Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Report on causes of discontent among Māori in Taranaki.

(5.) Tikanga Tatoha me te 5 mo te rau

(5.) Tikanga Tatoha me te 5 mo te rau.

I ta maua korero mo te tikanga Takoha i ta maua korero Tuarua, i ki maua he mahi hanga noaiho' e whakakino ana i nga tangata Maori, a i Waimate he maumau noa. E mea ana maua kua puta te wa hei whakamutu i taua tikanga. I te korero i runga i te whaki o Meiha Paraone i ki a ia i runga i tona titiro, ko nga moni hei utu mana mo Waimate e 15,000 pauna moni; otira i tona waea o te 27 o Mei, i whakaatu mai a ia kua kiia atu ki a ia "E pai ana kia hoatu nga moni tae ki te whitu hereni me te hikipene mo te eka, era e rite tenei i te Mania o Waimate anake ki te 35,000 pauna moni, a e rahi ake ki te huia katoatia mai te Takutai ki Waitara." A, i ta maua patai atu ki aia, e puta mai ana ranei he pai ki te Kawanatanga i runga i nga moni kua utua mo te mana o nga Rangatira i ko atu o Waingongoro, ka ki mai, "kahore; a ko te take tena i tuhituhi atu ai ahau kia whakamutua tenei mea te Takoha."

E nui ana te rere ke o te tikanga hoatu takoha i te tikanga whakarite Rahui e ea ai te tangata. I tetahi ka nui te tika, a e puta ana hoki he whenua hei nohoanga ma te tangata. I tetahi, kahore rawa he tikanga mo te whakamatau hoatu moni kua maha nei te whakakore i runga i te kata. A ko te mea pohehe rawa pea o tenei mahi, kua mahia i te Takutai, ko tenei he nui te takoha kua utua a kua waiho hei hoko kai mo te hui i Parihaka.

Otira kua whakaputaia te kupu o te Karauna, a me mana i tetahi wahi. E rua nga ata ki marire a Te Hiana, hei apiti mo nga Rahui, ko nga rangatira "Me whiwhi ratou ki te moni Takoha hei taiepa i nga rahui, a hei utu mo nga mea e pai ai to ratou noho." A, i runga i te tangata nei i a Manaia, kahore hei i whiwhi ki tetahi, kua marama tonu te kupu mo te hoatu ki a ia. I ki mai a Meiha Para-one: "I ui mai a Manaia ki au i tetahi ra, era ranei ahau e hoatu moni mana. Ka ki atu ahau, "Ae," a ki te pai a ia, ka hoatu e ahau ki a ia i te kotahi rau pauna ki te pai a ia. I arahi atu ahau i a ia ki te Peeke i Te Hawera, a ka hoatu i te pukapuka hei tuhi i tona ingoa mo te rironga atu, hoatu tahi nga noti. I te aroaro tenei o te Kaitiaki o te Peeke. Kahore a ia i tango, ki ana, kua makona a ia i te kite kau. I etahi marama ki muri mai, ka ui mai a ia, 'kei te takoto tonu ranei te moni.' Ka ki atu ahau, "ae." Ka uia mai e ia, 'era ranei e whakanuia.' Ka ki atu ahau, 'Ae, me riro atu i a koe te 1,000 pauna ki te pai koe, me mau ne?" Whakakore ana, ki ana a ia kati, kua mohio a ia era e riro ki te pai a ia." Ka patai maua "E marama ana ranei koa kei te whakaaro a ia tenei nga moni nui mana." Ka ki mai ia "kahore." Era e kino ki te wkakakorea te utu ki tenei Rangatira: Otira, kahore maua i te ki, me whakakore rawa ki te katoa tenei hoatu moni. Engari ko te tikanga, a ko te rahinga i kiia e Ta Tanara Makarini i 1876, me mutu. I runga i te tikanga hoatu i te 5 mo te rau i runga i te utu moni mo ia whenua tutata ki te taone, me nga Poraka o ko atu, ma nga tangata Maori e noho ana i te takiwa i te 30 o Hurae 1867, a kua noho tonu i runga i te whakahoa mai, a i kiia nei i hoatu i runga i te Ota o te Runanga Minita te 26 o Nowema, 1867, to 13 o Aperira, 1870, me 11 o Mei, 1871, kua kore noa, Kotahi anake te Ota i ata whakaritea; Otira ko tona mahinga i Waimato kua rahi noa atu. Kua rahi rawa atu i te "5 i te rau utu moni" o nga whenua katoa e tutata ana ki te Taone, me nga whenua o ko atu kua hokona, a e ahei ranei te hoko, era e rite ina oti nga Rahui kua kiia nei e maua te ata whakarite. E kore rawa e tika kia puta tenei tikanga ki nga whenua e tau ki te whakanoho tangata amuri ake nei. Otira me whakakore marire nga Ota o nga Runanga Minita.