanga, kua maunu atu taua hunga, ka whai haere atu ano aia i a raua, a noho rawa mai a Nga-hue raua ko tana ika i Tu-hua; ano ka tau mai aia ki reira, e hara tau nga tatahi ano hoki a Hine-tu-a-hoanga ki reira ano, a ka anga ano a Hine-tu-a-hoanga ka pei ano i a Nga-hue, raua ko tana ika. A ka haere ano a Nga-hue, ka rapu kainga ke atu ano mo raua, hei terenga hoki mo tane ika, a ka kite mai aia i waiho i te moana i tenei motu i Ao-tea-roa, a ka mea aia kia whakauria ki uta. Ka mahara ano aia kei tata mai ano tana hoa riri ki aia a ka riri ano raua, ka mea a Nga-hue. “E ngari pea me haere rawa ano maua ko taku ika ki page 169 mamao rawa atu.” A haere ana aia noho rawa atu i Ara-hura ka tuturu tana noho ki reira.

Ka tahi ka kowhakina mai eia te tahi wahi o taua ika, ka mauria atu eia ka hoki atu, a ka tae aia ki Te-wai-rere, ka patua te Moa, a ka haere aia a Tau-ranga, a Whanga-paraoa, a ka hoki ki Hawa-iki.

Tae atu aia, ka korero ki o reira tangata, “Kua kite aia i te whenua, he pounamu a he Moa.”

Ko taua wahi o te ika i kowhakina ra, oroia iho hei toki, a e rua aua toki, ko Tu-tauru te tahi, ko Hauhau-te-rangi te tahi, a i te Hei-tiki e tahi, i te kuru-pounamu etahi wahi. Ko te ingoa o taua kurukuru pounamu, ko “Kaukau-matua;” a e takoto nei ano taua kuru kei a Te-Heuheu, ko Tu-tauru i ngaro tata ake nei ano i naianei i nga uri o Tama-ihu-toroa, i a Pu-raho-kura raua ko Rere-tai.

Hoki atu nei a Nga-hue ka tae atu aia ki Hawa-iki a whawhai rawa ake nga iwi o reira ki a ratou, kua rongo aua iwi ki ana korero, ki te pai o te whenua nei o Ao-tea-roa, a na reira i tika ai ta ratou heke mai.

Nga-Hue. (Nga-Ti-Awa.)

I rere mai a Nga-hue i Hawa-iki kia kite i te whawhai a te Mata raua ko te Pounamu; he mea hoki no Hawa-iki ra ano te take mai o ta raua whawhai, a i kitea e Nga-hue ki te puehu o raua i haere mai ai aia ki konei; i u mai a Nga-hue ki Whanga-paraoa ka haere mai a Tauranga, a te Wai-rere a Taupo a Kapiti ka whiti aia ki Aro-paoa a Ara-hura; i Whaka-tupa ka mau i aia te pounamu i reira, otira kua mate te pounamu roko hanga atu ai eia i reira. Ka mau i aia i reira i te pounamu ia Kaukau-matua ia Tuku-rangi. Ka hoki aia ki te maunga i Te-Aroha a i reira te Moa i te Wai-rere, a patua ana eia te tahi Moa wha-ona (kohia) ana ki te taha (ipu) a hoki ana aia ki Hawa-iki a korero ana aia ki te iwi i Hawa-iki kia Tama-te-kapua, kia Nga-toro-i-rangi, kia Hotu-roa, “Tera te whenua pai ko Ao-tea-roa.” Ka ui atu taua hunga nei ki a Nga hue. “Me pehea matou e whiti ai ki reira.” Ka ki atu aia “Me mahi ki te waka.” Ka mahia nga waka page 170 a Te-Arawa>, a Tai-nui, a Ao-tea-roa, a Taki-tumu, a Kura-haupo, a Tonga-maru (Toko-maru), ka rere mai aua waka i Hawa-iki. I te wa i mahia ai te haumi ki te tahi o aua waka ka mate a Tu-te-ngana-hau te tama a Manaia. Ka kakama te mahi a te iwi o te waka kia hohoro ta ratou rere mai kei kitea te mate o te tamati, he mea hoki, he wa ano e roa te ngaronga o taua tamaiti i ana maatua, e noho ai i ana whanaunga, he tekau ra e noho ke atu ai tau tamaiti ia ratou; he mea hoki i huna taua tamaiti ki raro i nga mara-mara o te waka. Ko te Arawa te waka kua rere wawe mai i Hawa-iki, a na Tama-te-kapua te kupu karanga ia Nga-toro-i-rangi kia eke mai ki Te-Arawa raua ko tana wahine ko Kea-roa, he mea kia kainga nga kai tapu o te waka e Nga-toro, kia kai ai te iwi i te waka i te kai i te moana, kia noa ai te kai ma te iwi katoa, ma Nga-toro hoki e mahi nga tikanga kia noa ai te kai. Kihai a Nga-toro i noho i roto i te riu o te waka i noho ke aia i te whare o runga, he mea here te putiki o te mahunga o Kea-roa e Nga-tora kei taea tana wahine e te tangata, a na Tama-te-kapua a Kea-roa i ai, a ka u a Te-arawa ki Wha-nga-paraoa. Ka hoe mai a Whaka-tane, a Maketu, waiho ana te waka i reira.

Ka rere mai a Tai-nui a Kawhia ko Hotu-roa te ariki o Tai-nui, i roa te wa i tau ai a Ao-tea-roa i Hau-raki ka rere mai aia a O-tahuhu raua ko Tai-nui ko Tonga-maru (Toko-maru), a toia ana aua waka i O-tahuhu, a tau ana a Ao-tea-roa i Ao-tea, ko Tai-nui i Kawhia, a ko Tonga-maru (Toko-maru), e noho i Nga-ti-awa, ano ka roa ratou ki uta nei ka maharatia te tama a Manaia, a na te atua na Tu-parau-nui i kite, he Rango taua atua, he mea hoki na tana tangi, me te tangi o te rango taua atua.

Nga-Hue. (Nga-Ti-Awa.)

Ko Ngahue te tangata i tae tua-tahi mai ki enei motu ki Ao-tea-roa nei, ka kite i te Wai-rere, i reira te manu nei te Moa e tu ana, ka patua e Nga-hue, ka hoki aia ki Hawa-iki ka korero ki nga tangata, “Tena te whenua kahore kau ona tangata ko te pounamu anake.”

page 171

Nga-Hue. (Nga-ti-Hau.)

He whawhai te take i mahue atu ai a Hawa-iki i a Nga-hue, a ka arumia ano aia a Nga-hue e tana hoa riri ki Ao-tea-roa, ka u aia ki Whanga-paraoa, a ka rere aia ki Tauranga a Te-wai-rere, a Taupo, a ka haere tonu aia a Kapiti, a ka whakawhiti aia ki Ara-pawa, ki Ara-hura ki Whaka-tipu, a ka kite aia i te pounamu i reira, a ka whi-whi aia i taua mea, ka mau aia ki a Kau-kau-matua, ki a Tuku-rangi, a ka hoki aia ki Ara-hura, a ka kite aia i te manu nei i te Moa i reira i Te-wai-rere, ka patua te tahi Moa eia a ka kohia eia ki te tahaa, ka hoki aia ki Hawa-iki, ka mea atu aia ki te iwi whenua, ki a Tama-te-kapua, ki a Nga-toro-i-rangi, ki a Hotu-roa ki te pai o te whenua, o Ao-tea-roa, o te whenua kua kitea eia.

Raka-Tauea. (Nga-Ti-Apa.)

Ko te waka nei ko Pau-iri-ra-ira, na Raka-taura, a i u aia ki Tuhua, a koia te tangata tuatahi i tae mai ki Ao-tea-roa nei, kahore kau aia i kite ahi o nga tangata whenua, rapu noa aia kihai noa ake aia i kite ahi tangata, a ka hoe aia a Te-upoko-ta-marimari, a Manu-kau, a Hiku-rangi a Whanga-paraoa, a ka hoki ano aia ki Wai-kato, ki Whanga-roa, ki Kawhia, ki Maro-kopa, ki Awa-kino, ki Mokau, ki Nga-motu, ki Pa-tea, ki Whanga-nui, ki Whanga-ehu, ki Turakina ki Rangi-tikei, ki Manawa-tu, ki Kapiti, ki Whanga-nui-a-tara, a kihai aia i kite ahi tangata A ka whakawhiti aia ki Kai-koura, a kihai aia i kite tangata, a waiho atu ana aia i reira ko te tangata ko te wahine, a ka hoki aia, ka ma Whanga-okeno, ma te tai tokerau, ka hoki ano aia ki Tuhua, a kihai aia i kite ahi ranei, i te tangata whenua ranei, a ka hoki ano aia ki Hawa-iki; rokohanga atu eia, ka tata nga waka o reira ka rere mai i taua whenua, ka mea atu aia ki a Mata-kere te tahi o ona ngoa ko Toa “Hohoro te haere, kei putu he waka ki mua i a koe, kua tae au ki te whenua tangata kore, a ka hore he ahi ka mai i taua whenua” A noho atu ana a Raka-taura i Hawa-iki, otira nana a Kupe i tono mai kia kite i page 172 te whenua, a i u ano a Kupe ki Tuhua, a i haerea eia te whenua katoa, kihai aia i kite tangata, i tae ano a Kupe ki Kai-koura, a hoki ana ano ki Hawa-iki, rokohanga atu eia, ka tata te rere mai a Takere-to ka mea atu a Kupe ki taua rangatira ra ki a Takere-to “Haere, kia tere to haere, kei puta i mua i a koe nga tangata ke.”

A ko nga waka tuatahi i maanu mai i Hawa-iki, ko Toko-maru, ko Kura-hau-po, ko Te-arawa, ko Takere-ao-tea, ka mea atu a Kupe ki nga tangata i aua waka “Haere, kia tere te haere, ko au ki mua o koutou” Ko Takere-to i eke mai i a Takere-ao-tea, a u mai ana aia ki Ao-tea-roa-nei.

Manga-Rara. (Nga-i-Porou.)

He korero tenei mo te waka nei mo Manga-rara mo te waka nana i kawe mai nga ngarara ki enei motu ki Ao-tea-roa-nei. He waka ano te waka nana i uta mai nga ngarara i Hawa-iki ki enei motu. Te ingoa o taua waka ko Manga-rara, a ko nga rangatira o taua waka ko Wheke-toro ko Te-wai-o-po-tango ko Te-rau-a-riki-ao ko Tara-whata me etahi atu.

Na te waka nei i uta mai te Tua-tara, te Tere-tere, te Kumu-kumu, te Moko-parae, me te Moko-kaka-riki, he ahua Tua-tara, anake te ahua o enei ngarara, a te tino upoko o aua tini ngarara nei ko Tu-a-keke.

Ko etahi ano hoki enei o nga ngarara i utaina mai ki taua waka, he Weri, he Whee, he We-ta, he Kekere-ngu, me te tini noa atu o te ngarara e ngaoki ana i te whenua.

A he manu ano hoki te tahi utanga mai i taua waka nei ano, he Torea, he Whai-o-io. A, he Kuri ano hoki, i utaina mai ano ki taua waka, he kuri Moho-rangi. He waka nui noa atu tona nui.

I rere mai taua waka nei i Hawa-iki a ka u ki Whanga-o-keno; ano ka u ki reira ka whakatika a Wheke-toro, tukua ana eia aua ngarara ki uta a kapi katoa taua motu i aua ngarara, a he pio (tini) te ngarara o taua motu i enei ra.

Ka mahia e Wheke-toro taua motu eia ki ana karakia, kia tapu ai taua wahi; kei taea ana mokai, kei rahua ranei kei patua page 173 ranei e te tangata, a he mea tahu eia tana ahi karakia tapu i tatahi i te akau o taua moutere; te ingoa o taua ahi nei ko “Taku-ahi.”

He pari tihore te akau o taua Moutere, a he kotahi tonu te wahi e taea te piki e te tangata. Ka mau a Wheke-toro ki te tahi o nga kowatu o tana ahi tapu ra, ka epaina ki taua wahi, a na te kowhatu i pa, horo katoa iho te pari, a tauwharewhare ana, te taea te piki, tapa tonutia iho taua wahi ko “Te-horo-roa.”

Ka tae ano a Wheke-toro, ki te tahi kowhatu ano o tana ahi tapu ra, ka patotoria te tahi kowhatu papa o te akau o taua moutere ra ki taua kowhatu, o te ahi tapu ra, a ka pipi ake te wai puna i taua kowhatu-papa, ko taua wai puna nei, hei wai karakia mana, tapa tonutia iho te ingoa o taua wai, ko “Whaka-au-rangi,” a e kitea ana ano taua wai puna i enei ra. He wai Maori taua puna, ka kite a Te-wai-o-po-tango i te wai puna a Wheke-toro, ka mau ano hoki aia i te kowhatu, ka paopaoa eia ki te akau ano o taua moutere, a ka tu hoki tana wai-puna, tapa tonutia iho te ingoa o tenei ko “Te-muri-wai.”

Ka tae a Te-rau-a-riki-ao ki te putake Pare-nako ka maua eia ki Hau-re-miti, hei whare ma Tu-a-keke, mo te tino ariki, o nga ngarara o te ao nei.

A waiho ana te Torea me te Whai-oio, hei manu tiaki mo taua moutere. Ko Te-wehiwehi te ingoa o te tane o aua manu Torea, a ko Hine-ki-torea te ingoa o te uwha o aua manu: a o nga manu Whai-oio, ko Tu-whaka te ingoa o te manu tane o era, a ko Tonga-whiti te ingoa o te manu wahine.

A ka hemo te nuinga o nga utanga o taua waka ra ki Whanga -o-keno, ka mau ano e Wheke-toro i etahi ngarara ki te waka, ka hoe a Wheke-toro ma, ka ahu te hoe ki te tua whenua, a ka tata ratou ki Toka-roa, ka whiua a Tara-whata me tana kuri me Moho-rangi e ratou ki te moana, ano ka pohutu te kuri ra i te wai, ka hua-amo te ngaru, a ka tahuri te waka ra a Manga-rara; i tahuri ora kihai i aha, i taupoki kau a i amia haeretia taua waka e te ngaru, a paeanotia ki uta ki Pari-whero, a i enei ra e page 174 kitea ana taua waka i reira ano, kua kowhatutia. Ano ka paea te waka ra ki uta, ka ora mai ano hoki nga ngarara i utaina mai ki uta, ka tu a Te-rau-a-riki-ao ka whakahau i aua tini ngarara ra kia toia te waka ra ki uta, a ka whakahua aia i tana ngeri tautapa mo te waka ra, ka oho katoa te reo o te tini ngarara ra ki te tau i nga kupu o te tautapu a Te-rau-a-riki-ao, a e to ana ratou i te waka me te tautapa i nga kupu o te ngeri. Koia nei,—

To te waka,
Hei aia, hei aia.
To te waka,
Hei aia, hei aia.
He pa, he pa,
Hei aia, hei aia.
He pa, he pa,
Hei aia, hei aia.
Titiro, tahuri, ka rapa ki muri,
Ki mua ki te manaia,
Ki te whakarei o te waka, na.
Hei aia, hei aia.
He pa, he pa,
Hei aia, hei aia.

Ka to aua tini ngarara, ka whakauaua noa, a te taea hoki te waka ra ki te wahi i pai ai a Te-rau-a-riki-ao hei tako-ranga; a ka puta nga hihi o te Ra, ka rikoriko, ka tata ki te ao. Ka mahue te waka ra i a ratou, a ka whati aua ngarara ki roto ki te ana, ki nga ngatata oneone ki roto ki nga pureirei tarutaru noho ai.

A noho tonu iho a Wheke-toro raua ko Te-rau-a-riki-ao me a raua hoa i reira, a ko a raua uri kei reira ano a Nga-i-Porou e noho ana i enei ra.

Kiwa. (Nga-i-Porou.)

Ko Kiwa ratou ko ano hoa i rere mai i Hawa-iki i runga i a Hira-uta, i te wa o Wheke-toro ma i rere mai ai i runga i te ratou waka i a Manga-rara.

I u a Kiwa ki Turanga, ka noho ratou i reira a ka puta ona uri, a no nga paparanga o muri rawa iho nei a ka tae ki nga ra o Kai-awa, ka moe ki etahi o nga uri o Kiwa. Ka noho a Kai-awa i tana kainga a ka puta atu te rongo ki aia o te nui kai, o te ika page 175 nei o te Kahawai i Rua-wai-pu, i Whare-kahika, a ka mea a Kai-awa, kia haere hoki aia kia kite i aua wai rongo nui. Ka haere aia ki Awa-tere, ki Karaka-tu-whero, ki Whare-kahika, rokohanga atu eia, e noho ana a Tahinga-roa-hau i O-pure, i runga i tana taumata i O-tara-korero, ka powhiria a Tahinga-roa-hau i a Kai-awa, kia peka atu ki tana kainga, kia noho a kia kai aia i reira, kia manaakitia aia hei manuwhiri ma Tahinga-roa-hau. Ka mutu te kai—ka ui atu a Tahinga-roa-hau “He haere tau ko hea” ka ki atu a Kai-awa “Te mea nana au i to mai, na nga rongo o te ika o nga wai o Rua-waipu” ka mea atu a Tahinga-roa-hau “E noho taua i konei, he nui ena ika, he nui ano hoki te ika o konei, titiro atu iana koe ki te toka e tu mai ra, ki Whanga-o-keno, ki te moutere i tapu i a Wheke-toro mo ana ngarara.” Ka noho a Kai-awa i reira, a ka moe i te tamahine a Tahinga-roa-hou, ia Te-whatu-mori, ka puta te tamaiti he kotiro ko Po-nui-a-hine, ka puta ano he kotiro ko Rere-puhi-tai.

Ka tahi ka pu te whakaaro a Kai-awa kia haere aia ki te patu i te tapu a Wheke-toro i whakanoho ai ki te moutere i Whanga-o-keno, ka kiia eia tana hiahia kia rongo te tangata whenua, a whakaae ana hoki ratou.

Ka toia e Kai-awa tana waka ka maana a ka hoe raua ko tana hoa ki Whanga-o-keno, ko tana hoa ko tana tama-hine ano ko Po-nui-a-hine. I eke atu ai taua wahine, hei takahi i te tapu o te kaunoti hika ahi a Kai-awa, kia noa ai te tapu ru-wahine o taua moutere. Ka tae atu raua ki taua moutere, ki kite raua i te kuri a Tara-whata i a Moho-rangi, e tu ana i waho mai i te awa o Tau-mata-o-tu-whaka.

Ka hoe atu ra raua, kihai i koparetia te kanohi o te wahine ra o Po-nui-a-hine, a ka titiro makutu mai te kuri ra ki te ahua o te wahine ra. Ka u atu nei raua ki Whanga-o-keno. Ka mau a Kai-awa ki te rimu tapu, ka maua eia hei hapainga tapu ki a Tu-haka. A ka tae aia ki tana hika ahi, ka takahia te kauati e te wahine ra e Po-nui-a-hine ki tana waewae, a ka puta te paoa o page 176 te ahi ra, ka huaina te ingoa o tera ko Pinoi-nuku, a ka hoatu ki te otaota. Ka powhiria, ka ka, ka huaina te ingoa o te ahi ra ko Pinoi-a-rangi.

Ka tahi a Kai-awa ka whakamoe i tana tamahine kia moe, a ka haere aia ki te tahu i nga ahi tapu; ko tetahi mo te tama-tane, ko etahi mo te ru-wahine, ka tahuna aua ahi eia ki Ha-ure-miti, ki Te-horo-roa, ki Taku-ahi, ki Whaka-u-ranga, ki Te-muri-wai, a na aua ahi i takahi, i mate ai te tapu a Wheke-toro i whakanoho ai ki taua moutere.

Ka tahi a Kai-awa ka haere, a whakapeaina aua eia te ihu o Tu-haka, o Tonga-whiti, a ka tihe aua manu, a ka rarata noa iho aua manu ki aia ki a Kai-awa, ka tae ano aia ki etahi ano o nga manu a Wheke-toro i whakanoho ai ki reira, kia whakapoaina ano hoki o raua ihu eia kia rarata mai ai ano ki aia, ka tata atu aia ki a raua, rere ana raua ki te tahi toka i waho tata atu i aia i te moana, kihai raua i poaina eia; koia i noho maka tonu ai a Wehiwehi raua ko Hine-ki-torea.

Ka hoki mai a Kai-awa ki te wahi i whakamoea ra eia tana tamahine, kua ngaro taua kotiro, ka rapu noa aia, a te kitea, ka pa tana karanga “E Po-nui-a-hine e, kei whea koe” titiro rawa iho aia ki tana wahi i tu ai, ka kite aia i te Kowhitiwhiti, e mahitihiti haere ana i tana aroaro, ka tahi aia ka titiro ki waho ki te moana, ka kite atu i taua kotiro kua kowhatutia; e tu mai ana i te moana, mehe toka tu i te moana, a ka tangi kau atu aia ki tana tamahine.

Na te mate o taua wahine i kowhatutia nei i kore ai te wahine e haere ki taua moutere ki Whanga-o-keno i enei ra, he mea hoki kei mate ratou kei pera ano me Po-nui-a-hine.

A i enei ra, ka haere atu te tauhou ki taua moutere, ka kopare ratou i o ratou kanohi, kei kite atu ratou, kei kite mai hoki taua kuri nei a Moho-rangi i a ratou, a kei u atu ana ratou ki uta, ka horo iho te kowhatu o te pari a ka mate ratou.

page 177

Te Maunu Tanga Mai I Hawa-Iki.
(Nga-Ti-Kahungunu.)

He whakaatu tenei i te take i haere mai ai o tatou tupuna i Hawa-iki, he kakari (whawhai) ki nga maara ki Tawa-rua-a-raro, ki Tawa-rua-a-rangi, ko te ingoa ena o nga Maara a o tatou tupuna i kakari (whawhai), ai i heke mai ai ki tenei motu, ko tetahi take ko te ika ano a to koutou tipuna (tupuna) a Maui, kua rangona mai hoki kua ea kai (kei) runga te ika a Maui, koia tenei e takoto nei he whenua, na reira ano te tahi take i haere mai ai ki tenei motu. I te takiwa i hiahia ai ratou ki te haere mai, ka tahi ka haere he iwi ki te tarai waka mana, tena iwi tena iwi; ka tahi ka whakatika te whanau a Tato ki te tarai i tana waka ia Taki-timu ko nga tangata tenei nana tenei waka a Taki-timu. Ko Tanga-roa, ko Te-whatu, ko Maire, ko Uira, ko Tato, ko Rongo-kako (Tenei ano ona waewae te takoto nei), ko Tama-tea.

Ko Ngatoro-i-rangi ano tetahi o nga tangata o tenei wa, ka tutata ki te haere mai, ka tahi ka whanakotia (tahaetia) e Tama-te-kapua, haere atu ana tae rawa mai ki waho ki te moana, ka whanakotia (tahaetia) ko te wahine a Nga-toro-i-rangi, e Tama-te-kapua, ka tahi ka whakahekea a Te-arawa ki te waha o Te-parata, na te whakaarotanga ano o Nga-toro-i-rangi i hoki ake ai a Tama-nane ki te ao.

By Authority: George Disbury Government Printer, Wellington.—1887.

page break
Papa or Kumete. Out of which preserved birds were eaten Inside View

Papa or Kumete.
Out of which preserved birds were eaten
Inside View

page break
Papa or Kumete. Reversed View

Papa or Kumete.
Reversed View

page break
Papa or Kumete. Side View

Papa or Kumete.
Side View