XIII.—Te Tikanga "Takoha."

Kua ki ke atu maua ki a koe, e Te Kawana, kahore te tangata Maori i mamingatia ki tenei mea ki te Takoha, i runga i te whakaaro ko tenei hei whakarite i o ratou kareme, a e utua ana te moni i runga i tetahi ingoa hou. He nukarau kau. Ka kitea ta ratou kata mo runga i te whakaaro i rere ke i nga kupu a Te Make i tana tuhituhi ki a Te Hiana, koia enei "Ahakoa e mohiotia ana tenei mea te takoha, he kuare te tangata e whakaaro ana, kahore ratou i mohio he utu ano tenei takoha mo ta ratou whenua." Ko te mahi whakakore i nga tuku tonu o te whenua a te hoaturanga Takoha i rite tonu; otira ko te tikanga o te ara i mahia ai te mea hou, ki ta maua whakaaro, he he rawa. I runga i nga kupu a te Komihana Hiwari i tona tu Kaiwhaki, ko tenei mea he hoko puku i te whenua. E ki ana a ia "I hoatu e ahau te Takoha i runga i nga ara e rua. Ko tetahi hei utu mo te mana o mua o te Iwi, a i utua i te aroaro o te katoa ki nga tangata maori nana te whenua: a, ko tetahi hei utu i te mana o nga Rangatira, a i utua pukutia tenei, he Pakeha anake i kite. Ko te tikanga tenei i peneitia ai me te mahi o muri nei. I ki nga Rangatira me whakakore ratou i taku mahi ki te mea ka utua katoatia nga moni ki te aroaro o te katoa, inahoki ki te peneitia me hoatu katoa nga moni e ratou ki te iwi, a ka riro noa a ratou whenua me te kore utu mo ratou." Otira he mahi poauau kia whakaarohia e kore tenei mahi puku e mohiotia. Ki tonu ana nga pukapuka i te kupu, i mohio te iwi kei te hoatu puku he moni ma nga Rangatira: Otira kahore ratou i mohio ki te nui o taua moni, a kahore hoki e whakina atu. Ko tetahi o nga take i noho roa atu ai a Titokowaru i Parihaka ko tona mohio e kore a ia e ahei te haere atu i runga i te taunu kore a nga tangata mo tona tango puku i te moni a te Kawanatanga. A, i tetahi o matou hui, i kiia atu tenei e maua i te aroaro o te iwi, me te kata ratou, me te whakama ko ia. E toru nga he nui o tenei tikanga: I whakakino i nga Maori: I hoatu mana nui ki te Komihana: A, i Waimate Mania, ko tona otinga he maumau. Kahore rawa he tikanga iti mo te ara hoatu i nga mom. Waiho ana ki te Komihana te whakaaro ma wai, ma wai ranei te moni: Mana te tikanga wehewehe i waenga o te iwi, a mana e pupuri, ka hoatu ki nga Rangatira anake. Kahore rawa i kitea e maua tetahi tikanga hei whakatika i tona ara hoatu, tetahi mea ranei hei whakaoraora i a ia mo te whakahe a te iwi, a kahore rawa he whakaaro iti me mohio te Kawanatanga ki tona tu mahi. Kua kitea te hua o tenei tu mahi i nga mea i puta i te Mania.

I whakaaro a Meiha Paraone ko nga moni ma te iwi mo te whenua o waenganui a Waingongoro me Kaupukunui kia 4,000 pauna, a mo te whenua o waenganui o Kaupukunui ki te otinga o te ruri e tutata ana ki Oeo e 2,000 pauna moni; me penei hoki te moni mo te mana o nga Rangatira: A kaua e pahika ake i te 15,000 pauna moni, hui katoa. Ko etahi o aua moni i pau i tetahi ara ke.

I ta maua tirohanga i te kaute o nga moni i pau mo te hoko o te Mania, miharo ana maua ki te nui o nga moni i pau i runga i te mahi o te hoatu moni ki nga Maori. O nga moni 8924 pauna i kiia (tae noa ki te mutunga o te tau utu moni, ara to 31 o Maehe kua hori nei), e 4,357 pauna moni kua pau i runga i te ara o te utu, a e 4,567 pauna moni i utua ki nga tangata Maori mo Waimate. O roto o tenei moni o muri nei i kitea e maua e 900 pauna moni i riro ia Titokowaru: Otira kahore i riro i a ia i runga i tana ingoa. I tona tuhinga i tona ingoa ki te pukapuka tuatahi o te whakaae o te rironga atu o te moni ia ia, i whakahokia e te Kawanatanga me te ki, ki te utua te moni a te Kawanatanga ki a ia, e kore e whakamanaia: a tuhituhia ana e te Heketari te kupu "Engari me tuhi te ingoa o tetahi tangata ke ki te pukapuka whakaae o te rironga o te moni." A peneitia ana, a e toru nga ingoa ko i tuhia i te rironga atu o te moni ki a Titokowaru.

Tirotiro tonu maua ki nga kaute utu, a i runga i te patai, ko nga moni nei i utua ki nga Rangatira (hui katoa nui atu i te 2,500 pauna), i runga ranei i te Takoha, i to ratou mana Rangatira ranei, oho ana maua ina rongo i te kupu kahore rawa tetahi wahi o tenei moni i tae ki te iwi, e 900 pauna kahore i utua mo te aha ranei i Waimate Mania, engari "mo te hui i Waitara i 1878, a ko tetahi atu moni 1,000 pauna i kiia i utua ki te Rangatira nei, kia Te Teira, o Waitara me etahi atu, a "ehara i te utu mo ta ratou mana i Waimate, otira mo te kai, me etahi atu mea i taua hui i Waitara;" a, i hiahia a Te Teira kia puta "he tikanga" kia penetia aua moni. Ka patai atu maua kia Meiha Paraone "He aha i kiia ai e ia he takoha tenei moni, a i pau katoa i te hui i Waitara?" Ko tona kupu whakahoki mai tenei "I whakaaro a Te Hiana me whakatau ki nga moni i pau i te Takutai, a me whakaaro ko tetahi o nga mea e tau ana ki te Takoha, a i runga i te utu mo te whenua; I whakaaro a ia era e tau te pai; a tau iho ano mo taua wa, a kitea iho e nga Maori i nga marama ki muri mai kua kore noa iho nga tikanga i puta mai (i taua hui)."

Rongo miharo ana maua ki tenei mea, ka patai atu maua kia Meiha paraone, "He aha te mea i riro mai i runga i te utu o tenei moni katoa ki nga rangatira? Kua tau ranei tetahi pai ki a ia i runga i taua utu?" Ka whakahokia mai e ia "Kahore; na kona i tohutohu atu ai ahau me mutu tenei tikanga Takoha." A, "Ka tae koe ki te whakarite i te tikanga mo te mania ka maumau noa iho to moni?" "Ae."

I hiahia maua ki te mutu i konei. Otira na tetahi mea puta ohorere mai ka haere tonu ta maua mahi i runga i tetahi ara ke rawa atu. I runga i ta maua kimi i te take o te rironga atu ia Te Teria, he rangatira no te Ngatiawa i Waitara, te hoatu o nga moni i whakahokia hei Takoha mo Waimate Mania. Ka miharo maua na te aha ranei i puta ai tona mana ki te whenua a Ngatiruanui, a page 24i ahei ai ia ki te hoatu i te 1,000 pauna moni mo te hui i Waitara, a ko nga tangata penei me Hone Pihama, me Ruakere he rua rau pauna kau. Na kitea te pono i konei, kahore te moni i utua ki a ia hei takoha mo tona mana i Waimate, otira kahore rawa te moni i riro i tona ringa; a ko tetahi 1,000 pauna moni ano kahore i tae ki te ringa o nga Rangatira i taina ingoa. Ko te taunga o taua moni kei te huna. I tu te Apiha o te Tari Hoko Whenua ki ta maua aroaro, a i ki atu kia homai nga pukapuka kaute i puta i te Kawanatanga, ko enei pukapuka kaute, me nga tuhituhi whika o nga moni i pau, a i kiia hei whakangaro, ka tukua atu e maua ki a koe, e Te Kawana. Me whakaatu maua, a ka kitea te mahi makamaka puku o te moni ki nga tangata Maori i tenei hui i Waitara, i te wa e whakaritea ana i runga i te tikanga taki (taxation), a e utu nui ana nga kainoho katoa o te whenua. A hei tapiri atu mo nga kai kahore i kore nga kai papai nga hua rakau i roto i te kene, he tiamu, he pihikete papai, he ika, he Hamona (he ika ano) he koura, me te nui o te waina, o te parani; kahore hoki i ngaro atu nga mea e hiahiatia ana e te wahine, he kakahu, he himi, he panekoti he aikiha hiraka, he aikiha kaki, he kakahu whakapaipai, he maha nga horo, nga kawhe nga ripene, he huruhuru manu, he kakahu no Wiwi, he wai whakakara (mea hongi nei), he whakakai, he tera wahine, he kakahu eke hoiho mo te wahine, he pouaka kiri kau hei komotanga mo a ratou mea papai. A, i whakaarohia hok inga whakaahuareka mo te ngakau "nga nohoanga papai i te Whare Takaro," me te whakaahua o te Tiata, na te Minita mo te taha Maori i whakarite;" me nga "kaari purei "hei mea mo te wa kore mahi me te "whakaahua o te pa hoia i Waimate," hei whakamohio mo te ngakau ki enei tu mea. I whakakorea "te Tamana mo [A.B.] i muri iho o tona panui i tona Paneka rapu." I whakahokia nga mea ki te Reriwe mo nga "Taonga i tahaetia e nga Maori," a i utua he Roia "mo Makarita ina tukua a ia ki te Hupirimi Kooti mo te tahu whare." I te putanga mai o tetahi a kaute mo te "Mahi Roia" ki a "Wiremu Manaia" a i te kiinga kotahi tonu te tangata o taua ingoa a e noho ana ia i Waimate. Ka ki te tangata mana nga moni "Ko taua Wi Manaia kahore a ia i kite i a ia." Kahore i whakaarohia tenei tu mea utua tonutia iho. I runga i te ata whakaaro ki tenei Rangatira nui, a hei whakanui i a ia tenei hakari, i tuhia e tetahi wahine e mohiotia nuitia ana tona ingoa e nga tangata katoa o te Tari Maori, tona ingoa ki te pukapuka tuku atu i nga moni, a kahore a ia i tuhi "me utu kia Mihi Rei i Waitara nga moni e 20 pauna, ma Rewi te moni, otira e kore e ahei te tono atu ki a ia kia tuhia tona ingoa mo te rironga atu o nga moni." A, huia katoatia enei moni ki nga moni mo Waimate Mania.

I marama kia maua era e peheatia ana a kaute, i runga i te korero a te Heketari o te Tari Hoko Whenua, ki te mea i puta ki te aroaro o te Tari Moni. I patai atu maua "I runga i nga mea kua puta nei, he pehea te ahua o nga akaute i tukua atu e te tangata i riro mai nei i a ia nga moni i te Kawanatanga hei whakarite mo tenei 2,000 pauna moni?;' Utua mai ana, e whakaaro ana ahau kahore i whakaaturia katoatia mai taua mahinga; ki te mea i whakaaturia katoatia "E kore e puta i te Tumuaki o te Tari Moni." Ka ki atu ano maua, "Era e kitea tenei putanga moni ki te mea kahore a koe i patapataia e tenei Komihana?" Ka utua mai e ia, "E mea ana ahau kahore rawa i kitea tenei putanga moni ki te mea kahore i pataia mai ki au." "A, me mohio oti maua ko tenei 2,000 pauna moni i whakaritea hei utu mo Waimate Mania, a e kiia nei kua utua ki etahi maori, kua kitea ohoreretia nei i runga i te patapatai kahore i penatia te utu: a i riro te nuinga o tenei moni ki te ringa o etahi tangata, haunga era i tuhi nei i o ratou ingoa ki nga pukapuka mo te rironga o nga moni. A i utna ki nga mea kahore i whakina ki te Tari Moni?" "E pouri ana taku ki atu, ae." "He take ranei tau i mohio ai koe kahore enei pukapuka akaute apiti kua whakaaturina mai nei e koe, i kitea e Te Hiana i mua o te utunga e te Komihana Hiwari?" I roto i nga waea tenei tetahi no te 10 o Hune, 1878, i tukua ki a Te Hiana e Meiha Paraone. "E mea ana ahau me waiho ma nga tangata maori o Waitara e karanga te Hui ki Waitara, a ko ratou te kaiwhangai; a ko nga utu me utu e ahau ki nga moni mo te riro i te rau o te patu, me waiho i roto i nga moni kei au mo te utu." Ka utua e te Minita Maori i te 10 o Hune, "Ko to kupu mo te hui i Waitara e whakaaetia ana." Me te mea i mohio te Kawanatanga kua puta te whakaaro kia hoatu he moni mo taua hui i Waitara, a me te whakaaro no nga moni o te rironga o te whenua o te rau o te patu, a kahore mo taua hui? "E whakaaro ana ahau i runga i enei waea i mohio ano te Minita mo te taha Maori" Kahore i puta he kupu, ko aua akaute i hunaia i te Tari Moni i kitea e te Kawanatanga. Otira ko nga pukapuka mo te 2,000 i tainatia nei e nga Rangatira i tukua atu kia "ata whakaaetia" e nga Minita, a whakaaetia iho ko nga kupu ata whakaatu a Meiha Paraone e apiti ana ki enei korero.

I mutu i konei ta maua mahi. I taua ki a maua i runga i te Komihana i tukua mai e koe, e Te Kawana, te ara i kiia ai kia utu enei akaute hianga, me nga mea i tinihangatia i utua e nga moni mo Waimate Mania. 1 mutu i konei nga mahi i whakaritea ma maua.Ma etahi atu e ki me tapae atu ranei i roto i nga akaute o te Kawanatanga.