(5.) Te Rahui e Parihaka.

He tono atu tenei na maua, e Te Kawana, mo te Rahui i kiia e ta maua korero tuatahi ma Te Whiti, me nga tangata o Parihaka. I to maua wkakaputanga i taua kupu tohutohu i whakaaro maua era te tau nga kupu hoatu a nga Kawanatanga tuku iho, me nga hiahia me ta te Kawanatanga a Ta Hori Kerei whakaaro mo Parihaka me te Mania. I runga i nga kupu hoatu a nga Kawanatanga tuku iho, kiia ana kahore i puta. Otiia e kore rawa e whakaaetia tenei e maua. Me ki he mea tapu te Panuitanga mo te hoatu ki nga tangata kahore rawa i mau patu mai mo tatou, o nga tangata i hoki mai ki te whakahoa. He tekomaha nga tangata i Parihaka kahore rawa i mau patu mai mo tatou. I te hokinga ki muri o Titokowaru ki te kainga o Ngatimaru, i muri iho o te whawhai tuarua, kahore a Ngatitupaea i whakahoa ki a ia; otira haere ana ratou ki Parihaka, a tera te noho tonu mai. Kei te ki tonu ta maua korero tuarua i nga kupu e kore e tangohia nga whenua a nga tangata noho i runga i te Rongomau. Kahore tetahi kupu hoatu e nui atu te marama i te whai korero a Ta Tanara Makarini i te huihui o nga iwi i te tau 1873. Ki ana, "Kei to hiahia te Kawanatanga ki te ngawari kia koutou, ko te hiahia a te Kawanatanga kia whakanohoia paitia koutou ki runga. Ko taku kupu ki a koutou, kia kaha ki te mahi kai. Ko ta koutou whawhai a muri ake nei hei te whenua. Hoki mai ki te whenua, kaua e hoki mai i runga i te tu tangata ke, engari me te tamariki o te whenua." Ko te kupu tenei i whakaputaina e Te Make i tona tuhituhi i tukua atu nei ki te Paremete i te tau kua hori ake nei, i ki nei a ia "I kaha te tono a Te Whiti me etahi atu, i runga i to ratou noho roa i runga i te whenua kua riro i te rau o te patu, a kahore he whakakore a te Kawanatanga, a i kiia kaua e pa te tangata ki te whakahe ia ratou i runga i nga whenua kua taiepatia e ratou, a i runga i taua kupu, kua taiepa ratou i nga whenua maha."

E mea ana maua, kua marama rawa i runga i nga kupu, te whakaaro pono o te Karauna ki nga tangata o Parihaka i runga i te Kawanatanga o Ta Hori Kerei. I tonoa atu a Te Make raua ko Te Pereki kia Te Whiti, e te Minita Maori i muri i nga ra e ono o te pananga o nga kairuri i te Mania. I pataia e Te Whiti te tikanga o tona haere; ka whakahokia e ia, "Kua haere mai ahau ki te tono ki a koe kia ata whakarite pai korua ko te Kawanatanga." Ka ki atu a Te Whiti "Whakamutua te korero ngaro, ata korerotia tau e hiahia nei." Ka utua e Te Make; "E hiahia ana ahau kia ata whakariterite pai korua ko te Kawanatanga mo nga whenua riro i te rau o te patu. Me whakariterite taua i enei whenua, me pera me ta Parete whakariterite i era atu. Me waiho ma te Kawanatanga tetahi wahi mau tetahi. E whakaae ana te Kawanatanga ki te whakahoki i tetahi wahi hei nohoanga, hei mahi ma nga Maori. Kahore te Kawanatanga i te ki kia riro katoa te whenua i a ia." Ka pataia e Te Whiti "Kua whakamanaia koe e te Kawanatanga ki te tuku mai i tetahi wahi o te whenua maku, a ki te whakaae kia tangohia atu te toenga? A., ahakoa ki atu a Te Make kahore a ia i whakamanaia ki te whakaoti, kahore e ahei te ki. Kahore a Te Whiti i mohio i runga i nga kupu i puta, he ki tenei mo te hoatu rahui e ea ai ratou ko ona tangata a ma nga tangata o Waimate Mania ki te whakaae mai a ia ki te whakariterite; a ki te mea ehara tenei i te tika ka waiho te haerenga atu me nga kupu a Te Make hei rore hei whakawai i a ia. A e kore e ahei te korero i te waea i tukua atu e Te Hiana i muri tata iho ki a Te Make hei utu mo tana, me te ki mo nga tangata o Waimate mania anake, a me pana atu nga tangata o Parihaka ki waho o taua tikanga; ko te kupu tenei i tukua atu, era e whakaritea "nga Rahui" kia rite ki te 25 i te 100, a kia nui atu ranei i runga i te whenua katoa; a tera ano tetahi tikanga ke mo nga rangatira i runga i to ratou tu. A tenei ano hoki i runga i tona kupu ki te Paremete i te 23 o Hurae, 1879, i ki a Te Hiana "Kua kiia kahore i whakina atu ta matou whakaaro mo te ata whakaaro ki nga tangata Maori. Ka ata whakina atu tenei e ahau ki te Whare; i ki tonu atu ahua kia Te Whiti, me Titokowaru, i te tau 1877, meake ka ruritia e te Kawanatanga." A e nui ana nga pukapuka tuhituhi, i puta tonu te whakaaro ki te whakarite Rahui e ea ai nga tangata. E kore rawa e tika te whakaaro kia kiia, ahakoa puta enei kupu kia Te Whiti, me whakaaro ia i puta ke ki etahi atu me te kore a ia; a kore rawa e ahei te ki, kahore a Te Whiti i ata whakapono era a ia e whakaritea peratia me nga tangata o Waimate Mania, ki te mea ka noho pai a ia, Ko te kupu hoatu i whakaaetia mo tetahi hapu me tau tahi hoki ki tetahi.

Kahore maua i waiho kia rapurapu tekateka noaiho i runga i tenei mea. I ki a Meiha Paraone i runga i tona tu Kaiwhaki "I ki mai a Te Hiana ki au kua whakaaro a ia mo te hoatu i te wahi i te Takutai i waenga o nga Poraka e rua i whakahokia nei kia Ngamahanga me Wi Kingi Matakatea; otira i whakaaro ano a ia, he utu nui rawa tenei mo te ata noho a Te Whiti. I muri o te pananga o nga kairuri, i ki mai a Ta Hori Kerei i tona taenga tahi mai ko te Kawana ki Nu Paremata "E mohio ana pea koe, kua whakaae matou ki te whakahoki i te wahi o te Takutai, a kei roto nei a Parihaka?" Ki atu ana ahau, "Kahore ahau i te mohio engari i mohio ahau ki nga kupu a Te Hiana e kore e whakahokia katoatia." Ka kiia mai ano e Ta Hori Korei "Ae, kua ata tatu to matou whakaaro, a e hua ana ahau kua mohio koe."

"A, mo te Parihaka Poraka, i whakaputaia e ahau taku whakaaro kua puta te mahi pai a Te Whiti i runga i tona mahi rongomau, a e whakaae ahau ki te penei tonu tona mahi mo mua ake. Ka ki atu ahau ki aku hoa Minita kia whakahokia katoatia a Parihaka Poraka ki nga tangata nana i mua; ara, te whenua katoa e mohiotia nei ko te Parihaka Poraka, a tae noa ki te moana. Ko tenei whakahoki ma te rongomau anake e hoki ai.

"4. He maha nga korerotanga i Poneke, me pehea ranei nga whenua riro i te rau o te patu o waho o Waimate Mania, i te aroaro o te Runanga Minita, i mua atu a i muri mai o te pananga o te kairuri. I whakina ano e ahau aku tikanga, a i pena ano me taku i whakaputa ai ki oku hoa Minita. I taku hokinga i te Takutai ki te Hauauru i muri iho i te whakararuraru i te kairuri, a i taku tukunga atu i aku korero tuhituhi ki oku hoa Minita (o 14 Aperira, 1879), mo te tikanga ki te Takutai ki te Hauauru. I whakaputaia atu e ahau i reira taku whakaaro ki te mea kahore a Te Whiti i tu tonu ki te whakakore i te kairuri, a ki te kore i te rongomau era ahau e tono kia whakahokia a Parihaka Poraka ki nga tangata nona i mua. I rite tahi ta maua whakaaro ko Ta Hori Kerei mo tenei mea: otira kahore taua mea i puta ki te aroaro o te Runanga Minita kia whakaotia. I whakaarohia i reira ko te mea pai kia waiho taua korero kia mau tonu, kia waiho ai hei hua whakaoioi i taua mea, kia oti pai ai te tikanga mo te Takutai kia oti pai. Kotahi te mea i rite te whakaaro o te Kawanatanga; ko nga mea e whakangawaritia kia Te Whiti me era atu tangata na ratou a Parihaka, me mahi i runga i to ratou noho pai.

"4. Ko taku whakaaro tenei, ki te mea ka noho pai, a i runga i te aro mai a Te Whiti ratou ko ona tangata, ka tono ahau kia whakahokia a Parihaka Poraka, a ka whakakaha ai i taku tono ki oku hoa Minita. Ahakoa whakahokia te whenua, era e puritia e ahau nga Rahui Raitihaute, mo nga ara me etahi atu mea ma te katoa kahore tenei whakaaro i whakaaturina ki nga tangata Maori, a kahore i rite ki te kupu hoatu, a e ahu ai ratou te tono kia whakahokia to ratou whenua. Ko tenei whakaaro oku i panuitia i te Whare i te Runanga tuatahi o 1879.

Ka rua ka toru nga marama ki muri mai, ka hinga matou ko oku hoa Minita, a tau iho te whakaaro mo tenei mea ki o muri ia matou, ki nga Minita e tu nei."

E whakaaro ana maua era a koe e kite, e Te Kawana, e rite ana tenei korero ki ta maua i whakaputa nei i ta maua Korero Tuatahi. Heoi ano te mea i rere ke o ta maua, i whakaatu ai i tera i kiia kia puta i te Kawanatanga a Ta Hori Kerei, koia tenei i ki ratou me hoatu kia Te Whiti te Poraka katoa tae noa ki te moana, i ki maua ko te wahi o waenganui o te rori hou me te Takutai kua kitea inaianei e 15,000 eka, me pupuri e te Karauna hei whakanoho tangata, (me kape ki waho nga ngakinga o nga Maori, nga tanumanga tupapaku, me nga mahinga ika). A kahore he mea hei whakarereke i ta maua whakaatu. A, ahakoa tiakina nei a Hiroki e Te Whiti, era e maharatia, i te pukapuka whakaatu a Meiha Paraone o 2 Aperira, 1879, i whakatakotoria nei ki te aroaro o te Paremete te tuhituhinga a Te Hiana o te 14 Aperira, i whakaatu taua Apiha (a Meiha Paraone) "I ki a Te Whiti, a ki marama mai ki au ki te mea i whakamatea a Hiroki i te ara, kahore aku kupu; kua tae mai nei ki au, ka whakarongo ahau ki ta te Minita korero mai i runga i tenei mea. E penei ana te titiro o te tangata Maori, ki te kore te Kawanatanga e ahei te aha kia Hiroki, e kore hoki e ahei te aha ki te whenua riro i te rau o te patu." Ki te mea kahore i whakakorea te tika o te whakatau whenua ma Te Whiti i reira, kahore e tika kia whakakorea inaianei i runga i tona awhina ia Hiroki. I tae atu a Te Hiana kia kite ia Te Whiti i te wa e tiaki ana a ia i a Hiroki: a kua unga atu a te Kawanatanga e tu nei a Te Parete kia kite ia Te Whiti mo te tikanga o nga Rahui. E kore e tika ki to maua whakaaro kia waiho hei whakanui i te maua o te Kawanatanga, hei whakamana ranei i te Ture, te noho o Hiroki i Parihaka, hei whakakore inaianei me te mea kahore i reira. Kua tae nga page 31Minita tuku iho, ki nga huihui nui a kua whakaae ki te aroha mai a Tawhiao, a Rewi Maniapoto, a Manuhiri, a Te Ngakau me etahi atu o nga Rangatira whai tikanga o te whenua o te Kingi, ahakoa e tiakina ana e ratou nga kaikohuru, e tae ana ki te tekau ma rua, a me nga hara kino i nui atu i ta Hiroki. E mohio ana a Te Whiti, e mohio ana hoki te Kingi Maori kahore i whakakorea enei hara, a era e rapua he utu ina mau ratou i te Ture a ahakoa taka nga tau. A, i runga i era atu mahi a Te Whiti, timata mai i Hurae 1879, a tae ki te ra o te taiepatanga o te rori, kahore i ahei te ki no runga i te tikanga whawhai ena. Ko te whakariterite mo Parihaka te take o te raruraru, a ki te mea ka oti tena, me oti ano i runga i te mahi ki a Te Whiti. E rite tonu ana te raruraru ki te raruraru i Maehe kua hori nei. A, i to maua kianga ki a koe, e Te Kawana, i reira "Kei kona nga tangata, a me whiwhi ratou ki te whenua hei oranga; a tenei ano, kei kona ratou, a e kore e haere atu."

He tika tenei kupu, me whakarite hohoro te ra hei whakaae hei whakakore ranei i nga whakaae o te hoatu o te Karauna. Kahore te tangata e ki, me mahi tonu a Te Whiti i tona mahi whakararuraru haere i nga kainga i runga i te whakamataku, a me whakarite e te Kawanatanga ona whakaae katoa i te wa e pai ai a Te Whiti. Amuri ake nei ka kite koe, e Te Kawana, ina tae maua ki te korero o te ture, me hanga. Ko a maua whakarite o naianei e rite ana ki tera i Maehe, a koia tenei, ki te mea me whakarite nga kupu hoatu ki nga tangata maori, me puta ano he tikanga kia mutu tenei mahi tohenga roa, a ka ahei te noho pai nga pakeha ki runga ki o ratou whenua.