Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions: Horo-Uta or Taki-Tumu Migration. [Vol. I]

Upoko VIII

page break

Upoko VIII.

Piki ake Ta-whaki
I te rangi tua tahi,
I te rangi tua rua,
He auru rangi:
Te rau o te Ta-whaki,
Ta-whaki nui a Hema,
E tangi ki roto Whare-to-reka,
To-reka.

Ta-Whaki Raua Ko Hapai.
(Nga-I-Tahu.)

He tangata no konei a Ta-whaki, ka titiro ake a Hapai ki runga, ki te pai o Ta-whaki, ka haere iho i te po, rokohanga iho a Ta-whaki e moe ana, ka ata huaki a Hapai i te kakahu a Ta-whaki, ka tomo aia ki raro ki nga kakahu a Ta-whaki, ka moe raua, ka hori (hua) a Ta-whaki he wahine no tenei ao. Na ka moe raua, a kihai ano i awatea ka ngaro a Hapai, kua hoki aia ki runga ki te rangi. Oho rawa ake a Ta-whaki papaki rawa atu ko to raua moenga, kua ngaro te wahine ra, a penei tonu te tikanga a Hapai kia Ta-whaki i nga po katoa, a taea noatia te haputanga o Hapai ia Ta-whaki mo Pihanga, no te haputanga i a Pihanga, katahi a Hapai ka whakakite i aia kia Ta-whaki, a ka noho iho a Hapai ki te ao nei, a ka tahi a Ta-whaki ka mohio “Ara no te rangi te wahine e moe i au nei,” a ka tahi ka ki mai te wahine nei kia Ta-whaki. “E whanau ta taua tamaiti he tane, maku e horoi, a e whanau he wahine, mau e horoi,” a whanau rawa mai he kotiro, a ka horoia e Ta-whaki, a muri iho ka whakapiro aia a Ta-whaki. Na ka tangi a Hapai, a te whakatikanga o Hapai tu ana i runga i te teko teko o te whare, ka rere atu a Ta-whaki ki page 101 te hopu i taua wahine, a kihai i mau i a Tawhaki. Na ka tahi a Ta-whaki ka tino mohio no te rangi rawa ano te wahine nei, ka kitea tana haerenga a ngaro noa. Ka tahi ka whakaaro te tangata nei, a marama noa, a mate noa te marama e ngaro ana, ka tahi a Ta-whaki ka karanga atu ki ana tau-rekareka tokorua “Tatou ka haere ki te whakataki i taku kotiro,” a ka haere ratou ka tae ki te huarahi ka ki atu a Ta-whaki ki aua mokai “E tae atu tatau (tatou) ki te Pa o Tonga-meha, kaua e titiro atu kei mate korua,” ka haere ratou a ka tae ki te Pa o Tonga-meha, titiro atu ana te tahi o aua ponanga, a tikarohia ana te kanohi o tera e Tonga-meha: haere ake kotahi te pononga a Ta-whaki, ka haere raua a ka tae ki te kainga o te kuia nei o Mata-kere-po, rokohanga atu e tatau ana te kuia ra i ana taro, a e noho matapo ana te kuia nei, a ko nga taro e tihi (pukai, haupu) ana i tana aro aro, ka tatau te kuia ra i ana taro, ka tahi, ka rua, ka toru, ka wha, ka rima, ka ono, ka whitu, ka waru, ka iwa, na ka tangohia e Ta-whaki te tekau, a ka tatau ano te kuia ra i ana toro, a ka tae ki te waru, ka riro mai ano ia Ta-whaki te iwa, ka tatau ano te kuia ra a e waru ano ana taro, e rua kua riro ia Ta-whaki, na ka hongi te rua-hine ra, a ka whakatetere i tana poho (kopu) kia horomia a Ta-whaki eia, na ko te honginga atu, na ka hongi ki te tonga, ki te marangai, ki nga hau katoa; hongi rawa atu ki te hau aura kua piro mai, a ka tahi te ruruhi ra ka karanga atu, “No te hau koe e pa mai nei ki taku kiri,” na ko te ngungurutanga atu e Ta-whaki, a ka karanga atu te kuia ra, “E ko taku mokopuna, ko Ta-whaki,” a ka hoki haere te pupuhitanga o tana poho. Mehemea e hara i te hau-auru, kua horomia a Ta-whaki eia, a e pau a Ta-whaki, a ka patai te wahine ra ki a Ta-whaki: “E haere ana koe ki hea,” ka ki atu a Ta-whaki “E haere ana ahau ki te whakatau (rapu) i taku kotiro,” ka ui te kuia ra. “Kei hea” ka mea atu a Ta-whaki “Kei te rangi,” ka ui te kuia ra “He aha te take i haere ai ki te rangi.” Ka ki atu a Tawhaki, “No reira ra te whaea, he tamahine na Whati-tiri-matakataka,” ka mea atu te wahine-ra, “A tenei to ara, waiho mo te ata ka piki ai koe,” a ka karanga a Ta-whaki ki page 102 tana ropa, “Tahuna he kai,” ka tahuna ka maoa, a ka tangohia mai e Ta-whaki te kai o te hangi ra, ka tuhaina ki te huhare o tana waha (mangai) a ka pania ki te kanohi o te kuia ra, a ka titiro aia, kua ora ana kanohi kua kore he kerepo (pohe). Moe tonu iho a Ta-whaki i reira a i te ata ka karanga atu ano aia ki tana pori (ropa, pononga) “Tahuna he kai kia ora ai te haere,” ka mutu te kai, ka tae a Ta-whaki ki taua pononga, ka hoatu hei utu mo te rua-hine ra, a ka karanga mai taua wahine “Tenei te ara kia mau o ringa, e piki koe, a e tae koe ki waenga, kei titiro iho ki raro nei, kei puawhe (rori, takanini) koe kei taka koe, akua nei ka taka iho koe ka pai koe ki au,” ko te piki-tanga o Ta-whaki, ka karakiatia e te ruahine ra, koia nei tana karakia:—

Piki ake Ta-whaki i te rangi tuatahi, tuarua,
I reira e Toro rire.
Hume te maro.
Te ara o Ta-whaki nei a Hema.
I piki a Ta-whaki,
I te rangi tuatahi, tuarua;
Ko te ara o Ta-whaki,
Ko te ara o Hema.

Na ka eke a Ta-whaki ki runga, ka whaka kino kino i aia a ka haere atu aia, a ka kitea mai e ana taokete, o nga tangata e tarai waka ana, a ka pa te karanga o ratou “Ta tatou koroheke ra,” ka tae atu a Ta-whaki kia ratou ka noho, a ka noho ki te taha o te hunga e tarai waka ra, a ka ahi ahi ka karanga atu aua tangata ki a Ta-whaki, “E koro haria (maua) nga toki nei,” a hoatu ana nga toki a te hunga ra ki a Ta-whaki, ka mea atu ki aia “Hoatu, maua nga toki na ki te kainga,” ka karanga atu te koroheke ra ara a Ta-whaki, “Hoatu koutou i mua, e kore ahau e hohoro te haere,” a ka haere te hunga ra, a i muri ka whakapaipai te koroheke nei a Ta-whaki i aia, a ka mau aia ki te toki ka hahau i te waka ra, tahi mai ano i te iho a te noko (kei) atu ana; a tahi mai ano i te noko te ihu atu ana; a ka oti te tahi taha o te waka ra, me te tahi taha, a ka whakatika a Ta-whaki ka mau ki nga toki ra, ka haria eia, a haere ana aia ki te page 103 kainga, a ka kite atu a Ta-whaki ia Hapai e noho mai aua raua ko tana kotiro, a haere tonu atu a Ta-whaki ki te nohoanga o Hapai, a ka haharia (aruarumia) mai e te katoa o te iwi me te ki atu te iwi ki a Ta-whaki “Kaua koe e haere atu ki te wahi e noho ai a Hapai, he wahi tapu, ka tapu koe i te nohoanga o Hapai,” hei aha ma te koroheke nei, haere tonu atu aia ka noho i te nohoanga o Hapai; a ka noho aia i reira a ao noa te ra. A i te ata ka karanga mai ano aua taokete ki aia, “E koro hapainga ano nga toki nei, maua ki te wake e taraia ra,” ka maua aua toki a ka haere ano te hunga ra ki te tarai i taua waka, a ka tae atu ratou ka titiro aua taokete a Ta-whaki ki te waka ra, a ka karanga ratou, “He ahua ke tenei no te waka nei” a ka tarai ano aua tangata ra i te waka ra, nawai ra i tarai, ka noho a ahiahi noa, a ka karanga ano ratou ki a Ta-whaki “E koro haere mai ano ki te hapai atu i nga toki nei,” ka ae atu te koroheke ra, a ka haere nga taokete; i muri ka whakapaipai ano a Ta-whaki i aia; te maunga atu ano ki te toki ka tarai ano aia i te waka ra, ka oti ka haere ano aia ka tae ki te kainga, a haere tonu atu aia ki te nohoanga o Hapai, a ka noho aia i reira a ao noa te ra. A ka hoki ano ki te tarai i ta ratou waka, ka karanga nga tangata “Ka ahi ahi,” a ka taka te whakaaro o nga tangata ra kia nohoia mai i tahaki, kia kitea ai te tangata e tarai huna nei i ta ratou waka, a ka haere ratou ka tae ki tahaki, ka whaka pupuni (piri) mai i roto i te pureirei (take tarutaru), i muri ka tae ano Ta-whaki ki ona kakahu whakarerea ake, ka tino whakapaipai i aia, a ka tahi ka kitea mai e nga taokete, “E ko te koro-heke nei ano ia e tarai nei i ta tatou waka” a ka karanga atu etahi o ratou ki etahi ano o ratou “E mea ma, haere mai ki te matakitaki, he ahua ke hoki tenei no te koroheke nei,” a ka mea ratou “He atua,” a ka haere ratou ki te kainga, ka ui ratou ki a Hapai, “He pehea te ahua o te tane” a ka korerotia e Hapai te ahua o tana tane, a ka karanga atu aua tangata kia Hapai “Ae ko te ahua tonu tena, ko tau e korero mai na.” Ka ki atu a Hapai kia ratou, “Ae ko ta koutou taokete tena.” A ka haere atu ano a Ta-whaki ki te kainga, otira kua whakakinokino ano page 104 aia i aia; a ka patai atu a Hapai ki aia, “Kowai koe?” a haere tonu atu a Ta-whaki; ka mea atu ano a Hapai ki aia, “Ko Ta-whaki koe?” ka u, u, atu te ngunguru a te koroheke ra ki aia, e ngunguru haere atu ana aia, a ka tae ki te taha o Hapai noho ai, ka kapohia eia e Ta-whaki te kotiro a Hapai kua riro i aia ia Ta-whaki, a ka wehi te iwi katoa ka whati ki te tahi kainga ke atu ia Ta-whaki; he mea hoki kua tino tapu te kainga o Hapai ia Ta-whaki, a ka tangi te ngongoro o te iwi ra ki te pai o Ta-whaki, ki te ahua ke hoki ona i etahi ra i etahi ra. A ka moe a Ta-whaki i tana wahine. A ka mea atu a Ta-whaki kia Hapai, “I haere mai au kia tohia ta taua kotiro,” a ka whakaae atu a Hapai. A ka ao te ra; i te ata ka wahia te tungaroa o te whare hei huarahi putanga mo te tamaiti ki waho, a ka whakaputaina ki waho, ko te taki tenei i karakiatia i puta ai ki waho:—

Ka haere Hine.
Ka haere i te ara nui,
I te ara roa no Tini-rau.
Hoki atu, hoki mai.
Ko Hine ie, iere.
Tutuki ki Motu-tapu
Rarapa he uira

A ka kowhera te uira i roto i nga keke o Ta-whaki a ka tahi ka kawea te kotiro ra ki te wai, ka tohia, a ka tae ki te wai; ko te tohi tenei:—

Waerea iho i nga marae nunui,
I nga marae roroa,
I nga marae o Hine.
Tohia a Puanga ki tana wai
Motu-ikuwai, ko Puanga
Ki te ao.
He neke, he tu a neke;
He pipine.
Tohia atu kia ngaru;
Huri atu e.
Tohia atu kia ngaru,
Horo atu e.
Tohia atu ki a Tu.
Te aro ngaru muri.
Hei taka hei ki.
Te wai o Puanga
page 105 Mato iku rae.
Ko Puanga
Ki te ao,
He neke, he tu a neke
Ka pipine.

Wai-Tiri. (Nga-I-Tahu.)

I noho a Wai-tiri i runga i te rangi; ka tae mai te rongo o Kai-tangata he kai tangata, kahore he rongo noa. I noho a Kai-tangata i raro i te ao nei; na ka haere mai a Wai-tiri ka tae mai ki te kainga ia Kai-tangata, ka noho i kona, ka noho taua wahine ia Kai-tangata. Ka haere a Kai-tangata ki te moana, ka u mai ki uta kahore hoki he ika, kia mau i ana maka (matau) ta te mea he kuture (puhuki) ana maka, kahore he kaniwha hei whitiki i te kauae o te ika. Ka ki atu a Wai-tiri i taua maka kia homai kia kitea eia. Ka ki atu a Wai-tiri, “Ko tau maka tenei,” ka ki mai a Kai-tangata “Ae,” ka titiro a Wai-tiri kahore he kaniwha, na ka ki atu tera a Wai-tiri, na titiro mai ka whereina atu tona tara ka titiro atu a Kai-tangata ka mea atu aia ki te wahine. “E whakarihariha atu.” Ka haere a Kai-tangata ka puta atu i te whare. Ka kitea e Wai-tiri nga maka, ka ki atu aia kia Kai-tangata, “Na nga maka” ka mauria mai e Kai-tangata ki aia ka korero atu a Wai-tiri “E haere koe ki te moana, e kai mai ki a koe he Hapuku.” Na ka haere a Kai-tangata ki te moana, ka noho taua wahine a Wai-tiri ka taa i te korohe. Ka noho ka kai te ika kia Kai-tangata tae rawa mai te pakuru, tae rawa mai ki a Wai-tiri, ka ea he Hapuku na Kai-tangata i huti ki runga. Ka hoe mai te waka, ka u mai ki uta; ka whakaponohia ko te Hapuku te karakia, na Wai-tiri i whakapono. Ka aoina ake ka haere ki te moana ka kitea atu te waka e Wai-tiri, te waka a Tu-peke-ti, a Tu-peke-ta, e manu ana mai ka titiro atu taua wahine a Wai-tiri. Ka haere ka tae ki te wai, ka makere ki ro (roto) o te wai, ka ruku, ka karanga a Tu-peke-ti. “He tangata ranei he manu ranei,” ka ruku, kotahi rawa te kitenga i raro o te waka, ka tu a Tu-peke-ti ki runga ka werohia, ka oake (hoake) page 106 te koripi ka haea te puku ka mate, ka taka iho ki roto ki te korohe. Ka oma te tahi ki te ta, ka mea kia werohia a Wai-tiri, ka oake a Wai-tiri i te koripi ka taka ki raro, ki roto ki te korohe. Ka kau a Wai-tiri ki uta, ka waiho atu nga tangata i reira i roto i te korohe, ka ki atu, a Wai-tiri ki te hunga wahine “Kumea mai ki uta,” ka kumea mai ki uta: ara mai he waewae tangata. He tupuna hoki aua tupapaku na Kai-tangata. Ka takoto ka kiia atu e Wai-tiri kia Kai-tangata (i te wa i hoki mai ai a Kai-tangata i te moana), kia wha-kaponohia, ka ki atu a Kai-tangata, “Kahore kia matau i au,” ka ki atu a Wai-tiri, “Wha-kaponohia te tangata a ta taua tamaiti,” i te mea kei te hapu a Wai-tiri. Ka ki atu a Kai-tangata “Kaore i te matau i au,” a ka ki atu a Wai-tiri. “Aua ra mau e whakapono te tangata a ta taua tamaiti, nau rongo (pu) hoki.” Na ka mea a Wai-tiri ka whakapono a Wai-tiri, ka taputere te karakia ka oti te karakia, ka kotikotia nga tangata ka kainga e taua wahine; ko nga iwi ka whakairia ki runga o te whare, ka maroke, ka kaiangia (tahaetia) e Kai-tangata, ka taia hunangia e Kai-tangata hei maka (matau) aua wheua. Ka oti te kaniwha, ka taka ake ka kawea ki te moana, ka kai te hapuku, ka hutia ka eke ki runga; a na te waka ano ka tomo i te ha-puku, ka hoe mai ki uta, ka tae mai ka unahia nga hapuku, ka taona ki te umu ka maoka (maoa), ka kai a Wai-tiri, ka pakia nga kanohi o Wai-tiri ka parewha (pohe), ka noho a Wai-tiri ka ahi ahi te ra, ka moea iho e Wai-tiri, ka kiia mai e te wahine o raro o te Reinga, “Aua ra te mea ka mate na koe, ko nga iwi o tou patunga kua oti te kawe e tou tane ki te moana, no reira nga hapuku i kai na koe, ka mate na koe.” Ka noho a Wai-tiri, a ka nui noa atu nga nohoanga a Wai-tiri ka puta ki waho ko Hema.

A noho ana a Hema, ka noho hoki a Kai-tangata ka whiti te Ra, ka haere mai nga tangata kia kite ia Kai-tangata, ka noho ratou i ro (roto) o te whare, ka awatea ka puta atu ratou ki waho noho ai, a ka ui atu nga tangata kia Kai-tangata “E aha ana te wahine e noho i a koe,” ka ki atu a Kai-tangata “Kei te wahine e noho i au nei.” Ka mea atu aua tangata ae,” ka ki atu page 107 a Kai-tangata. “Ko te kiri o tenei wahine, me te hau tonu, ko te kiri o tenei wahine, me te huka tonu,” a ka rongo atu taua wahine i aua kupu a tana tane; a ka haere mai ki ro (roto) o te whare noho ai te tane, ka ki atu te wahine, “He aha a koutou korero,” ka ki mai te tane “He aha koia hoki, he korero noa ano ia,” ka ki atu te wahine. “He aha a koutou korero,” ka ki atu a Kai-tangata “Ko Whai-tane e ui ana mai ki a koe, koia matou e korero mai nei.” E huna ana a Kai-tangata. Na kua rangona atu aua kupu a ratou e Wai-tiri, a ka mate aia i te whakama, a ka korero a Wai-tiri ki a Hema “Kauanga koe e whanake (haere ake) kia konokono ariki, kia tupu ia au hua: mana e piki ake nga rangi ia Tama-i-waho” na ka kake a Wai-tiri, ka kapo a Kai-tangata ki te weruweru o Wai-tiri. Ka kake ake a Wai-tiri ki runga, ka tae ki te Pu-o-te-toe ki reira noho ai.

Ka noho a Hema ia Te-Kare-nuku, he teina no Puku, ka puta ki waho ko Pupu-mai-nono, he kotiro; ka puta ko Karihi, ka puta ko Ta-whaki. Ka noho a Hema a ka po maha atu, ka haere a Hema ka tae ki te kainga ia Paikea ma, a Kewa ma, a Ihupuku ma, ka tae atu a Hema ki reira ka patua a Hema ka mate, a ka noho a Ta-whaki raua ko Karihi, ka porangi ki to raua hakoro, ka haere raua ka kau i te moana e takoto nei, horo atu i te wai a hoki tou (tonu) mai raua ki uta kahore raua kia tae. Ka ui atu a Pupu-mai-nono kia raua “I whea korua,” ka ki atu a Ta-whaki raua ko Karihi “I te kau maua kahore hoki maua kia whiti a hoki tou (tonu) mai nei,” ka ki atu te tuahine “Mei ui mai korua ki au, maku e hoatu te tikanga kia korua,” a ka hoatu e Pupu-mai-nono kia raua. Na whakarongo mai korua:—

Huru huru takiritia i Raro-hara, i te ki pohutu.
Orahina (horahina) atu te moana patoto e takoto nei.
Orahina atu te moana waiwai e takoto nei.
Hiki katahi, hiki ka rua, hiki ka toru, hiki ka wha, hiki ka rima,
Hiki ka ono, hiki ka whitu, hiki ka waru, hiki ka iwa, hiki ka nga-huru.

Ka haere raua ka tae ki te kainga ia Wai-tiri e patihau kotete) ana; ka tae mai he tangata ka mate i aia hei kai mana. Ka page 108 patihau taua wahine a Wai-tiri, ka rokohina atu e Ta-whaki raua ko Karihi e patihau ana, ka kawe a Wai-tiri ka tatau i ana kai, katahi aku kai, ka rua aku kai, ka toru aku kai, ka wha aku kai, ka rima aku kai, ka ono aku kai, ka whitu aku kai, ka waru aku kai, ka iwa aku kai, ka ngahuru: na ka riro te ngahuru ia Ta-whaki ma, ko Karihi te kapo. Ka mahara te wahine ra, kei whea ra te ngahuru o aku kai kua riro, “Ko wai ra e mea i aku kai nei.” Kua riro te iwa, “Ko wai ra e mea i aku kai nei.” Kua riro te waru, “He tangata ano te mea i aku kai nei,” kua riro te whitu, “Ko wai ra e mea nei he tangata ano.” Ka penei hoki riro katoa. Na ka pakia e Karihi nga kanohi o Wai-tiri, a ka titiro ona kanohi, ka ki atu a Wai-tiri,—

Purangia aeho taku mata e Karihi.

Ka pakia e Ta-whaki, ka ki atu a Wai-tiri,—

Purangia aeho toku mata e Ta-whaki.

Ka titiro ana kanohi, a ka ki a Wai-tiri “E ko aku mokopuna, koia nei ano e mea nei i aku kai ko aku mokopuna,” ka noho raua i kona i te kainga o ta raua taua (tupuna wahine) ka noho raua i kona, ka patihau (kotamutamu) taua taua, ka mahara raua akuanei raua mate ai i taua taua, kei te patihau tonu hoki taua taua. Ka ahi ahi te ra, kahore hoki raua kia moe, kei te patihau tonu taua taua ano kia mate raua. Ka ao te ra ka haere raua ki tatahi, ka rokohina atu te pupu e piri ana ki te pohatu (kohatu) ka kohia te taka (nganga) o te pupu ka whakapirihia ki o raua kanohi, ka titiro atu te tahi ka ki atu te tahi, “Titiro mai ki aku kanohi,” ka mea atu te tahi “Ae kei te moe a roto ko waho kei te titiro.” Ka ki atu tetahi “Titiro mai hoki ki oku,” ka mea atu te tahi “Ae kei te moe roto ko waho kei te titiro,” a ka haere raua ki te whare o Wai-tiri, ka noho raua i reira, ka titiro raua ki te whare o Wai-tiri, e pu (haupu) ana te iwi (wheua) o te tangata; ka ki atu raua kia Wai-tiri “Na page 109 wai i homai nga kai mahau (mau).” Ka ki mai a Wai-tiri, “Na aku mokopuna ano,” ka ki atu raua “Kei whea te ara, i homai ai he kai mahau (mau),” ka ki mai a Wai-tiri “Koia ano tena,” ka ki atu raua “Kei whea te huanui (huarahi)” ka ki mai a Wai-tiri “Koia tena te huanui e takoto nei.” Ka haere raua ka porangi (rapu) ki taua huanui, ka haere ka porangi he huanui mianga, he huanui haere ki te wai, he huanui haere ki te tikotiko, he huanui haere ki te wahie, he huanui haere ki te taumata karakia. Ka hoki mai raua ki te kainga ka noho ka ui atu ano raua kia Wai-tiri, ka ki mai taua taua, “Koia ano tena ko te huanui,” ka haere raua ka porangi, kahore ano kia kitea ka hoki mai ano raua ki te kainga; ka ahiahi ano te ra moe noa; ka moe raua, ka mea taua taua kia patua raua; kei te hua (whakaaro) kei te moe, kahore kei te moe raua, ko a raua kanohi o roto kei te moe, ko o waho kei te titiro ano, a kei te hua taua taua kei te ara raua, kahore kei te moe. Ka ao ake i te ata ka ui atu raua “Kei whea te huanui” ka ki mai taua taua “Tahuri mai ki au, na te huanui ma korua kei au “ka ui atu raua “Kei a koe tonu,” ka ki atu aia “Ae,” ka ki atu ano raua “Koia tonu tena i a koe tonu na,” ka ki mai taua taua ano, “Ae.” Na ka korero taua taua kia raua, “Nau mai, haere korua, e tutaki ia korua e haere mai nei, ka whakarongo korua e korero haere mai ana ko a tatou wahine ena ko a Taka-roa, ko Pakihi-ka-nui, ko Pakihi-hewahewa, ko Korero-ure ko Korero-tara,” ka mutu taua tatai wahine a Taka-roa, ka ki atu taua taua “Na ko ena he kai homai kai maku; na e haere mai i muri, na e wahangu mai na, na ko au tuahine ena, ko Pupu-mai-nono, ko Hapainui-a-maunga, ko Hine-nui-o-te-kawa.” Na ka ki atu ano a Ta-whaki raua ko Karihi, “Kei whea ano te huanui,” ka ki atu taua taua ano, “Kei au ano te huanui,” na ka wahi atu a Ta-whaki raua ko Karihi ki te kaki o Wai-tiri e mau ana i reira te taura, ka-takiritia, e mau ana ki te rangi he taura, na ka ki atu a Wai-tiri, “Na kia pepeke korua;” na ka ki atu a Ta-whaki kia Karihi “Ko koe te tuatahi,” ka moa (moari) atu a Karihi ka moa atu ki mua, a kei te korero ano a Wai-tiri kia Ta-whaki, “Na kia pepeke korua kotahi mana korua e patu, page 110 ko nga hau o te Uru-rangi, ko nga hau popoki o runga mana korua e patu,” a piki ware noa a Karihi, kahore ana karakia; i a Ta-whaki nga karakia; a ka karakia Ta-whaki:—

Moko piki, moko piki, moko ko kake,
Kai tahi i runga, he rangi, ko piki,
Kai taka rawa i runga, he rangi i runga.
Ko piki, he rangi, ko kake, he rangi.
Kahe iti, ka piki Ta-whaki ki te rangi tua tahi:
Ka piki Ta-whaki ki te rangi tua rua
Ki te rangi tua toru, ki te rangi tua wha,
Ki te rangi tua rima, ki te rangi tua ono
Tua whitu, tua waru, tue iwa, tua ngahuru,
Ka puta kei runga i te rangi harore, harore.
Ka puta kei runga kei te huwika (huinga),
Kei te puta ahi, kei a Rehua.

Ka piki raua ko moa (iri) raua, ka patua iho a Karihi e nga hau o te Uru rangi; a kei te piki ano a Ta-whaki a whawhai (hopu) rawa a Ta-whaki ia Karihi, kua makere (taka) ki raro ki te kainga o Wai-tiri, ka piki ano a Ta-whaki; tau (titiro) rawa iho ki te teina kia Karihi kua mate i a Wai-tiri. A ka piki ano a Ta-whaki, ka patua iho e te hau o te Uru-rangi, piri rawa ki te moana, ka piki ake ano a Ta-whaki ka eke ki runga, pono rawa atu a Ta-whaki, e heke mai ana a Tuna, ka tutaki raua ka ui atu a Ta-whaki ki a Tuna, “Tena koe te haere mai: he aha koe i haere mai,” ka ki mai a Tuna, “He tahua no runga he maroke no runga he pakeke, kahore he wai,” a ka heke mai a Tuna. Ko te kawa ko Marae-nui e mau ana i te rae o Tuna, e koparetia ana. Ka matamata (hongi) rongo raua, ka tukua mai a Tuna.

Na Te-uira a Tuna, na Te-kanapa, na Te-kohara, na Rau-toro a Tuna. No reira e takoto noa a Tuna i te hore hore tua kau, kahore hoki he wai, ka whakamanawa a Tuna ki raro, ka takoto ki raro ki Te Muri-wai-o-ata ki te wai i takoto ai a Tuna. Ka tukua mai a Tuna, ka haere a Ta-whaki, ka whakarongo a Ta-whaki e korero haere ana mai te whanau a Taka-roa. Na ka tukua atu ka haere a Ta-whaki, ka tukua era, ka tutaki a Ta-whaki ia Hapai-nui-a maunga, ka whaia atu e Ta-whaki ka moea page 111 puta tou (tonu) mai ki waho ko Ware-tua-te-ao, ka tukua ki tahaki tera wahine. Whaia atu e Ta-whaki ko Hine-nui-a-te-kawa, ka noho ia Ta-whaki ka haere ki te kainga; a e whanatu (e haere atu) ana a Ta-whaki ka tangi mai nga iwi o te hakoro (matua tane) ka oho mai kia Ta-whaki, ka karakia a Ta-whaki i tana karakia; he roa tana karakia; ka mutu, ka noho a Ta-whaki i te kainga o Paikea ma, ka mate te wahine a Hine-nui-a-te-kawa kia Ta-whaki ki te tangata atahua, ka whakarerea tana tane a Paikea; ka ahi ahi te ra ka whakatetea te tangata nana te wahine, ka whakatete a Ta-whaki ki aia ki te taha o te ahi, ka tare (tono) te wahine kia Ta-whaki ka aia atu a Paikea ka wera i te ahi, ka mea a Paikea ka wera au i te ahi; a ka ao ake i te ata ka noho i te wahine, a ka hapu te wahine ia Ta-whaki. Na ka ki atu a Ta-whaki ki nga tangata kia haere ratou ki te wahie, koia te kai whakatari (tono), ka haere a Ta-whaki i te kai wahie, ka tae ki te wahie ka whakawaha (kawe) te kai wahie, ka haere mai te kai wahie ka amohia mai e Ta-whaki tana, kotahi te wahie a Ta-whaki, ka tae mai te wahie, ka tukua ka whakamutu te tuku o nga wahie ka tukua e Ta-whaki tona wahie ka whakana nga kanohi a Paikea ma ka puta ki waho ka korero atou, ka mahara a Ta-whaki tenei te take e oho ai aku tuakana. Ka noho ano a Ta-whaki ka po te ra ka moe raua ko te wahine ka ki atu a Ta-whaki, e puta tou tamaiti he wahine, e puta he tane me waiho tou tamaiti ko taku wahie, ko Wahie-roa. Ka noho a Ta-whaki ka ao te ra, ka haere ka whai (rapu) i te rangi ia Tama-i-waho i runga, a ka whanatu (tawhiti) a Ta-whaki, e haere ana a Tama-i-waho e ripekatia honoa te rangi e Tama-i-waho, wahia ake hoki e Te-whaki te rangi, ripekatia honoa hoki ka whanaake tonu a Ta-whaki e ripekatia honoa, hoki te rangi. Ka karanga iho a Tama-i-waho, “He aha tau e whai (aru) mai i au,” ka karanga atu a Ta-whaki “Tukua mai ki au tetahi,” ka karanga iho a Tama-i-waho “Kahore, kahore,” ka karanga ake ano a Ta-whaki, “Tukua mai ki au tetahi hei utu mo taku matua,” ka page 112 karanga iho a Tama-i-waho, “I whai mai koe ki au te tangata kino,” ka karanga ake a Ta-whaki, “He tangata atahua au, he tangata kino koe,” a ka kohara (oha) ki aia a Tama-i-waho ka pono a Ta-whaki ka karangatia e Ta-whaki “He tangata kino koe,” ka horahia e Ta-whaki ka pono te ringa o Tama-i-waho. Karanga iho a Tama-i-waho “He tangata atahua koe,” ka karanga ake a Ta-whaki “Tukua mai te tahi ki au,” ka tukua iho e Tama-i-waho, ka karanga iho a Tama-i-waho, “Ka mutu, ka mutu, kotahi hoki te takoto atu nei,” ka karanga hoki a Ta-whaki “Tukua mai,” a ka tukua mai e Tama-i-waho, ko Te-whatu, ko To-ateatea-nuku, ko Te-ateatea-rangi, ko Hurihanga-te-po, ko Te-mata, ko Te-korue-hi-nuku, ko Te-mata-a-Ta-whaki, nana i ouhou (aruaru), te aitanga a Puku ki te moana. Ka puta i a Ihu-puku, ka puta a Papai-kore.

Whai-Tiri Raua Ko Ta-Whaki. (Nga-ti-Hau.)

Ka heke iho ki raro a Whai-tiri kia Kai-tangata, na ka noho a Whai-tiri ia Kai-tangata; ka puta a raua tamariki ko Punga, ko Karihi, ko Hema, ko Pua-rae-mata; na kahore i tua atu i te whanautanga mai. Na ka whakawe tiweti ki nga tutae. Ka hoe a Kai-tangata ki te moana, ka harea (herea) nga papatawiri ngukutawirirangi. Ka noho a Hema ki tana taane ka puta ki waho ko Ta-whaki, ka noho i tana wahine ia Tonga-rau-tawhiri. Na ka hae nga matua a Punga-rau raua ko Karihi ka patua ki te moana waiwai ka mate i te moana; ka noho i U-te-ki ka puta ki waho ko te Ha-puku; hopukia ake nga karu ki roto, ka puta ki waho ko Tamure, ko nga toki ki roto. Hokia mai ai ki uta, ko te Pingao, ko nga rakau katoa ano, ka puta te Tamure.

Mai-Waho (Tama-I-Waho). (Nga-Rauru.)

Ko Te Mai-waho te tangata nui, me te tino mana whaka-harahara, hei aia karakia atu ai nga karakia wai-tiri, me nga karakia tu-hawaiki. Na Mai-waho i ako a Ta-whaki ki nga karakia tini.

page 113

Whati-Tiri Raua Ko Ta-Whaki. (Nga-I-Tahu.)

Ka tae mai te rongo ki raro nei ka haere a Awa-nui-a-rangi ki runga; rokohanga atu e ngaro ana a Whati-tiri ki te patu tangata mana hei tahunga (pure karakia) i tana whare ia Raparapa-te-uira. Ka ui atu a Awa ki te kai tiaki o te whare “Kei hea a Whati-tiri” ka ki mai “Kei te patu tangata hei tahunga i tana whare,” “A hea ka hoki mai” ka ki mai ano te kai tiaki ra, “Kei te ahi ahi; otira e kore e ngaro tona hokinga mai: ka papa mai ona raho.” Ka roa e noho ana raua ko te kai tiaki ra, ka tahi ano ka papa nga mahi a Makere-whatu turi ana te taringa. Ka ki atu a Awa ki te kai tiaki “Hei hea au noho ai koi (kei) mate au i te patu a Whati-tiri” ka ki mai aia “Hei te koki o te mataaho koe noho ai,” ka peke aia ki reira noho ai. Ka tae mai a Whati-tiri, ka patu i tetahi o ona tangata; ko tetahi ka waiho kia ora ana: ko te Ahiahi-o-tahu. I hewa ki te kupu a Awa-nui-a-rangi i karanga atu ai “Waiho tena hei mutunga korero mau kia Kai-tangata.” Ka mahara he tangata tonu te kai a tena tangata; ko te take tenei i heke iho ai a Whai-tiri ki raro nei, kia kite ia Kai-tangata. Moe tonu ia Kai-tangata a Whati-tiri. Moe tonu iho ia Awa-nui-a-rangi, a Te-ahi-ahi-o-tahu. Kai-tangata ia Whati-tiri: Awa-nui-a-rangi ia Te-ahi-ahi-o-tahu.

Heoi ka pouri tonu a Whati-tiri mo te kore kaore he tangata hei kai ma ana (mana), whanau noa te tamaiti a Whati-tiri ka tahi ka hunaia nga kai e Whai-tiri kia kore ai e kitea te kai. Roa rawa ka tahi ka ki atu ki te hoa wahine puna-rua, “Hei konei noho ai me ta taua taane me ta taua tamaiti, ka hoki au; hua noa au i heke iho ai, he pono te rongo o Kai-tangata e hoake nei ‘He tangata tonu tana kai’ kaore ia, he ingoa noa iho ia nona,” ka ki atu hoki te hoa wahine: “E kaore; he ingoa noaiho tena nona, kaore aia e patu tangata ana hei kai,” ka ki atu ano a Whati-tiri ki tana hoa wahine ra, “E kui kei au te take e ngaro nei te kai, e kore nei e mate mai he kai i ta taua taane; ko tenei me ako koe i nga karakia e hoki mai ai te kai ki te ao nei, e mate ai ano i te tangata te patu. Ko taku ingoa ko Whati-tiri-whakapapa-roa-kai.” page 114 Ka tahi tetahi ka mohio, “Koia ano i mate ai te kai,” ka ki atu a Whati-tiri, “E tae mai e koe ta taua taane kia kotahi o ana rimu hei rimu pakapaka, ko te karakia tenei; ka mutu e koe ka maka ki runga i to tatou whare nei takoto ai, ko tetahi o nga rimu me whakapa ki te ahi, ka karakia ai e koe i tenei o aku karakia, ka mutu ka whakaha ai ki to waha (mangai), ka maka atu ai ki te matau i a koe, ka mutu enei karakia te korero atu ka hoki mai ano te kai ki tenei ao.” Heoi matau katoa i taua wahine aua karakia a Whati-tiri ra me nga korero hoki. Na ka heke te poke kohu o te rangi ki te tiki iho ia Whai-tiri, ka tae mai, ka karanga iho a Whai-tiri “Hei konei i ta taua tamaiti; e puta he tamaiti mana, me tapa te ingoa ko Ta-whaki. Ko to muri atu me tapa e koe ko Karihi, ma raua e piki ake te rangi nei e taea ai.” Na ka rewa atu te kohu ra, ka ngaro atu a Whai-tiri. Ka tae mai te taane i te moana ka kiia atu e te wahine ra “E koro e, he atua ia te wahine e noho nei ia tatou, kua tae mai te purei kohu ki te tiki mai, ko ona karakia enei i ako iho ai, hei patu kai ma tatou ko tana tamaiti.” Heoi ka akona i reira nga karakia a Whai-tiri, ka tahi ano ka tukua iho e Whai-tiri te ika paparoa i te rangi hei kai ma ratou ko tana tamaiti. Ka whata tera.

Muri iho ka haere a Kai-tangata ki te hi ika i te moana, ka tahi ano ka mate te ika ia Kai-tangata.

Ka pakeke a Hema te tama a Whai-tiri, ka moe i tana wahine ia Ara-whita-i-te-rangi, ka puta ko Ta-whaki raua ko Karihi, ka rahi aua tamariki ka tahi ano ka haere ki te whakarite i te kupu i kiia iho ra e Whai-tiri. Ka haere raua ko te teina. Heoi kaore te teina i tae, he nui no tana whaka-kake kia Ta-whaki; ka mate, ka tanumia e Ta-whaki te teina: ko nga karu i mauria e Ta-whaki.

Ka piki a Ta-whaki ka eke; rokohanga atu e tatau ana a Whai-tiri i ana taro. Ka ngahuru nga taro, ka hokia ano e Whai-tiri, ka tae ki te iwa o nga taro ka kapea e Ta-whaki te ngahuru; ka hokia ano e Whai-tiri ka tae ano ki te iwa, ka kapea ano e Ta-whaki, pena tonu a tae noa ki te ono, ka mea a page 115 Whai-tiri “Akuanei pea ko tangata i kiia iho nei e au e hangarau nei ki au.” Ka mau a Ta-whaki ki te karu o te taina (teina) ka whiua atu kia Whai-tiri me te whakatauaki atu:—

Purangi aho to mate e Karihi.

Ka whakahokia mai e Whai-tiri,—

Purangi aho to mate e Ta-whaki.

Ka titiro nga kanohi o Whai-tiri, ka tahi ka tangi; ka mutu te tangi ka takaia (ka tahitahia) e Ta-whaki nga paru o te kainga o Whai-tiri ka atahua, ka ki atu a Ta-whaki, “Ko wai era e pohutu mai ra i roto i te wai” ka ki atu a Whai-tiri “Ko o tuahine, ko Maikuku-makaka ko Hapai-a-maui.” Ka ui a Ta-whaki “Hae whe (hei hea) au” ka ki mai a Whai-tiri “Hei raro iho o te mataaho na koe noho ai, ki te tae mai o tuahine koe (kei) hopukia wawetia e koe koi (kei) rapirapihia (rakuhia) koe e o tuahine.”

Ka puta mai nga wahine ra ka karanga e Nehe (kui) “Nawai to tatou kainga i taka;” karanga atu a Whai-tiri “Haramai (haeremai) puku korua.” Ka tau raua ki te ahi ka inaina raua ka toremi nga matikuku o ona tuahine ki-roto; ka hopukia e ia ko Hapai-a-maui, ka tangohia e Maikuku-makaka, ka kii “Kaore ki au te taane” Heoi ka moe a Maikuku-makaka ia Ta-whaki. Ka kii atu a Whai-tiri “Kaua to tuahine e kawea ki waho, ka pa ano kia kino rawa, ka kawe ai ki waho” kaore a Ta-whaki i whakarongo, tae ana ki waho raua mahi ai, ka taia (parangia) e te moe ka tikina iho e te kapua rangi, na Tama-i-waho i tono iho kia tikina iho a Maikuku, kapo rawa ake a Ta-whaki, ka motu kei te whanga e poroporoaki iho ana, ka karanga a Ta-whaki kia Whai-tiri “E nehe, e taku wahine,” ka ki atu a Whai-tiri “I kiia atu ra hoki, waiho i ro whare (roto i te whare) to tuahine mahi ai, ko tena e kore e taea.”

Ka eke a Ta-whaki ki tana manu, he aute, he mea hanga nana, ka whakahoroa e Whai-tiri ka takitaki (whakahua) a Whai-tiri i tona whakapiki:—

page 116

Piki piki Ta-whaki;
Kake kake Ta-whaki,
Ki te tahuna tapu,
Nohoanga o Aitu.
Kia rere mai he tini,
Kia rere he Rangi,
Mata ki te uru.
Whatitiri takataka.
Whangaia te Marama.
Papa mai kawa.
Ka awa te angeange.
Pu te inumia,
I runga i nga tahu nui,
I nga tahu roa.
Rimu Tanga-roa.
Ko te manu nui a Tane.
Ko manu tawhio rangi.
Kopukopu rangi.
E taua te rangi.
E ki te kohukohu,
E taua te rangi,
Ki te hapainga e.

Heoi ka tae hoki a Ta-whaki ki te rangi ia Tama-i-waho, ka kii atu a Tama-i-waho, ki te karere “Haere tikina a Te-Haku-wai hei pupuri i taku mokopuna.” Te putanga mai o Te-Haku-wai i tona whare, i reira ano, ka karanga mai,—

Haku-wai, Haku-wai; hu.

Ka whati (te) tahi kira (parirau) o Ta-whaki, ka ko (rere) taua manu ka turukitia e Whai-tiri, ka piki ano taua manu ka karanga ano a Haku-wai,—

Haku-wai, Haku-wai; hu.

Ka tino mate a Ta-whaki, ka taka iho ki to raua kainga ko Whai-tiri, ka purea (karakiatia) e Whai-tiri, ka ora ano a Ta-whaki. Ka tikina e Whai-tiri a Maikuku-makaka ka tae mai kia Ta-whaki tona wahine, ka moea eia ka puta ko Whahie-roa. Ka hoki mai a Ta-whaki ki tenei ao, me tona wahine, ka riro mai hoki a Tama-i-waho ia Ta-whaki. Ka noho tonu iho a Tama-i-waho, hei atua mo tenei ao, mo roto i nga whawhai.

page 117

Waiata Tatai Mo Tane. (Nga-Rauru.)

Ka noho a Tane, ka noho ia Hine-ti-tama
Ka titamatia te po, ka titamatia te ao,
Ka uia i reira, kowai te matua nana nei au?
I uia ki te poupou o te whare, kahore te ki te waha.
I uia ra ki te paatu o te whare, kahore te ki te waha.
E mate ra i te whakama; ka nunumi ka tawha
Ki te tara o Pou-tu-te-raki nei.
E haere ana koe a Tane ki whea?
E whai atu ana i ta taua tuahine.
E hoki koe e Tane ki te ao, hei whakatupu i a taua hua nei;
Tukua au ki te po, hei kukume atu i a taua hua nei;
Tangohia mai na e koe ko nga tupini (kakahu) o Wehi-nui-a mamau
Ko Hira-uta, ko Hira-tai, ko Pari-nuku, ko Te-Pari-raki.
Tangohia mai na e koe, ko te tatai whetu
Puaka nei, Takurua nei, Poutu nei, Meremere nei,
Mata-riki nei, Ao-tahi-ma-rehua nei,
Hei ariki mo te tau.
Whakane-ki-pungarehu nei, ko Whaka-motu-motu nei ko Wero-te-ninihi nei
Ko Wero-te-kokoto nei, ko Wero-te-ao-marie nei
Ko Te-ahuru nei, ko Wewera nei e.
Te-Mahana nei e. I tataia atu ki te Raki
Kia tau ai. Ko Manako-uri nei
Ko Manako-tea nei, ko Whiti-kaupeka,
Ko te Ika o te Raki. E Tama.

Na Runga i karanga mai kia Tane, “Tena e Tane ahua te one ki waho, e mapunapuna ana.”

Ka haere a Tane ki te ahu, ka karakia, ka ahua eia te upoko me nga ringaringa me nga waewae, a ka ahua wahine, kahore he oranga o taua one one. Ko Hine-hau)-one te ingoa, a piri noa ki te whenua; ka moea e Tane, ka puta a tangata mai a Hine-ata-uira, a ka whangainga e nga tangata hei wahine ma Tane. A ka noho a Hine-ata-uira ia Tane ka haere a Tane, a ka pahure aia, ka ui te wahine ka mea ki nga tangata “Kei hea toku matua,” ka mea atu nga tangata, “Ara ko tou matua ano tena e noho na i a koe.” Ka mate aia i te whakama, ka haere ki te whakamomori i aia kia mate. Ka mate, ka haere aia ki raro ki te Reinga; ka ra te Tupu-ranga-o-te-po te huanui. I tona haerenga i taua ara, ka huaina tona ingoa ko Hine-titama; a page 118 ka tukua aia ki te po, ka tumau ki te po. A ka huaina ano he ingoa mona ko Hine-nui-te-po. A ka whai atu a Tane i tana wahine, a ka tae a Tane ki te tatau o te whare o te po; kua kapi mai taua tatau; a i tua a Tane e tu ana i te tahi wahi ano o te Reinga: na Hine-nui-te-po i tutaki te tatau, a ka tangi mai tana wahine ki aia ka mea—

Ko Tane ranei koe, he matua nohoku,
Te apo kei Hawaiki, te kura mahukihuki.
Taku harakiraki nei, i waiho e koe au
I te Rangi-pohutu, ka whakanunumi
Au ka tangi. Ko te tatau o te whare
Ko Pou-tere-raki, e.

Ka mutu te waiata; ka ki mai a Hine-nui-te-po ki a Tane “Haere koe ki te ao hei whakatupu i a taua tama-riki; tukua au ki te po hei kukume mai i a taua tama-riki.”

Ka riro te wahine ki te mate: a ko Tane i noho tonu i te ao, ara i te wahi mate kore i to te Po-mate; a na Tupuranga-te-po a Tane i arahi kia kite i tana wahine, a ka whakatuwheratia te tatau o te Po, e Tupu-ranga-te-po kia whai atu a Tane i tana wahine; ano ka kite a Tane i roto i te po, ka wehi aia a kihai i maia ki te whai i tana wahine, a ka hoki mai a Tane.