Ko te mahi a etahi tangata ko te rere atu i tetahi tikanga ki tetahi, rere ke rawa atu a era pea etahi i ki i tera tau me haere tonu ki Parihaka inaianei; i te mutunga o ta ratou korero i o maua kupu tuarua era ratou e ki, ko te mea tika ko te whakahoki i te whenua katoa. Kahore rawa maua i whakaputa kupu penei, kupu whakahe mo te taunga mai o te Rongomau a i runga i te whakaaro era pea a koe, e Te Kawana, e hoha rawa me ki atu maua me whakaae koe kia tukua atu e maua to maua whakaaro mo te tikanga o tenei mea "Te Tika ki nga Tangata Maori."

(1) Nga Panuitanga o te 2 o Hepetema, 1865.

Ko te mea hei timatanga ko te rapu i te ahua pehea ranei o nga Iwi o te Takutai ki te Hauauru i raro o te tikanga riro i te rau o te patu.

I penei te ahua o te riro i te rau o te patu, a he nui te rereke i enei tu mea o mua atu "Tenei te mea nei te Kawana i runga i te mana kua whakataua ki a ia i raro i nga tikanga o te Ture Whakanohonoho Tangata o Niu Tireni, i runga i te whakaae i te whakahau a te Runanga Minita, ka whakarite hei kainga pai mo te noho o nga tangata haere mai, nga whenua (i te Takutai ki te Hauauru) a e ki ana, ko aua whenua e matea ana mo nga tikanga o taua ture, a i runga i ona tikanga, ka pupuru ka tango i taua whenua mo taua mea; a tenei ano te ki nei, ko te whenua o nga tangata katoa o taua wahi e whakahoa mai ana, ahakoa e mau ana i runga i te tikanga Maori i te karauua karaati ranei, e kore e tangohia, engari ko nga wahi anake e tau ai te pai mo te kainga katoa, a ka hoatu he utu mo te whenua e tangohia nei. A tenei ano ko nga hoariri katoa o aua kainga e tere te haere mai, te whakauru ki raro ki te Mana o Te Kuini, era e ea ratou ki te whenua ka karauna karaatitia ma ratou.

I whakaputaia mai tenei Panuitanga i runga i tetahi Panuitanga i kiia ko te "Panuitanga o te Rongomau" i tukua i taua ra ano, a ko nga kupu enei:—

O roto o nga whenua i Taranaki kua riro i te rau o te patu, a i Ngatiruanui hoki era e whakahokia e Te Kawana inaianei nga wahi e ea ai nga tangata Maori, ki era e whakaae ana ki te noho ki runga ki te whenua, a me tuku atu i raro i te Karauna karaati, a me noho ratou i raro i te tiakanga o te Ture.

Ko enei Panuitanga e rua he whakaae ki nga kupu o te Panuitanga o te 17 o Tihema, 1864.

"Ko nga whenua o nga tangata i piri kia Te Kuini ka whakamana kia ratou: a ko era tangata kua tahuri mai hei hoariri, a e whakaae nei kia riro ratou ki raro o te maru o Te Kuini, ka whakahokia he whenua ma ratou ko o ratou whanau, a ki era katoa kua noho, a ka mau tonu ki te rongomau me te whakahoa mai; e whakaae ana Te Kawana, ka whakamanaia to ratou noho pai ki o ratou whena." Ko te tikanga o enei Panuitanga ko ia tenei: ko te whenua o te hoariri kua riro i te rau o te patu, ko te whenua o nga tangata Maori whakahoa mai e tiakina tonutia kia ratou.

Kahore i ata marama te kupu o te Panuitanga, tera ano tona whakahe i a ia ano; e ki ana tetahi kupu ko nga whenua katoa i roto i etahi rohe kua tangohia katoatia, a ko tetahi kupu e ki ana, ko tetahi wahi e kore e tangohia.

Otira kahore tetahi whakamaoritanga i pono atu i tenei, e kore e tika kia riro mai te mea i te mea e whakaaetia ana, a ki te whakarere i runga i te mea e whakakahoretia ana. Kahore te tangata Maori e ahei te whakakore i te Panuitanga i runga i te rau o te patu, a e whakatika ranei mo nga mea e homai ana. E kore te Karauna e ahei, e whakamana i runga i te ki kua riro i te rau o te patu a ki te whakakore, notemea e tiaki ana i te wahi o te tangata iti rawa e whakahoa mai ana. Me whakamaori ano te Panuitanga, i runga i ona korero ake. A kahore tenei i whakakorea, notemea tena tetahi kupu kahore i marama te whakamaori o nga kupu mo te riro i te rau o te patu, a te ata whakamaori ranei i nga kupu mo te tiaki. I te Ture Whakanohonoho Tangata o Niu Tireni, e whakamanaia ana a Te Kawana ki te whakarite Takiwa, a ki te "pupuri ki te tango ranei," i te whenua, i tetahi wahi ranei i taua takiwa: a i ki ano, i te wa e ki ai a ia kua tangohia te whenua, "ko taua whenua e matea ana mo te tikanga o te Ture, a ka whakamana ki nga tikanga o taua Ture;" hei kona tonu ka tau tonu hei "whenua ma te Karauna, a ko nga mana katoa o runga ahakoa na wai ranei na wai ranei, kua kore." A, i runga i tenei, ma nga kupu riro i te rau o te patu e whakakore te mana Maori o te whenua katoa, a whakataua atu ki a Te Kuini. A pehea ranei te mana o nga kupu riro i te rau o te patu, penei ano hoki te mana o nga kupu o te pono o te mahi a te Karauna. Ki te mea e mana ana te Panuitanga ki te tango i te whenua, e mana ana anohoki i runga i tona kupu kei kore e tango, e pupuru i te whenua o te tangata maori whakahoa mai; ara, i te whakarite i te kupu kua puta i runga i te aro o nga mea. Ko te mahi taimaha tenei me pehea te whakarite. I kite a Te Penetana i runga i tona kupu whakatau i te Kooti, i Hune, 1866, i tenei. I ki a ia "I runga i te kupu whenua a te tangata whakahoa mai," e kore e ahei te ki he whenua na tetahi tangata kotahi e whakahoa ana, he whakahe tenei i te tikanga mana maori; era e tika te ki te whenua a te tangata kotahi ena mate nga tangata katoa, a kotahi tonu i toe; kahore he whakaoraora i tenei mea taimaha ara, te rapu mo nga wahi i riro i te rau o te patu, a nga wahi kahore i tangohia. Me whakarere ranei te Panuitanga notemea he he, me rapu ranei he whakamaoritanga e rite ana ki ona tikanga me te Ture anohoki. Ko te hapu i runga i tona tu hapu he hoariri; ko te mana o te hapu kua riro i te rau o te patu. Ko etahi wehenga o te hapu i whakahoa mai; a me waiho ratou kia ata noho marire i runga i to ratou wahi o te whenua o te hapu. Ko te whakamaoritanga o tona panuitanga i panuitia e Kawana Ta Hori Kerei, inahoki i muri tonu iho o te rironga o te whenua o te hoariri ka whakahokia ki a Ngarongomate, ki a Matakatea, me Hone Pihama me nga wehewehenga whakahoa mai o Taranaki me Ngatiruanui o ratou. Na, e kore tetahi whakamaoritanga ke e tika ana ki te whakaaro o te tangata whakaaro, e rere ke. Era e kore e tika, ki te mea ka tangohia te whenua o te tangata whakahoa mai, engari ma te ora o te kainga katahi ano ka tango. He tikanga ngoikore te tikanga whakahoki i nga whenua o nga tangata whakahoa mai hei whakarite i to ratou whakahoa mai, a me kore te riro o te rau o te patu ki nga tangata hoariri mai, a i whakakore i o tatou kainga hei whakakore i to ratou hara.

A, e kore anohoki e ahei te whakakore te mana o te riro i te rau o te patu, notemea kahore i tangohia katoatia e tatou te whenua kua riro i te rau o te patu, ko te mea tika kia tangohia. I puta tetahi kupu marama a Te Hiana i te tau kua hori nei: I ki a ia, "E kore rawa e whakaaetia e ahau ki te mea ka kore e nohoia te whenua kua pena te riro mai i nga maori, era nga maori e ahei te tango atu. Tera nga tangata e ki ana he he ano te riro i te rau o te patu, notemea kahore i nohoia e tatou te whenua. Kahore rawa i tika. E mana ana te Panuitanga ki te tango i te whenua."

I mohio ano maua i te timatanga ra ano era e whawhaitia mai te tika o te riro i te rau o te patu e nga hoa a Te Whiti, a ata whakaaro tonu maua i te timatanga o ta maua mahi i te ara hei mahinga ma maua. Ehara i te mea ko te whakahe mai a nga Maori hei mahi ma maua. Kua kaha te whakaatu ki nga tangata Maori kahore i tika te riro i te rau o te patu, a era e whakakorea e te Kooti. E puta mai ana te moni i runga i te puru atu i tenei mea tekateka noa iho ki roto ki o ratou ngakau: e puta mai ana te moni i runga i te mahi whakawa e puta mai hoki te moni i runga i te mahi hokohoko, rihi, i nga whenua i taua wa. A tera ano nga tangata e korerorero tonu ana i te Takutai mo etahi tau; tangata kino, a ko ta ratou mahi ko te whakakino mai i nga whakaaro o nga tangata Maori ki te Kawanatanga, a ka whakakore i nga tikanga e puta ai te rongomau. I hohoro tonu ta maua kite, maumau noa ta maua whakawa ki te mea ka tukua e maua nga, korero ki nga mea ke. Kahore maua i whakaae kia tu he roia, ko to ratou hiahia ko te whakakore i te tikanga riro i te rau o te patu, a i ki tonu atu maua ki nga tangata Maori, kahore maua i haere ki kona mo taua tu mahi, engari ki te whakarongo ki nga mea e kiia nei e ratou kua he ratou, kia ahei ai Te Kawana te "whakatika" (na Te Hiana enei kupu), i te tikanga mahi a te Koroni i runga i te hoatu ki a ratou nga mea i kiia kia hoatu e ia Kawanatanga." Kua whakaaro maua ko te mea tino nui, kia kite ratou ko te mahi i nga tikanga o te taha ki te Maori, kia kotahi tonu, ahakoa no tehea taha ranei nga Minita o te Kawanatanga: a hono tonu maua te whakaatu i tenei hei whakaoraora i a ratou, i a maua hoki. Ko te tino kupu inaianei tenei, ki te mea ka whakaritea nga kupu mo te hoatu kia ratou, era e tau te tika kia ratou. Ka ki tonu atu maua ki a koe, e Te Kawana, era e tika.

(2.) Ko nga mea e puta mai i runga i te whakarite i nga kupu hoatu.

Ki te mea ko nga kupu o te korero tuarua, he mahi aha noa iho, a he mahi whakamataku, a kahore e tau te pai o aua tu mahi kia tatou i runga i to tatou mahi whakanoho tangata ki te whenua, i runga i nga kupu e whakaputaia nei era e puta te pouri, notemea kahore tetahi tangata i mohio ki nga mea e puta mai i runga i te whakaritenga a nga kupu hoatu ahanoa, ahanoa, ki nga tangata Maori.

E rua nga korero ka tukua atu ki a koe, e Te Kawana. Ko tetahi, he whakaatu i te nui o te whenua kua kiia i runga i etahi ara kia hoatu; ko tetahi, he whakaatu i te utu o naianei mo te whenua i kiia nei kia hoatu.

Kei nga tepara e apiti nei te whakaaturanga a ia Kawanatanga, mo nga Rahui i whakataua, i whakaaetia ranei kia hoatu. Kia huia enei korero o runga ake nei, te kiia ko nga whenua katoa i rahuitia i whakataua, i kiia ranei kia hoatu "he Rahui," tenei nga whika kei muri:— page 27

		A.	R.	P.
1 Rahui i nga kainga atanoho tutata ki Nu Paremata		15,832	3	17
2 Rahui i te Tonga o Waingongoro i te Kotinga ki Patea		44,403	0	12
3 Rahui i nga Poraka i riro hoatu, Takoha ranei		3,381	8	3
4 Poraka whenua i whakahokia ki nga Hapu		66,460	0	0
		130,077	2	32
5 Whakataunga o te Kooti kua whakaritea—	A.
1. Ngatirahiri Poraka	15,000
2. Titirangi ki Waitara	1,487
3 Ngarongomate, me etahi atu	8,700
4 Ki te Tonga o Waingongoro (e kiia ana kei nga Maori tonu)	3,500
		28,685	0	0
5. Whakataunga o te Kooti kahore i whakaritea—
1. Wakataunga a te Kooti (ki te puta etahi tikanga)	27,358
2. Whakataunga a te Kawanatanga	12,700
	40,058
E whakaitia ana ki te mo te Rahui i Waimate	800
		39,258	0	0
7. Nga whakaaetanga a te Kawanatanga kahore ano i whakaritea—
1. Mo nga tangata o Wharekauri (e whakaarohia ana)	10,000
2. Ma Hone Pihama raua ko Manaia	3,000
3. Ma nga tangata a Hone Pihama i Ouri	15,000	145,000	0	0
		145,000	0	0
Hei whakarite i nga kupu o nga Kawanatanga o mua		512,520	2	32
8. Waimate Mania—
1. Te nui pea o nga ngakinga, tanumanga tupapaku, me nga mahinga ika	300
2. Rahui i uta (na te Kawanatanga o Ta Hori Kerei i whakarite, me ta mana whakaae	25,300
		25,300	0	0
Hui katoa, kahore te whenua ma Te Whiti me nga tangata o Parihaka		237,820	2	32
A me te hono atu te wahi i ki mana i Maehe kia hoatu ki nga tangata o Parihaka		25,000	0	0
Hui katoa nga mea i Rahuitia		2	23

Era enei Rahul e tata ana ki te 263,000 eka, e whakaarohia e koe, e Te Kawana, he nui rawa. Ki te tirohia te utu mo enei eka era i whakahokia, ki te mea i pono i rite nga ki hoatu ki te tangata Maori, katahi ano ka kitea. I ki atu maua ki te Komihana Hiwari, te Komihana o nga Whenua o te Karauna, te Tumuaki Kai-ruri me te Apiha mahi Whenua i Patea, kia huihui, a kia ata kimihia e ratou te utu o ia Rahui. Kua mahia tenei (a i runga i to maua titiro, mohio), whakaae ana maua ki ta ratou mahi. Koia tenei ka tukua atu nei e maua ki a koe, e Te Kawana.

Ki te mea ka tirohia ko nga tangata ma ratou tenei whenua nui, utu nui, kahore i pahika atu i te 3,000, a e ki ana te Komihana Hiwari kua iti haere inaianei; ki te mea i whakaritea e te Karauna timata mai i 1865, ona kupu mo te hoatu, era i tau tetahi taonga nui mo nga Hapu, a e kore hoki e iti inaianei ki te mea ka whakaae te Paremete kia whakaritea inaianei. E tika ana te kupu a te Minita Maori i tona ki i te tau kua hori ake nei, era e waiho nga tangata o Taranaki runga i enei Rahui hei tino tangata whai taonga o te koroni.

(3.) Te Rahui o Waimate Mania.

I to maua korero tuatahi, i ki maua era mana e whakatakoto ki to aroaro, e Te Kawana, o maua whakaaro, ko te 25,000 eka i kiia e te Kawanatanga o Ta Hori Kerei te mea tika. Ko te nui o te whenua i riro i te rau o te patu i te taha ki te Tonga o Waingongoro i kiia i 1873 (e tetahi whakaatu) a Kanara Hone (St. John), e tata ana ki te 295,000 eka: a o roto o tenei e tata ana ki te 44,000 eka kua rahuitia, kotahi te Poraka he Rahui e tata ana ki te 27,000 eka. Ko te whenua katoa i riro i te rau o te patu i Waikato, i kiia e taua whakaatu 1,193,000 eka: a o roto o enei 181,516 eka i whakahokia ki nga tangata whakahoa mai a, 119,705 eka i rahuitia mo etahi atu, a hui katoa te whenua i rahuitia i tata ki te 301,000 eka. I Tauranga, ko te whenua i riro i te rau o te patu e 50,000 eka i kiia, o roto i tena, 8,000 eka i riro i te rahui i te whakatau. I te Pei o Pereti (Bay of Plenty), ko nga whenua katoa i riro i te rau o te patu e 440,000 eka, o roto o tenei 96,261 eka i hoatu hei utu ki nga tangata whakahoa mai, 104,952 eka i whakaritea ma te hoariri hoki mai, 87,000 ma te Arawa, a e 40,000 i whakarerea. Ko nga whenua katoa i riro i te rau a te patu, e ai ta te pukapuka e tirohia nei e maua e 2,828,000 eka, a o roto o tenei, 793,738 i whakahokia ki nga tangata Maori. Ko nga Poraka e rua i whakahokia ki a Matakatea, ki a Ngamahanga, i tae ki te 62,000 eka. I Waitara, e rua nga Poraka tino utu nui, hui katoa, i tata ki te 28,000 eka, kua whakahokia ki etahi Hapu ouou. A, i runga i ta maua ki, kia rahuitia te 25,000 eka o roto o te 146,000 eka (a ko te whenua katoa tenei o waenganui o nga awa o Waingongoro me Oeo, a o taua whenua i ki maua i ta maua korero tuatahi 120,000 eka pai), kahore te Kawanatanga a Ta Hori Herei i te whakanui rawa i te Rahui ma nga tangata o te Mania. A ka tukua atu e maua ki a koe, e Te Kawana, tetahi mapi iti, a i runga i tona whakaatu i te maha, i te wa o nga kainga Maori o waho o te Ngaherehere mo nga maero pahika atu i te rua tekau, i ko atu o te awa o Waingongoro, e marama ana, kahore e tika kia nui te whakaiti ake, ki te mea me whakarite nga kupu hoatu o nga Kawanatanga tuku iho. Heoi ano te mea i rere ke o ta maua kupu whakarite, ko to Te Hiana, ko tana, me whakahoki te whenua o tua, timata i Waingongoro haere ki Wahamoko, a tae ki te Maunga, na ko ta maua raina o uta e whakarite ana i te Rahui ki nga eka 25,000, me te mahue atu o tetahi whenua nui, whenua pai i tua hei nohoanga tangata.

(4.) Te Rahui o Tirotiromoana (Mountain Road.)

Tera ano tetahi take i kore ai e tika kia wakaiti te Kawanatanga o Ta Hori Kerei i te Rahui kia iti iho i te Mania ki Waimate tutata, i te taha ki te Tonga o te awa o Waingongoro kua whakanuia e Mehia Paraone i te Rahui i whakaritea i te tau 1873, a Ta Tanara Makarini i te 3,500 eka ki te 10,000 eka, a ko te tikanga pu tenei "Kei ki nga tangata Maroi era e whakariteritea mo ratou (ki muri mai,) i runga i te tikanga kikini." I mua, kua whakarite a Ta Tanara Makarini i te Rahui ma Pepe Heke 1,000 eka, ma te rangatira nei, ma Toi Whakataka 1,000 a 1,000, eka ma Ngatiruanui. I whakaputa kupu mai a Te Pereki ki te Minita Maori mo te 10,000 eka, i Tihema 1878, a i muri mai ma runga ia Te Make i Hepetema 1879. I te wa i ruritia taua rahui i kitea (i runga i te tohutohu o nga Maori i nga rohe,) i taka mai ki nga rohe nga eka 16,000, a tonoa ana enei 16.000 eka kia mana. Tohe ana a Meiha Paraone me whakahoki enei eka ki te 10,000. Ka patai atu maua "Ki te whakaaetia to kupu o te 10,000 eka, a kaua te 16,000 e tonoa ana i Te Hawera, a ka hui atu ki te 10,500 eka i Taiporohenui, me te hui ano te 6,000 eka i Mokoia, me Otoia (i te Tonga ki Waingongoro,) hui katoa kahore e pahika atu i te 30,000 eka i te Poraka kotahi nei?" "E ki ana ahau e kore pea e pahika atu i te 27,000 eka". "Era e puta te pai ki nga tangata Maori i runga i te takoto haere o nga ara ki waenga i a ratou, e toru nga painga e puta kia ratou, ara, ki te ara ki tetahi taha ki tetahi taha o te ara kua hangaia, a ki te ara hou hoki ina oti; a era e puta tata mai ki o ratou whenua te Reriwe, ehara oti tena i te tika?" "Ae." Ko tenei 10,000 eka, hei whakarite mo nga kupu maha mo te hoatu i kiia kua puta, a "Ka oti te tikanga o te rohe e kore hoki he kupu rahui mo te taha ki te Tonga o Waiongongro." Kahore i pai kia hereherea te wahi nui o te whenua i tenei takiwa, i runga hoki i te nui o te utu o te rori i te taha o te maunga, a meake ka puta te Reriwe i kona, he wahi pai rawa tena hei whakanoho tangata. Otira, i runga i te whakaae kia whakaritea he Rahui pena a i te taha pu ki te Tonga o Waiongongoro, e kore a Te Hiana e whakaaro era e oti a Waimate te whakarite, ki te whakaitia i te 25,000 eka ki reira. A hei whakamutunga, me mahara ki te ture kua whakaritea i mua e ki ana, "Kaua te whenua e rahuitia ana hei oranga ma nga Maori, a me nga whenua hei whakaputa moni mai, e whakaarohia e nui ana mo taua mea ki te kore aua Rahui e tae ki te 50 eka mo ia tangata Maori, wahine, tamaiti, e noho ana i taua takiwa."

(5.) Te Rahui e Parihaka.

He tono atu tenei na maua, e Te Kawana, mo te Rahui i kiia e ta maua korero tuatahi ma Te Whiti, me nga tangata o Parihaka. I to maua wkakaputanga i taua kupu tohutohu i whakaaro maua era te tau nga kupu hoatu a nga Kawanatanga tuku iho, me nga hiahia me ta te Kawanatanga a Ta Hori Kerei whakaaro mo Parihaka me te Mania. I runga i nga kupu hoatu a nga Kawanatanga tuku iho, kiia ana kahore i puta. Otiia e kore rawa e whakaaetia tenei e maua. Me ki he mea tapu te Panuitanga mo te hoatu ki nga tangata kahore rawa i mau patu mai mo tatou, o nga tangata i hoki mai ki te whakahoa. He tekomaha nga tangata i Parihaka kahore rawa i mau patu mai mo tatou. I te hokinga ki muri o Titokowaru ki te kainga o Ngatimaru, i muri iho o te whawhai tuarua, kahore a Ngatitupaea i whakahoa ki a ia; otira haere ana ratou ki Parihaka, a tera te noho tonu mai. Kei te ki tonu ta maua korero tuarua i nga kupu e kore e tangohia nga whenua a nga tangata noho i runga i te Rongomau. Kahore tetahi kupu hoatu e nui atu te marama i te whai korero a Ta Tanara Makarini i te huihui o nga iwi i te tau 1873. Ki ana, "Kei to hiahia te Kawanatanga ki te ngawari kia koutou, ko te hiahia a te Kawanatanga kia whakanohoia paitia koutou ki runga. Ko taku kupu ki a koutou, kia kaha ki te mahi kai. Ko ta koutou whawhai a muri ake nei hei te whenua. Hoki mai ki te whenua, kaua e hoki mai i runga i te tu tangata ke, engari me te tamariki o te whenua." Ko te kupu tenei i whakaputaina e Te Make i tona tuhituhi i tukua atu nei ki te Paremete i te tau kua hori ake nei, i ki nei a ia "I kaha te tono a Te Whiti me etahi atu, i runga i to ratou noho roa i runga i te whenua kua riro i te rau o te patu, a kahore he whakakore a te Kawanatanga, a i kiia kaua e pa te tangata ki te whakahe ia ratou i runga i nga whenua kua taiepatia e ratou, a i runga i taua kupu, kua taiepa ratou i nga whenua maha."

E mea ana maua, kua marama rawa i runga i nga kupu, te whakaaro pono o te Karauna ki nga tangata o Parihaka i runga i te Kawanatanga o Ta Hori Kerei. I tonoa atu a Te Make raua ko Te Pereki kia Te Whiti, e te Minita Maori i muri i nga ra e ono o te pananga o nga kairuri i te Mania. I pataia e Te Whiti te tikanga o tona haere; ka whakahokia e ia, "Kua haere mai ahau ki te tono ki a koe kia ata whakarite pai korua ko te Kawanatanga." Ka ki atu a Te Whiti "Whakamutua te korero ngaro, ata korerotia tau e hiahia nei." Ka utua e Te Make; "E hiahia ana ahau kia ata whakariterite pai korua ko te Kawanatanga mo nga whenua riro i te rau o te patu. Me whakariterite taua i enei whenua, me pera me ta Parete whakariterite i era atu. Me waiho ma te Kawanatanga tetahi wahi mau tetahi. E whakaae ana te Kawanatanga ki te whakahoki i tetahi wahi hei nohoanga, hei mahi ma nga Maori. Kahore te Kawanatanga i te ki kia riro katoa te whenua i a ia." Ka pataia e Te Whiti "Kua whakamanaia koe e te Kawanatanga ki te tuku mai i tetahi wahi o te whenua maku, a ki te whakaae kia tangohia atu te toenga? A., ahakoa ki atu a Te Make kahore a ia i whakamanaia ki te whakaoti, kahore e ahei te ki. Kahore a Te Whiti i mohio i runga i nga kupu i puta, he ki tenei mo te hoatu rahui e ea ai ratou ko ona tangata a ma nga tangata o Waimate Mania ki te whakaae mai a ia ki te whakariterite; a ki te mea ehara tenei i te tika ka waiho te haerenga atu me nga kupu a Te Make hei rore hei whakawai i a ia. A e kore e ahei te korero i te waea i tukua atu e Te Hiana i muri tata iho ki a Te Make hei utu mo tana, me te ki mo nga tangata o Waimate mania anake, a me pana atu nga tangata o Parihaka ki waho o taua tikanga; ko te kupu tenei i tukua atu, era e whakaritea "nga Rahui" kia rite ki te 25 i te 100, a kia nui atu ranei i runga i te whenua katoa; a tera ano tetahi tikanga ke mo nga rangatira i runga i to ratou tu. A tenei ano hoki i runga i tona kupu ki te Paremete i te 23 o Hurae, 1879, i ki a Te Hiana "Kua kiia kahore i whakina atu ta matou whakaaro mo te ata whakaaro ki nga tangata Maori. Ka ata whakina atu tenei e ahau ki te Whare; i ki tonu atu ahua kia Te Whiti, me Titokowaru, i te tau 1877, meake ka ruritia e te Kawanatanga." A e nui ana nga pukapuka tuhituhi, i puta tonu te whakaaro ki te whakarite Rahui e ea ai nga tangata. E kore rawa e tika te whakaaro kia kiia, ahakoa puta enei kupu kia Te Whiti, me whakaaro ia i puta ke ki etahi atu me te kore a ia; a kore rawa e ahei te ki, kahore a Te Whiti i ata whakapono era a ia e whakaritea peratia me nga tangata o Waimate Mania, ki te mea ka noho pai a ia, Ko te kupu hoatu i whakaaetia mo tetahi hapu me tau tahi hoki ki tetahi.

Kahore maua i waiho kia rapurapu tekateka noaiho i runga i tenei mea. I ki a Meiha Paraone i runga i tona tu Kaiwhaki "I ki mai a Te Hiana ki au kua whakaaro a ia mo te hoatu i te wahi i te Takutai i waenga o nga Poraka e rua i whakahokia nei kia Ngamahanga me Wi Kingi Matakatea; otira i whakaaro ano a ia, he utu nui rawa tenei mo te ata noho a Te Whiti. I muri o te pananga o nga kairuri, i ki mai a Ta Hori Kerei i tona taenga tahi mai ko te Kawana ki Nu Paremata "E mohio ana pea koe, kua whakaae matou ki te whakahoki i te wahi o te Takutai, a kei roto nei a Parihaka?" Ki atu ana ahau, "Kahore ahau i te mohio engari i mohio ahau ki nga kupu a Te Hiana e kore e whakahokia katoatia." Ka kiia mai ano e Ta Hori Korei "Ae, kua ata tatu to matou whakaaro, a e hua ana ahau kua mohio koe."

"A, mo te Parihaka Poraka, i whakaputaia e ahau taku whakaaro kua puta te mahi pai a Te Whiti i runga i tona mahi rongomau, a e whakaae ahau ki te penei tonu tona mahi mo mua ake. Ka ki atu ahau ki aku hoa Minita kia whakahokia katoatia a Parihaka Poraka ki nga tangata nana i mua; ara, te whenua katoa e mohiotia nei ko te Parihaka Poraka, a tae noa ki te moana. Ko tenei whakahoki ma te rongomau anake e hoki ai.

"4. He maha nga korerotanga i Poneke, me pehea ranei nga whenua riro i te rau o te patu o waho o Waimate Mania, i te aroaro o te Runanga Minita, i mua atu a i muri mai o te pananga o te kairuri. I whakina ano e ahau aku tikanga, a i pena ano me taku i whakaputa ai ki oku hoa Minita. I taku hokinga i te Takutai ki te Hauauru i muri iho i te whakararuraru i te kairuri, a i taku tukunga atu i aku korero tuhituhi ki oku hoa Minita (o 14 Aperira, 1879), mo te tikanga ki te Takutai ki te Hauauru. I whakaputaia atu e ahau i reira taku whakaaro ki te mea kahore a Te Whiti i tu tonu ki te whakakore i te kairuri, a ki te kore i te rongomau era ahau e tono kia whakahokia a Parihaka Poraka ki nga tangata nona i mua. I rite tahi ta maua whakaaro ko Ta Hori Kerei mo tenei mea: otira kahore taua mea i puta ki te aroaro o te Runanga Minita kia whakaotia. I whakaarohia i reira ko te mea pai kia waiho taua korero kia mau tonu, kia waiho ai hei hua whakaoioi i taua mea, kia oti pai ai te tikanga mo te Takutai kia oti pai. Kotahi te mea i rite te whakaaro o te Kawanatanga; ko nga mea e whakangawaritia kia Te Whiti me era atu tangata na ratou a Parihaka, me mahi i runga i to ratou noho pai.

"4. Ko taku whakaaro tenei, ki te mea ka noho pai, a i runga i te aro mai a Te Whiti ratou ko ona tangata, ka tono ahau kia whakahokia a Parihaka Poraka, a ka whakakaha ai i taku tono ki oku hoa Minita. Ahakoa whakahokia te whenua, era e puritia e ahau nga Rahui Raitihaute, mo nga ara me etahi atu mea ma te katoa kahore tenei whakaaro i whakaaturina ki nga tangata Maori, a kahore i rite ki te kupu hoatu, a e ahu ai ratou te tono kia whakahokia to ratou whenua. Ko tenei whakaaro oku i panuitia i te Whare i te Runanga tuatahi o 1879.

Ka rua ka toru nga marama ki muri mai, ka hinga matou ko oku hoa Minita, a tau iho te whakaaro mo tenei mea ki o muri ia matou, ki nga Minita e tu nei."

E whakaaro ana maua era a koe e kite, e Te Kawana, e rite ana tenei korero ki ta maua i whakaputa nei i ta maua Korero Tuatahi. Heoi ano te mea i rere ke o ta maua, i whakaatu ai i tera i kiia kia puta i te Kawanatanga a Ta Hori Kerei, koia tenei i ki ratou me hoatu kia Te Whiti te Poraka katoa tae noa ki te moana, i ki maua ko te wahi o waenganui o te rori hou me te Takutai kua kitea inaianei e 15,000 eka, me pupuri e te Karauna hei whakanoho tangata, (me kape ki waho nga ngakinga o nga Maori, nga tanumanga tupapaku, me nga mahinga ika). A kahore he mea hei whakarereke i ta maua whakaatu. A, ahakoa tiakina nei a Hiroki e Te Whiti, era e maharatia, i te pukapuka whakaatu a Meiha Paraone o 2 Aperira, 1879, i whakatakotoria nei ki te aroaro o te Paremete te tuhituhinga a Te Hiana o te 14 Aperira, i whakaatu taua Apiha (a Meiha Paraone) "I ki a Te Whiti, a ki marama mai ki au ki te mea i whakamatea a Hiroki i te ara, kahore aku kupu; kua tae mai nei ki au, ka whakarongo ahau ki ta te Minita korero mai i runga i tenei mea. E penei ana te titiro o te tangata Maori, ki te kore te Kawanatanga e ahei te aha kia Hiroki, e kore hoki e ahei te aha ki te whenua riro i te rau o te patu." Ki te mea kahore i whakakorea te tika o te whakatau whenua ma Te Whiti i reira, kahore e tika kia whakakorea inaianei i runga i tona awhina ia Hiroki. I tae atu a Te Hiana kia kite ia Te Whiti i te wa e tiaki ana a ia i a Hiroki: a kua unga atu a te Kawanatanga e tu nei a Te Parete kia kite ia Te Whiti mo te tikanga o nga Rahui. E kore e tika ki to maua whakaaro kia waiho hei whakanui i te maua o te Kawanatanga, hei whakamana ranei i te Ture, te noho o Hiroki i Parihaka, hei whakakore inaianei me te mea kahore i reira. Kua tae nga page 31Minita tuku iho, ki nga huihui nui a kua whakaae ki te aroha mai a Tawhiao, a Rewi Maniapoto, a Manuhiri, a Te Ngakau me etahi atu o nga Rangatira whai tikanga o te whenua o te Kingi, ahakoa e tiakina ana e ratou nga kaikohuru, e tae ana ki te tekau ma rua, a me nga hara kino i nui atu i ta Hiroki. E mohio ana a Te Whiti, e mohio ana hoki te Kingi Maori kahore i whakakorea enei hara, a era e rapua he utu ina mau ratou i te Ture a ahakoa taka nga tau. A, i runga i era atu mahi a Te Whiti, timata mai i Hurae 1879, a tae ki te ra o te taiepatanga o te rori, kahore i ahei te ki no runga i te tikanga whawhai ena. Ko te whakariterite mo Parihaka te take o te raruraru, a ki te mea ka oti tena, me oti ano i runga i te mahi ki a Te Whiti. E rite tonu ana te raruraru ki te raruraru i Maehe kua hori nei. A, i to maua kianga ki a koe, e Te Kawana, i reira "Kei kona nga tangata, a me whiwhi ratou ki te whenua hei oranga; a tenei ano, kei kona ratou, a e kore e haere atu."

He tika tenei kupu, me whakarite hohoro te ra hei whakaae hei whakakore ranei i nga whakaae o te hoatu o te Karauna. Kahore te tangata e ki, me mahi tonu a Te Whiti i tona mahi whakararuraru haere i nga kainga i runga i te whakamataku, a me whakarite e te Kawanatanga ona whakaae katoa i te wa e pai ai a Te Whiti. Amuri ake nei ka kite koe, e Te Kawana, ina tae maua ki te korero o te ture, me hanga. Ko a maua whakarite o naianei e rite ana ki tera i Maehe, a koia tenei, ki te mea me whakarite nga kupu hoatu ki nga tangata maori, me puta ano he tikanga kia mutu tenei mahi tohenga roa, a ka ahei te noho pai nga pakeha ki runga ki o ratou whenua.

(5.) Tikanga Tatoha me te 5 mo te rau.

I ta maua korero mo te tikanga Takoha i ta maua korero Tuarua, i ki maua he mahi hanga noaiho' e whakakino ana i nga tangata Maori, a i Waimate he maumau noa. E mea ana maua kua puta te wa hei whakamutu i taua tikanga. I te korero i runga i te whaki o Meiha Paraone i ki a ia i runga i tona titiro, ko nga moni hei utu mana mo Waimate e 15,000 pauna moni; otira i tona waea o te 27 o Mei, i whakaatu mai a ia kua kiia atu ki a ia "E pai ana kia hoatu nga moni tae ki te whitu hereni me te hikipene mo te eka, era e rite tenei i te Mania o Waimate anake ki te 35,000 pauna moni, a e rahi ake ki te huia katoatia mai te Takutai ki Waitara." A, i ta maua patai atu ki aia, e puta mai ana ranei he pai ki te Kawanatanga i runga i nga moni kua utua mo te mana o nga Rangatira i ko atu o Waingongoro, ka ki mai, "kahore; a ko te take tena i tuhituhi atu ai ahau kia whakamutua tenei mea te Takoha."

E nui ana te rere ke o te tikanga hoatu takoha i te tikanga whakarite Rahui e ea ai te tangata. I tetahi ka nui te tika, a e puta ana hoki he whenua hei nohoanga ma te tangata. I tetahi, kahore rawa he tikanga mo te whakamatau hoatu moni kua maha nei te whakakore i runga i te kata. A ko te mea pohehe rawa pea o tenei mahi, kua mahia i te Takutai, ko tenei he nui te takoha kua utua a kua waiho hei hoko kai mo te hui i Parihaka.

Otira kua whakaputaia te kupu o te Karauna, a me mana i tetahi wahi. E rua nga ata ki marire a Te Hiana, hei apiti mo nga Rahui, ko nga rangatira "Me whiwhi ratou ki te moni Takoha hei taiepa i nga rahui, a hei utu mo nga mea e pai ai to ratou noho." A, i runga i te tangata nei i a Manaia, kahore hei i whiwhi ki tetahi, kua marama tonu te kupu mo te hoatu ki a ia. I ki mai a Meiha Para-one: "I ui mai a Manaia ki au i tetahi ra, era ranei ahau e hoatu moni mana. Ka ki atu ahau, "Ae," a ki te pai a ia, ka hoatu e ahau ki a ia i te kotahi rau pauna ki te pai a ia. I arahi atu ahau i a ia ki te Peeke i Te Hawera, a ka hoatu i te pukapuka hei tuhi i tona ingoa mo te rironga atu, hoatu tahi nga noti. I te aroaro tenei o te Kaitiaki o te Peeke. Kahore a ia i tango, ki ana, kua makona a ia i te kite kau. I etahi marama ki muri mai, ka ui mai a ia, 'kei te takoto tonu ranei te moni.' Ka ki atu ahau, "ae." Ka uia mai e ia, 'era ranei e whakanuia.' Ka ki atu ahau, 'Ae, me riro atu i a koe te 1,000 pauna ki te pai koe, me mau ne?" Whakakore ana, ki ana a ia kati, kua mohio a ia era e riro ki te pai a ia." Ka patai maua "E marama ana ranei koa kei te whakaaro a ia tenei nga moni nui mana." Ka ki mai ia "kahore." Era e kino ki te wkakakorea te utu ki tenei Rangatira: Otira, kahore maua i te ki, me whakakore rawa ki te katoa tenei hoatu moni. Engari ko te tikanga, a ko te rahinga i kiia e Ta Tanara Makarini i 1876, me mutu. I runga i te tikanga hoatu i te 5 mo te rau i runga i te utu moni mo ia whenua tutata ki te taone, me nga Poraka o ko atu, ma nga tangata Maori e noho ana i te takiwa i te 30 o Hurae 1867, a kua noho tonu i runga i te whakahoa mai, a i kiia nei i hoatu i runga i te Ota o te Runanga Minita te 26 o Nowema, 1867, to 13 o Aperira, 1870, me 11 o Mei, 1871, kua kore noa, Kotahi anake te Ota i ata whakaritea; Otira ko tona mahinga i Waimato kua rahi noa atu. Kua rahi rawa atu i te "5 i te rau utu moni" o nga whenua katoa e tutata ana ki te Taone, me nga whenua o ko atu kua hokona, a e ahei ranei te hoko, era e rite ina oti nga Rahui kua kiia nei e maua te ata whakarite. E kore rawa e tika kia puta tenei tikanga ki nga whenua e tau ki te whakanoho tangata amuri ake nei. Otira me whakakore marire nga Ota o nga Runanga Minita.

(6.) Nga mea puta ohorere, me era i puta pouri.

Kahore i maha enei: e kitea ana i nga kupu whaki, kotahi tonu te ara korero o nga tangata katoa i puta mai ki to maua aroaro, ko ta ratou i mohio he whenua ta ratou, a kei whea ranei. Era e roa rawa atu a maua korero nei ki te mea ka korerotia taketahitia ia korero. E toru anake nga mea e korerotia e maua.

Ko te mahi o Ngatirahiri he whakahoa tonu mai, a whawhai tahi i to tatou taha. Ko ta ratou whenua i takoto i te ara haere mai ki te whawhai o nga tangata ki te Hauraro, e ahu mai ana ki te Tonga, tapahi mai ana te tira whawhai i tatahi, ka ahu ki uta i runga i te haere ki Pukerangiora. I kiia atu a Te Parete kia tonoa e ia a Ngatirahiri kia nuku atu i to ratou kainga noho, a ka hanga i tetahi kainga hou ma ratou i te Takutai i waenga o Titirangi me Rau-o-te-Huia. Whakarerea atu ana ta ratou kainga, nga Kari Pititi me a ratou aha katoa, i runga i te hiahia o te Kawanatanga, a ka nuku atu ki te Takutai. E rima nga tau ki muri, ka tangohia te whenua i mahue nei i a ratou hei kainga mo nga Merihia i Tikorangi. Ka nui ta ratou riri, ki ana kia mate ra ano ratou te patu, katahi ka riro ta ratou whenua. I tono tonu ratou kia whakahokia: utua mai ana "kua rite te nui o te Pakeha ki te toka nui, kua hohonu ki te whenua, a e kore rawa o taea te whakanuku." I te korero a Ta Tanara Makarini i to ratou he i tetahi hui nui i Waitara, i whakaae a ia kahore i tika te mahi kia ratou, a mana te tikanga kia hoatu "he moni nui rawa." Otira kahore ratou i whakaae ki te page 32tango. Ka patai atu maua kia Te Parete "A, i te hoaturanga i nga Marihia noho whenua ki runga ki taua Poraka, a na o tatou hoa te whenua, a i penei, i tangohia e tatou te whenua o a tatou hoa, me te kore hoatu?" Ka utua e ia, "Ko ia tena, a i muri i to ratou whakarerenga i runga i te tono o te Kawanatanga." Kahore i tatu noa ta maua rapurapu mo te tika o tenei whakanoho i te Marihia, e tika ana ranei i runga i te Ture: otira i ki atu maua, era e hoatu he whakaritenga kia ratou.

I riro i te hoko a te Kawanatanga tetahi whenua ko Waipuku-Patea te ingoa. Ko nga eka e tata ana ki te 20,000. I purutia tetahi Rahui e ratou, a ko ona eka 700, a ko te wahi i whakaritea ko uta o te awa o Patea. Kahore he takoha i utua atu ki nga tangata Maori mo tenei 700 eka, i puritia atu hoki ena eka i nga eka i hokona. Meake ka hiahia te Rana Poati (Land Board), ki te whakatakoto i te taone o Stratford. I mohio ratou kei runga taua taone i te Rahui a i ta ratou aroaro tonu te mapi. I hiahia nga tangata Maori ki te reti atu i taua whenua. I ki atu a Meiha Paraone kei te hiahiatia taua wahi hei Taone, a me tuku atu a ia i tetahi 700 eka i tetahi wahi ke, kahore i whakaaetia. A kahore a Meiha Paraone i whakaae ki te reti. Tera tetahi tiaki (cheque) a te hunga e hiahia ana kia retia mai taua whenua, e whanga ana kia tuaruatia te tuhi o te ingoa ki runga kia mana ai. Ki ana a Meiha Paraone kahore a ia e tuhi ki te kore ratou e whakaae. E ki ana a Pepe Heke "No kona ka mohio matou kua riro te whenua, a ka ki atu 'e pai ana, me whakarongo matou ki to tono.'" Ko etahi o nga tangata Maori i whakaae. Engari i whakaae i runga i to pakeke mai. E ki ana a Meiha Paraone, "I whakaaturina atu e ahau ki nga tangata Maori, kahore te Kawanatanga e whakaae ki te Rahui, a e hiahia ana kia nukuhia ketia he wahi ke; he whenua riro i te rau o te patu, a e tika ana kia penatia."

E mea ana maua, kahore tenei i tika i runga i te Ture. I Oketopa 1875, i Panuitia te Waipuku-Patea Poraka "me te kape i nga eka 700, hei Rahui mo nga tangata Maori i kiia kua riro i runga i nga tikanga o te Ture mo nga Mahi Nunui o te Koroni." I utua ki tetahi wahi o te 750,000 pauna moni o te Pooti o te Paremete. Ko te panuitanga anake te take i pa ai te Rana Poati ki te whenua, a i taua mea ma te panuitanga i runga i tetahi Ture e tuku te tikanga ki a ratou mahi ai. Kahore he mana hei tango i te Rahui kua whakaaetia nei e te pukapuka hoko, e te Karauna. Tera e puta te rapurapu i runga i te Ture mo tetahi wahi o te whenua e tu nei te Taone o Stratford.

Ko ta maua korero whakamutunga i enei tu korero, ko te korero mo te Rangatira nei mo Taurua. I ki a ia kua whakamamaetia a ia, a i ki kia whakaarohia mai a ia i runga i te kupu a Te Retimana i te tau 1867, ko nga kupu enei "ka ata ki marire atu ahau ki a koe mo te whenua i waenganui o nga awa o Patea o Whenuakura, engari ko te wahi whenua mo te taone o Patea kahore, ko tera atu mau." Ka patai maua kia Taurua "I puta to tono ki a Te Hiana i te wa i tu ai a ia hei Minita Maori?" Ka ki mai "Ae, i ki atu ahau ki a Te Hiana, kia Meiha Paraone. Ka puta he Komihana ka puta taku tono, a mau tonu taku tono, a ka tono ano a mutu noa nga Komihana." I ki atu maua "Me mohio koe ko nga kupu a Te Retimana, a ko nga whakariteritenga o mua o te whawhai tuarua i whakakorea e taua whawhai." Otira, i ki atu maua me whai whakaaro ano ki a ia, notemea kua whakamamaetia a ia, a kua noho pai ki muri iho; otira ko te tino take ko te iti o te whenua kua rahuitia mana, a nui atu ma nga Rangatira kua uru tahi nei me ia ki te whawhai mai, otira kahore rawa ratou i whakamamaotia

Kua kitea e maua i puta ano te kupu hoatu a Te Hiana ma Taurua, otira ko tana i whakaaro ai ko te hoatu karauna karaati. I te tukunga e te mapi o te whenua i waenganui o Patea me Whenuakura awa, i ki te apiha mahi whenua ko te tikanga o taua mapi "Kia ahei ai a Te Hiana te tirotiro mo tetahi karaati whenua ki te Rangatira o Pakakohi, a Taurua, hei whakarite i tona mahi i mahia mai e ia i muri o to ratou hoki tahi mai ko tona Hapu i Otakou.

Tera ano etahi mea hei whakaaro iho ma maua i runga i nga takoha i hoatu kia Taurua, i mua o ta maua tino whakapu ta kupu atu ki a koe, e Te Kawana.