Rangi Raua Ko Papa.
(Nga-ti-Hau.)

I Takoto a Rangi i runga i a Papa, a ko nga mea i te takiwa o raua, he Nga-toro, he Korito, he Tu-pakihi, a he wai whero. Kahore he tangata i te ao i taua takiwa, he pouri anake te rangi.

Tiki

Ko Tiki te tangata tuatahi ki te ao nei, a ko te ingoa o tana wahine ko Ma-rikoriko, a koia te wahine tuatahi ki te ao nei, na Arohi-rohi i hanga a Ma-rikoriko, he mea mahi eia i te pumahuf page 137 o te Ra me te parikarangaranga. No te whenua ano ia te take mai o Ma-rikoriko, a ko te tamahine a Tiki raua ko Ma-rikoriko ko Hine-kau-ata-ata.

E takoto tuhono ana te whenua me te Rangi, a heoi ano nga mea i waenganui o raua, ko te Ngatoro ko te Korito me te Tutu, me te Kura: ara te wai pu wherowhero nei, a kahore kau he tangata i te ao i aua wa. I mua i noho pouri: kahore he rangi kahore he whenua, a no te whanau-tanga o te tamaiti o Hine-kau-ata-ata, ko te Ao e rere ana ko Ao-tu, ko Ao-rere, ko Ao-pouri, ko Ao-potango, ko Ao-wekere (whekere), ko Tapa-tapa-i-awa, ko Whakamaru, Te-ati-nguku, ko te putanga ki te uira, ko te wai au (ao), ko te ao marama, ko Tane-toko-rangi, ko Rangi-nui e tu nei. Ka tahi ka whai marama, na Tane-toko-rangi, ko Ai-potiki raua ko Maui, ko Maui-i-mua, Maui-i-roto, Maui-i-taha, ko Maui-i-tiki-tiki, ko Ata-te-rangi, ko Tahi, ko Rauru.

Karakia O Tiki. (Nga-I-Tahu.)

Na Tane ano te tapu, i kimihia eia ki te waho (wao, ngahere) nui o Tane.

Kimikimi tai o te po,
Rakahau (rangahau) tai o te ao marama,
I kimi te po, i kune te po,
I tamore te po, i kai tau ai te po,
Ka tupu te po: ko te pia, ko te ware,
Ko Toua, ko Te-whakaipuipu,
Ko Te-whakarahirahi, ko Tiwha i roto,
Ko te oninga ko te rekanga
Ko te rerenga, aha ki waho
Ko te hapu a Pu-nuku, a Pu rangi
A Putaki (Putangi) ko te rua a Te Rokiroki.

Tiki. (Nga-ti-Hau.)

Ko te tangata tuatahi i whanau i te po, ko Renau-matua te ingoa, I te wa i whanau ai, ara i hanga ai a Renau-matua, kahore he wai i te ao nei: ko te tangata tuatahi ko te ao marama, ara i whanau mai aia i a Ao-marama. Ka patua a Miru-tau ka tukua page 138 ki te Reinga, ka tupu ko Pupuke raua ko Mahara, ko Hiringa-nuku ko Hiringa-rangi, ko Hiringa-te, ko Hiringa-te-manu-mea, ko Te-whaka-ipuipu (ae ipipu) ko te Whaka-rahi-rahi, ko Tiwha-i-wahaa, ko Te Rerenga-apa-i-waho, ko te Whakatutu, ko te Ata-i-au, ko Rua-tipua, ko Rua-tahito, ko Rua-hehe, ko Rua-whakatino-rangi, ko Rua-i-te-ata, ko Rua-timo, ko Timo-timo-i-te-rangi, ko Rangi-nui-te-tu-nei, ko Rongo-ta-rangi-nui, ko Tane, ko Tu, ko Tanga-roa, ko Ru, ko Ku-oko, ko Tahu, ko Are, ko Motu-hari-ke, ko Tiki, ko Tane-ru-a-nuku, ko Rangi-whaka-ahua; ko Rangi-pou-tu, Pou-tu-te-rangi, Rangi-aniwaniwa, Rangi a-hehei, Rangi-marama, Aio-rangi, Te-waka-ariki, Tangata-katoa; ko Taura-kaha, Akiaki-te-rangi, Rakau-te-rangi, Kai tangata, Karihi, Hema, Ta-whaki-piki-a-te-rangi, Wewenuku; ko Uwewe-rangi, Tapu-whaka-ihi, Tapu-whaka-mana, Tu-tara, Ngai-ariki, Ngai-tauira, Toi-te-hua-tahi, Rua-rangi, Rauru, Ha-tonga, Rakau-maui, Puru-ora, Pou-matua, Rongo-te-aha, Ture, Turanga, Te-mate-eke-piri, Tuhu-kuao, Hai matua, Mau-huki, Haere-au, Ihi, Te-mana-o-rongo, Uru, Rangi-whaka-rongoua, Tama-rapa, Tu-rau-kawa, Tu-mata-rau, Rangi-tu-ehu, Tu-mai-kuku, Kahu-kuru, Raki-whaka-ware, Whiti-au, Whare-matangi, Mania-o-rongo, ara ko Hare Rakena, i te ora aia i te tau 1872.

Tiki. (Nga-Ti-Awa.)

Ko te taru taru makaka, e tupu nei i roto i te repo, te tane nana i ai te uku paru kotore whero nei, e kitea nei i nga pari horo; kia puta ki waho, ko te tangata tuatahi. A i kitea taua tangata e te tahi o nga atua o mua; i mua atu o te wa i whiti ai te maramatanga ki te ao nei. A ko te mokopuna o taua tangata tuatahi, te tangata nana i wahi te whenua me te Rangi. A nana te marama i whiti ai; nana i wehe te ao me te Po.

Tiki. (Nga-Ti-Awa.)

Na Tiki i hanga te tangata, he mea konatu ana toto me te uku whero, a hanga ana eia ki te ahua ona ake; a hangia ana eia ki te ha o tana mangai; a tu ana he tangata ora.

Tiki. (Tu-Whare-Toa.)

He mea hanga a Tiki ki te paru kotore whero, me te korito o te raupo, a he mea hanga aia ki te ahua o te atua nana a Tiki i hanga.

Tiki. (Tu-Whare-Toa.)

Na Tiki-ahua te tangata tua tahi i hanga ki te ahua tangata. No te one one whero a Tiki-ahua. Nana i titoko te rangi me te whenua. Na reira i marama ai te ao e nohoia nei. I takoto te Rangi ki runga i te whenua, a na reira te po. Ano ka marewa a Rangi ki runga, ka tu ke i a Papa; ka puta te maramatanga.

Te Hanganga O Te Wahine. (Nga-I-Tahu.)

Muri iho ka whakaaro aia a Tane, kia whaihangatia hoki eia, kia hanga eia i te tahi wahine hei hoa ma Tiki-au-aha, a aitia ana eia e Tane ki Hawa-iki, ki tana ika whenua i pokepokea ai e ia ki nga one one o Hawa-iki. A aitia ana eia, ka penei tana kupu inoi, ta Tane:—

Tenei ka tu te uha; he uha Pi-haea,
Ko Haea, ko Re-naia; hae hae ki runga
Hae hae ki raro, hae hae pae, hae hae tu,
Hae hae ki roto taina te Rangi-ka.

Ko Re-naia, ko Rena-i-a.
Me paka (panga) ki whea, nei taku ure?
I aha, ki to upoko?
No te huruhuru tena nohanga (nohoanga) wai-kopiha
E hara tena.

Me panga kihea, nei taku ure?
I aha, ki to rae na?
No te toto tena nohanga wai-kopiha
E hara tena.

Me panga ki hea, nei taku ure?
I aha, ki to ihu na?
No te hupe tena nohanga wai-kopiha
E hara tena.

Me panga ki hea, nei taku ure?
I aha, ki to konohi (kanohi)?
No te roimata tena nohanga wai-kopiha
E hara tena.

page 140

Me panga ki hea, nei taku ure?
I aha ki o taringa
Mo te taturi tena nohanga wai-kopiha
E hara tena.

Me panga ki hea, nei taku ure?
I aha ki to waha na,
Mo te horomanga a kai tena nohanga wai-kopiha
E hara tena.

Me panga ki hea, nei taku ure?
I aha ki to kaki
E hara tena.
Mo te kenakena tena nohanga wai-kopiha
E hara tena.

Me panga ki hea, nei taku ure?
I aha, ki to keke,
Mo te kuri kuri tena nohanga wai-kopiha
E hara, e hara tena wahi.

Me panga ki hea, nei taku ure?
I aha ki to u na,
No te u tena nohanga wai-kopiha
E hara tena.

Me panga ki whea, nei taku ure?
I aha ki to poho na,
E hara tena.
No te poho tena nohanga wai-kopiha
E hara tena.

Me panga ki whea, nei taku ure?
I aha ki to kaokao
E hara tena wahi;
Mo te kaokao tena nohanga wai-kopiha
E hara tena.

Me panga ki hea, nei taku ure?
I aha, ki to tuara;
E hara tena wahi,
Mo te tuara tena wahi nohanga wai-kopiha
E hara tena wahi.

Me panga ki whea, nei taku ure?
I aha ki to pito na,
E hara tena,
Mo te pito tena nohanga wai-kopiha
E hara tena.

page 141

Me panga ki whea, nei taku ure?
I aha, ki to hope na,
E hara tena wahi,
Mo te hope tena wahi nohanga wai-kopiha
E hara tena wahi.

Me panga ki whea, nei taku ure?
I aha, ki to papa na,
E hara tena wahi,
Mo nga papa tena wahi nohanga wai-kopiha
E hara tena wahi.

Me panga ki whea, nei taku ure?
I aha, ki to kumu na,
E hara tena wahi,
Mo te tutae tena wahi nohanga wai-kopiha
E hara tena wahi.

Me panga ki hea, nei taku ure?
I aha, ki to tinana
E hara tena
Mo to tinana tena nohaka (nohoanga) wai-kopiha
E hara tena wahi.

Me panga ki hea, nei taku ure?
I aha, ki to io na,
E hara tena
Mo te io tena nohanga wai-kopiha
E hara tena.

Me panga ki hea, nei taku ure?
I aha ki to ponana
E hara tena wahi,
No nga pona tena wahi nohanga wai-kopiha
E hara tena wahi.

Me panga ki whea, nei taku ure?
I aha ki to waewae
E hara tena wahi
No ka (nga) waewae tera wahi nohanga wai-kopiha
E hara tena wahi.

Me panga ki hea, nei taku ure?
I aha ki to tara na,
E pai ana tena, to tara:
Mo te ure tena nohanga;
Mo to renga (reka) makiki
Mo to renga (reka) makaka
Nga (ka) ai, ka nene, ka renga (reka), ka peke (ka mutu).

A ko Io-wahine, haere ana i waho he wahine. Na konei hoki te whakaaro o Tane i mahara ai, e kaha pu ana tana inoi. Ko te page 142 kaha ra tenei o tana inoi, ko te tangata tuatahi i hanga ai eia ko Tiki-auaha; ki muri iho nei hoki kua waihangatia ano eia he wahine; a oma ana i waho he wahine ko Io-wahine hoki te ingoa o taua wahine. Ka tahi hoki te whakaaro a Tane ka mea kia waiho a Io-wahine hei hoa wahine mo Tiki-auaha; a tumau tonu iho ta raua noho. Ka puta a raua tamariki ki waho, tokorua, ko Te-a-io-te-ki, ko Te-a-io-te-rea, heoi ano nga tamariki a Tiki raua ko Io-wahine, tokorua ano; otira kahore matou e mohio ki ta Te-a-io-te-ki tana aitanga, engari ano a Te-a-io te-rea. Ko a raua tuahine tokowha i noho tonu hoki ia raua tokorua; ko Wehewehea te ingoa o tetahi; ko Whaka-tara te ingoa o tetahi. Tokorua enei ka (nga) wahine i noho anake ia Te-a-io-te-rea; ka puta ki waho ko Te-a-io-whaka-tangata; heoi ano te tamaiti o ka (nga) tahi tonu. Na Te-a-io-whaka-tangata, ka noho i te tamahine a Te-a-io-te-ki, ia Io-wheta-mai. He tini a raua tamariki, e rua te kau, a raua tamariki, toko toru nga tuma. Heoi ano nana i riri katoa te ao. Nakonei hoki a Tane i tumou tonu atu ai ki runga ki te Rangi.

Tetahi Korero Mo Te Hanganga O Te Wahine.
(Nga-i-Porou.)

Ko Tane nui a Rangi, tana wahine he rakau; ai rawa atu puta tonu mai he rakau, kaore i whai tangata. No kona i rapua ai he whakaaro, a ka kitea eia; ka haere aia ki te tiki paru paru, ka mauria eia ki te one i Tapa-tai-roa, i Hawa-iki, ka whakahanumitia ki te onepu, ko te paru paru ka hanga eia hei wahine mahana (mana); ka hangaa eia ka oti, ka whakamoea eia ka moe, ka uhia ki te kakahu, a ka puhia atu te mamaoa o te waha o taua mea i hangaa nei, ka oti ka haere aia ki te kainga ka noho, takitaro rawa, ka haere aia ki te mataki atu, titiro rawa atu, e keukeu ana, e ore ore ana, e mata-kitaki ana, e titiro ana ki te tahi taha ki te tahi taha, a ka titiro ki muri ki te tuara, titiro rawa atu, e noho atu ana a Tane i te tuara, ka kata aia, ka rere atu te ringa o Tane, ka mauria ki te kainga, ka whangainga ki te kai, ka kai aia, a ka moe raua, ka mahi a Tane page 143 ki aia, ki tana mea i hanga nei eia, ka makona tana ure, ka tu ki te kanohi o te wahine nei, ko te karu: ki te ponga ihu, ko te kea: ki te waha, ko te mare: ki te keke, ko te riko werawera: ka hangai ki te tara, ko Hine-mana-hiri: ko te tamaiti tua tahi tenei a Tane raua ko Hine-hau-one.

Tetahi Korero Ano Mo Te Hanganga O Te Wahine.
(Uri-Wera.)

Ka mate a Tane-nui-a-Rangi i te wahine kore; ka haere tera ki tai ki Hawa-iki; na ka rokohia tera, na (nga) wahine e Tane ka ui atu tera ki nga wahine ra, “Kei hea te uha” haere noa tera ki te rapu kaore i kitea era; ka hoki-mai; ka ui tera ki nga wahine; ki tonu mai nga wahine, “Ara kei waho.” Ka haere ano tera, kaore tou i kitea eia, a ka ui aia ki a Rua “E hine kei hea te uha,” ka tohi tu tera ki te awa o Hawa-iki, “Ina tou, a te uha, ko te wai e rere nei na, i puta mai te tamaiti i puta tou mai i kona,” ka haere tou tera ka tae ki te taha o te awa, ka ahua tera tana wahine paruparu, ka ahu tera ka karakia aia:—

Ahu mai nga tamariki i Hawa-iki,
Tioi na reka i.
E Tiki matua.
E Tiki i te porangi.
Tioi na reka i.

Ka hanga tera ka oti nga ringaringa, ka oti te kanohi, ka oti nga waewae, ka oti te mahi kino, katahi tera a Tane ka ngungu ki te ure o tera, ka karakia ka mea:—

Ngungu taku ure ki runga,
Ngungu taku ure ki raro,
Ngungu taku ure ki te puapua,
Ngungu taku ure ki te werawera.
Haere ngungu, haere a, Ha.

Ka mutu ka tu te ure o tera ki te mahuna (mahunga) ko te hewa, ka tu ki te rae, ko te toto, ka tu ki te kanohi ko te karu, ka tu ki te waha, ko te mare, ka tu ki te keke, ko te riko werawera, ka tu ki te kuwha (huha) ko te kaokao, ka tahi ka tapoko te ure o tera ki te tara o tana wahine oneone, ka karanga page 144 tera a Tane “E (He) aha te po nei,” ka karanga tera a Tama-i-aho (Tama-i-waho) “He turuea” (he tama-tea) ka karanga hoki tera a Tane, “Ka turu hoki te ure o Tane.” Ka tahi tera ka taki taki i tana karakia, koia nei nga kupu o te karakia:—

E (He) aha, i taia te huakina,
He atu to e a,
He ata marama.
No te ata tenei tauira;
Kai te kuku nui tanga
Mai i Hawa-iki;
Kai te whaka ringaringa
Mai i Hawa-iki.
Tuturi mai i roto,
Pepeke mai i roto,
Tiki matua.
Na whai ringaringa mai i roto;
Tiki matua, tuturi tanga,
Pepeketanga; he o kai tangi
He wharorotanga.
Tiki; ka riri Tiki,
Tiki, ka reka Tiki.
Tuturu te waikura nui no Rangi
Uaki te whaitoka (whatitoka) nui no Papa.
Putauhinu ki waho ko Hine-mana-hiri.

Rangi Raua Ko Kewa. (Ngati-Kahu-Ngunu.)

Rangi-nui-a-tama-ku, ka moe i a Riwa, ka puta ko Rangi e tu nei, ka moe i a Papa te tamahine a Matua-te-kore, ko Roiho, Roaka, Hae-puru, Taane-tuturi, Taane-pepeke, Taane-ue-tika, Taane-ue-ha, Taane-nui-a-rangi, Uru, Ngangana, Taane-te-wai-ora, Paia, Mau-hi, Tai-epa, Moko-nui, Tonga-tonga, Ika-nui, Ti-whaia, Ika-roa, Tiki, Rakamaomao, Haku-manu, Tiki-nui, Puna-weko, Tiki-roa, Manu-rewa, Tu-mata-uenga, Rongo-marae-roa, Tu-ramarama-a nuku, Tu-ramarama-a-rangi, Rua, Rehua, Rua-i-te-pukenga, Rua-i-te-wananga, Taputu-rangi.

He whanau tahi enei. He taane anake tenei aitanga a Taane raua ko Papa-matua-te-kore.

Na whanau ake te whanau a Taane raua ko Papa, takoto tonu i roto i te pouritanga; na ka rapu te whanau a Taane i te ora mo ratou, ka kitea te marama tu a iti nei e tore ana; i kitea page 145 ki te angotanga (kokotanga) o te keke o Rangi, koia tenei taua marama tu a iti, i kitea nei e te whanau a Taane; ko Te-hina-tore (rikoriko). Heoi ka mea te whanau a Taane kia wehea o ratou maatua, a Rangi, a Papa; na ka whakaae etahi, ka whakakore etahi. Ko etahi i mea me whai ratou i to ratou paapaa, ko etahi i mea me noho ratou i to ratou whaea, i a Papa i te tamahine a Matua-te-kore.

Ka oti nga mea a ratou mo runga, ka oti nga mea mo raro na ka tahi ka tikina e Taane-tuturi ratou ko nga taina (teina) nga toko hei toko ia Rangi ki runga; ko Toko-huru-nuku; ko Toko-huru-rangi; ko Rakau-tuke: nga toko.

Ka tahi ka tikina nga toki hei koti koti i nga toko, ko aua toki ko Awhio-rangi, ko te Pare-arai-marama, ko Motu-whariki. Ko te kaha o te toki ko Kawe-kai-rangi.

Heoi ano ka whakatika a Taane ratou ko nga taina (teina) ki te toko i a Rangi, kaore i korikori a Rangi, ka tahi ka karanga a Taane-tuturi,—

Paia e, tokona ki runga.

kaore a Paia i haere: ka karanga ano a Taane,—

Paia e, wahia, wahia ki runga

Ka tahi ano a Paia ka whakatika; no te mea ko Paia te tangata tapu; i aia nga atua me nga karakia. Na ka takoto te kawe a Paia, ko te kawe, ko Kawe-rangi, na ka tahi a Paia ka karakia i tana karakia:—

Hapahapainga, he tonga nuku.
Whakarewarewaia, he tonga rangi.
Tau tika, tau tonu,
Ki te hapahapai rangi:
Ki a koe e Rangi.

Ka pare te tuara nui o Paia, ka iri a rangi ki runga i te tuara o paia, ka tahi ano ka aue a Rangi.

Ka riro i roto i te poho o Rangi etahi o tona whanau, a Roiho, a Roaka, a Hae-puru, a Taputu-rangi, ko Koreke-rangi, ko Haku-wai, ko Rehua, ko Peke-hawani, ko Tu-mai-te-rangi. Ko te Whanau tenei a Rangi i riro i aia.

Heoi ka mawehe a Rangi raua ko Papa i konei.

page 146

Na ka kimi te whanau a Rangi i mahue iho nei ki a Papa, i tetahi wahine ma ratou; na ka hangaia te uha ki runga i te puke o to ratou matua o Papa, ki te one i Kura waka.

He mea hanga ki te oneone, he mea pokepoke ki te paruparu, ka oti te hanga te tinana me nga waewae, ka tahi ka hangaia te raho o te uha, ka oti. Na Mau-hi, na Tai-epa, na Moko-nui, na Ti-whaia ko nga kai hanga tenei o te tangata; ka tonoa ki te atua te manawa, te ate, te mahara, nga takihi (whatukuhu), he toto katoa enei; ka oti enei te hanga, na ka tahi ka hangaia te kiko. Na Mau-hi te raho i hanga, na Taiepa i kukume nga raho, na ka tahi ratou ka titiro atu ki te kiko, na ka tahi ka karanga atu a Moko-nui kia Ti-whaia, kia tikarotia mai te whatu o tona kanohi, hei whakatau mo roto o nga raho; ka homai e Ti-whaia te whatu o tona kanohi.

Ko te Timu-timu te kai tiaki o te puta; kei roto atu ko Mau-nene, kei roto atu ko Te- were-were, kei roto atu, ko Te-Hana-hana, ko Te-taa-noa, ko Te-tao-wahie, ko Kai-ure, ko Mo-kakati kei te mutunga e noho ana mai. Heoi ano tenei.

Ko te pukapuka, no nga kapua tenei, ko te mea tena hei whakainu i te tangata ki te wai. Heoi tenei.

Ko te toto me te hinu o te tangata, te manawa ora o te tangata; e noho a koraha (marara) ana ratou ki nga wahi katoa o te tangata.

Ko te manawa te kai wehewehe ia ratou ki nga wahi katoa noho ai, ko te putake tena o te wairua; ki te hemo te toto me te hinu, ka tutakina te manawa; ka tahi ano te wairua ka haere, koia te matenga o te tangata.

I tetahi ahua o te mate o te tangata, ko nga mate oho rere o te tangata, ka hohoro te kati o nga tatau o te manawa, na ka haere te wairua. Heoi tenei.

Ko nga taringa me nga kanohi, te putake o nga uaua o te tangata me te upoko: ki te moe nga kanohi o te tangata e kore nga taringa e rongo; ki te rongo nga taringa i te reo ka ara nga kanohi; ko nga taringa te kai tiaki o te tinana, ara te kai page 147 whakarongo o nga mea katoa e pa ana ki te tinana, me nga mea e tangi ana i tawhiti o te tinana.

Ko te arero te kai whakarongo i te reka, i te kawa o te kai; koia te kai whaka ora o te waha koi (kei) wera. Heoi tenei.

Na ka tahi a Taane ka hirihiri (karakia) i tona ure, ka mutu te hirihiri ka tahi te ure o Taane ka ahu ki roto ki a Hine-pupuke-maunga, ko te Taniwha. Ka tu ki roto ki a Hine-rau-kiokio ko te Horu. Ka tu ki roto ki te Tu-pari maunga ko te Putoto, ko Para-whenua-mea.

Heoi ano ka tahi nga tuakana ka titiro iho ia Rangi e noho ana, a Roaka a Roiho a Hae-puru, ki te mahi a Taane. Na ka karanga iho “Taane e, kei te he koe, kei raro te waha o te puta.” Na ka tahi ano ka ta te ure a Taane ki roto ki te puta a Hine-hau-one. Heoi ano kaati i konei tenei, ka hoki ano ki te whanau matamua a Taane timata mai ai te whakapapa kia marama ai nga tangata katoa ki o ratou putake mai.

Taane ka moe i a Tu-pari-maunga, ka puta ko Pu-toto, raua ko Para-whenua-mea. He whanau-tahi.

Na Pu-toto, ko Raka-hore, ko Whatu, ko Tanga-roa, ko Te Pou-namu, raua ko Timu. He mahanga a Pou-namu raua ko Timu. He whanau tahi.

Na Timu, ko Tanga-roa, ko Hine, ka moe i a Tu-huru-huru, ka puta ko Tahu-wairangi (ara ko) Tura, ko Tau-tunu-kereru, ko Tu-tawhio-rangi, ko Ngana-ngana-te-hau, ko Ipu-ipu-te-rangi, Whare-pa-tari, Kari-mori (moi), ko Takoto.