Report on causes of discontent among Māori in Taranaki.
(5.) Tikanga Tatoha me te 5 mo te rau
(5.) Tikanga Tatoha me te 5 mo te rau.
I ta maua korero mo te tikanga Takoha i ta maua korero Tuarua, i ki maua he mahi hanga noaiho' e whakakino ana i nga tangata Maori, a i Waimate he maumau noa. E mea ana maua kua puta te wa hei whakamutu i taua tikanga. I te korero i runga i te whaki o Meiha Paraone i ki a ia i runga i tona titiro, ko nga moni hei utu mana mo Waimate e 15,000 pauna moni; otira i tona waea o te 27 o Mei, i whakaatu mai a ia kua kiia atu ki a ia "E pai ana kia hoatu nga moni tae ki te whitu hereni me te hikipene mo te eka, era e rite tenei i te Mania o Waimate anake ki te 35,000 pauna moni, a e rahi ake ki te huia katoatia mai te Takutai ki Waitara." A, i ta maua patai atu ki aia, e puta mai ana ranei he pai ki te Kawanatanga i runga i nga moni kua utua mo te mana o nga Rangatira i ko atu o Waingongoro, ka ki mai, "kahore; a ko te take tena i tuhituhi atu ai ahau kia whakamutua tenei mea te Takoha."
E nui ana te rere ke o te tikanga hoatu takoha i te tikanga whakarite Rahui e ea ai te tangata. I tetahi ka nui te tika, a e puta ana hoki he whenua hei nohoanga ma te tangata. I tetahi, kahore rawa he tikanga mo te whakamatau hoatu moni kua maha nei te whakakore i runga i te kata. A ko te mea pohehe rawa pea o tenei mahi, kua mahia i te Takutai, ko tenei he nui te takoha kua utua a kua waiho hei hoko kai mo te hui i Parihaka.
Otira kua whakaputaia te kupu o te Karauna, a me mana i tetahi wahi. E rua nga ata ki marire a Te Hiana, hei apiti mo nga Rahui, ko nga rangatira "Me whiwhi ratou ki te moni Takoha hei taiepa i nga rahui, a hei utu mo nga mea e pai ai to ratou noho." A, i runga i te tangata nei i a Manaia, kahore hei i whiwhi ki tetahi, kua marama tonu te kupu mo te hoatu ki a ia. I ki mai a Meiha Para-one: "I ui mai a Manaia ki au i tetahi ra, era ranei ahau e hoatu moni mana. Ka ki atu ahau, "Ae," a ki te pai a ia, ka hoatu e ahau ki a ia i te kotahi rau pauna ki te pai a ia. I arahi atu ahau i a ia ki te Peeke i Te Hawera, a ka hoatu i te pukapuka hei tuhi i tona ingoa mo te rironga atu, hoatu tahi nga noti. I te aroaro tenei o te Kaitiaki o te Peeke. Kahore a ia i tango, ki ana, kua makona a ia i te kite kau. I etahi marama ki muri mai, ka ui mai a ia, 'kei te takoto tonu ranei te moni.' Ka ki atu ahau, "ae." Ka uia mai e ia, 'era ranei e whakanuia.' Ka ki atu ahau, 'Ae, me riro atu i a koe te 1,000 pauna ki te pai koe, me mau ne?" Whakakore ana, ki ana a ia kati, kua mohio a ia era e riro ki te pai a ia." Ka patai maua "E marama ana ranei koa kei te whakaaro a ia tenei nga moni nui mana." Ka ki mai ia "kahore." Era e kino ki te wkakakorea te utu ki tenei Rangatira: Otira, kahore maua i te ki, me whakakore rawa ki te katoa tenei hoatu moni. Engari ko te tikanga, a ko te rahinga i kiia e Ta Tanara Makarini i 1876, me mutu. I runga i te tikanga hoatu i te 5 mo te rau i runga i te utu moni mo ia whenua tutata ki te taone, me nga Poraka o ko atu, ma nga tangata Maori e noho ana i te takiwa i te 30 o Hurae 1867, a kua noho tonu i runga i te whakahoa mai, a i kiia nei i hoatu i runga i te Ota o te Runanga Minita te 26 o Nowema, 1867, to 13 o Aperira, 1870, me 11 o Mei, 1871, kua kore noa, Kotahi anake te Ota i ata whakaritea; Otira ko tona mahinga i Waimato kua rahi noa atu. Kua rahi rawa atu i te "5 i te rau utu moni" o nga whenua katoa e tutata ana ki te Taone, me nga whenua o ko atu kua hokona, a e ahei ranei te hoko, era e rite ina oti nga Rahui kua kiia nei e maua te ata whakarite. E kore rawa e tika kia puta tenei tikanga ki nga whenua e tau ki te whakanoho tangata amuri ake nei. Otira me whakakore marire nga Ota o nga Runanga Minita.