Report on causes of discontent among Māori in Taranaki.
XII.—Te Whakarerenga o nga whenua riro i te Rau o te patu
XII.—Te Whakarerenga o nga whenua riro i te Rau o te patu.
1. Kotahi tonu te whakarerenga i ea, a ko te whenua o waenganui o Whanganui o Waitotara. I runga i te panui i te Kahiti o te 15 o Maehe, 1867, i puta te kupu a te Kaimahi a te Karauna, kua whakarerea e te Kawanatanga to ratou mana ki taua wahi o te whenua riro i te rau o te patu, a kua mutu i reira nga tikanga o te Ture Whakanohonoho Tangata o Niu Tireni. Otira meake ka kitea Kahore i ata tika te whakarerenga.
E rua atu hoki nga whakahoki o te tau 1866 ki nga tangata Maori kahore i marama: ko tetahi, ko te Poraka o waenganui a Hangatahua awa me Waiweranui, e tata ana ki te 18,000 eka kia Ngamahanga, i hoki mai nei ratou ki a tatou i te tau 1865, a i uru mai ki raro ki te Panuitanga Rongomau a Te Kawana: ko tetahi, ko te Poraka o waenganui o Moutoti o Taungatara, e tata ana ki te 44,000 eka kia Ngatihaumiti, a ko Wi Kingi Matakatea raua o Arama Karaka nga tino rangatira. Kua piri tonu ratou ki a te Kuini i te wa o te whawhai. I runga i te kupu a Te Parete raua ko Matakatea, i ki a ia kahore rawa tena tangata i pa ki te whawhai, engari he tangata i korerotia nuitia mo tona atawhai ki te Pakeha. I tetahi waea i kiia e te Tumuaki o te Kawanatanga kia tukua ki tetahi Apiha o te Tari Whenua i te tau kua hori nei, i marama te take, i Ta Hori Kerei tukunga, o te whakahokinga o taua whenua ki aua rangatira, "Kua piri tonu mai ratou kia tatou i te wa o te whawahi, a no konei kahore a ratou whenua i riro i te rau o te patu, i runga i te panuitanga: engari kua hoatu e Ta Hori Kerei kia Matakatea me Arama Karaka, a nana ake i ki atu; a i runga i te tono a ona Minita, tetahi ata ki marire atu e kore rawa a raua whenua e tangohia; te whenua kahore i tangohia e te Kawanatanga i runga i te rau o te patu; a, i ki marire atu e kore rawa e tangohia i runga i te rau o te patu." Era e kitea a muri ake nei i pa ranei tenei rangatira e mau nei i te whareherehere i runga i te ki parau, ki taua mahi.
page 22Otira, i te wa i whakahokia ai nga Waitotara-Whanganui, me te Opunake me Hangatahua awa Poraka, kahore he mana hei whakarere pera i runga i te ture whenua riro i te rau o te patu. Kotahi anake te ara o te mana hei penei, a kei te tekihana 6 o "Te Ture Whakanohonoho Tangata o Niu Tireni o 1865," a i ki "I runga i nga kareme mo te utu whakarite whenua e tika ana i runga i te panui ki te kaitono, a te Heketari o te Koroni i runga i tona mahi mo te Karauna ki te whakarero i te mana o te Kararuna ki te whenua e tonoa nei te utu whakarite." E marama ana te whakaatu atu ki te Tino Roia o Te Karauna te tikanga i mahia ki te hunga ngaro atu, kua kiia nei e maua: kahore te ture o 1863, i whakaaro me hoatu te whenua ki nga Iwi, ki nga hapu ranei: a, ko te tikanga o te hanga o te Ture mo te whenua riro i te rau a te patu o 1867, he whakamana i te Kawana, a i hoatu mana ki a ia mo te whakarite "Rahui" mo nga tangata o nga hapu, o nga Iwi ranei. A, i ki, me panui tenei tikanga kahore i tau taua ture kia Matakatea, no te mea kahore i Panuitia te whakarerenga o taua whenua.
Ki te mea e tika ana ta maua titiro i te ture i te wa e ki nei maua, kahore tetahi o aua whakarerenga i kiia nei, i whakarerea i mana ki te tango i te mana o te Karauna, a, ki te whakatau atu ki te tangata Maori: a, no te mea i whakakorea i te tau 1878. Te Ture Whakanohonolo Tangata o Niu Tireni, timata i 1863, a tae ki 1866, me te Ture mo te whenua riro i te rau o te patu, te mana hoatu kaha ki te Kawana kua kore noa i mua, a ko nga mea kahore i oti te mahi i 1877, e kore e oti te mahi inaianei kua hono tonu te ki mai a nga tangata Maori, ko te mana o te whenua i whakahokia ki a Matakatea, kahore ano i whakamanaia. I puta ano taua kupu ki a Te Hiana, a i korerotia ano e Te Make i runga i ona korero, a ko te korero tuatahi tenei i whakaaturia mai ki a matou i te tuanga o to matou Kooti i Oeo; i mataku ratou, no te mea ko Matakatea tetahi o nga herehere mo te parautanga whenua, era pea e whakakorea tona mana ki te whenua, i huna te ki tonu atu ki nga tangata Maori, a ahakoa tau te he ki te whakawakanga o nga herehere mo te parautanga, e kore taua hara e ea i runga i ta matou ture, e kore e ea hei tango i te whenua i whakahokia ki a ia ratou ko tona hapu, e Ta Hori Kerei, e Ta Eruera Tapata i nga tau tekau ma wha kua pahure ake nei.
I runga i te tono a Ta Hori Kerei, i nui ta maua rapurapu i nga tikanga mo te Taone i Opunake Ko nga kupu tohutohu a Te Retimana i te timatanga, i te tau 1866, koia enei "E hiahia ana te Kawanatanga ko te whenua katoa a Wiremu Kingi Matakatea, Arama Karaka, ratou ko a ratou hapu, me waiho ki a ratou, engari me waiho kau te wahi mo te Taone i Opunake, a kua mohiotia e whakaae ana ratou ki te tuku mai i tena." A, i te timatanga o te tau 1867, i tu te hui a Te Parete ki Te Umuroa, a "timata ana nga tangata Maori te patai me pehea e te Kawanatanga a Opunake, ka tukua ranei he ope marihia pera me ta ratou i tuku ki Warea?" I kiia atu, e ki ana a Te Parete "Kua puritia e te Kawanatanga te wahi mo te taone i Opunake, a, meake ka tukua e ia he Pakeha ki reira noho ai; a kei a ratou te tikanga mo te whakatu marihia ki reira. Ki te mea ka pa atu ratou ki nga tangata Maori kua whakanohoia, era pea te Kawanatanga e tuku atu i te marihia hei noho mo reira: ki te noho pai ratou, e kore pea e tukua atu. Ki ana ratou ka tahutahuna e ratou, ka tango i nga pu i nga kariri kua tukua atu ki nga Maori: I kona ka ki atu ahau, ko te whenua kua whakaritea ma Matakatea ratou ko ona tangata ka tangohia hei utu, ki te ngaro etahi o nga pu." Ka mutu to ratou tautohetohe i reira, I Nowema 1867, ka whakina e Te Parete kua oti nga rohe o waho o Opunake te ruri, ko nga eka 1,394: a no muri iho, tukuna ana te mapi kia Ta Tanara Makarini, a whakaaetia ana e ia. Kahore he pukapuka o te tuku mai i homai e nga tangata Maori. I ki mai a Te Parete kia maua "I ata whakamaramatia atu ki nga tangata Maori i te whakarerenga i te Taungatara Moutoti Poraka i puritia e te Kawanatanga te 1,400 eka, a i ruritia i reira me te tautohe kore."
I puta te kupu a Ta Hori Kerei kia maua (i tana reta ki a maua), mo nga Karaati i hoatu ki etahi tangata o roto o te whenua kua whakaritea mo te taone o Opunake: a notemea kua tukua taua mea ki te aroaro o te Paremete era pea e kore e hiahia a Te Kawana kia mohio ki nga korero. Koia enei kei muri nei:
I tuku pitihana a Meiha Paraone, tetahi o nga tangata i tukua nei he karaati ki a ia, ki te Paremete i te tau 1866, kia whakaritea te whenua mona i runga i tona tu Apiha o te Marihia; kahore te Kawanatanga i whakaae ki taua pitihana. Ka huri te tau, ka puta kupu whakaae o tetahi Komiti whiriwhiri o te Whare, a i te 2 o Oketopa, 1867, i ki te Whare "E tika ana kia tukua he mea i runga i te pitihana a Meiha Paraone, i runga i tona tu Apiha Marihia." I ki a Ta E. Tapata, kahore a ia e kite i te ara whakamana a te Runanga Minita i taua mea. Ka huri te tau 1868, ka puta ano taua korero ki te Whare, a ki ana te kupu o te Whare, "Ko te mea tika me hoatu he whenua kia Meiha Paraone i runga i tona tu Apiha o te Marihia, a me te whakaaro ano kahore te Kawanatanga inaianei e ahei te hoatu i te whenua e rite ana tona utu o te whenua e riro i a ia i tona tono tuatahi." I ki a Ta Eruera Tapata, he tika ano kia hoatu te whenua i runga i tona mahi Marihia: a, i ki "ki taku whakaaro me tino whakarite rawa te kupu hoatu o te Whare kia mana rawa." I te kianga a Meiha Paraone me whiriwhiri he whenua mana i Opunake, i ki a Te Retimana (Minita Maori) e kore e pai kia tukua nuitia atu ma te tangata te Rahui i Opunake, engari me mahi taua whenua kia puta nui he tangata noho tutata ki te kainga o te iwi o Wi Kingi Matakatea; a i muri mai ka ki a ia "E kore pea e rite nga kupu i kiia atu ki a Wi Kingi Matakatea me Arama Karaka kua mate nei, me a raua tangata, ki te mea ka hoatu te 400 eka hei whakarite i te kareme kotahi. Ko te mea i whakaarohia he hoko i nga tekihana o te taone, i nga tekihana o waho tata o te taone, a me ata tiaki taua poraka iti. Era e oti noa te tuku whenua ma Meiha Paraone i te taha ki te Hauraro, ahu ki te Auru o te tahataha o te awa o Waingongoro i tetahi, ki te Takutai ki te koraha ranei. Ko taku e whakaaro ai ko te whenua tutata ki Mawhitiwhiti." Era e pai rawa a Meiha Paraone ki te tango i te whenua i reira: a kahore nei i ahei i muri mai, whakaaetia ana e Ta Tanara Makarini tona whiriwhiri i Opunake.
I kona ka tono a Kapene Hametona (Hamerton) i runga i tona tu kapene i mua o te Marihia, mo te 300 eka, a whakaaetia ana e Ta Tanara Makarini ki Opunake. I te patai o te Heketari o nga Whenua o te Karauna, ki te Heketari me tuku taua whenua i runga i tehea tikanga? Ka whakahokia e te Heketari i runga i nga tikanga o 1863 kahore he kareme i runga i te Ture. Otira kua whakaaetia e te Wa Minita te whenua ma Kapene Hametona, he apiha hoki a ia no te Marihia, "I rite tahi hoki tenei ki ta Meiha Paraone" Ka patai a Te Tomete, ki te mea ka hoatu ture kore, i nga eka 300 ma Kapene Hametona, a kia hia hoki ma tetahi apiha ke. Whakarerea ana taua mea mo taua wa, kahore page 23hoki a te Tomete i whakaae ki te tuhituhi te Karauna karaati, a, kia whakakitea ra ano "te tikanga, te ture ranei o te Paremete i tika ai kia hoatu he whenua ma te kaitono." Otira i te tau ki muri iho, ka tuhia "Ahakoa kahore i tika te mana o te Ture ki te whenua ma Kapene Hametona e tika ana tona tono, a kua whakaaetia e nga Minita kua hinga, a i nga Minita e tu ana. Tuhia ana taua karaati; otira i te tukunga atu, i puta te kupu a Te Tomete ki te Tino Roia o te Kuini, a i mea "Kahore ahau i kite i tetahi mana o te ture mo tenei: na Ta Tanara Makarini i ki kia tuhia; era pea e tukua ki roto ki nga tikanga o tetahi Ture Whakamana ina hanga." I puta te kupu ki te Tino Roia o Te Kuini kia tuhituhia e ia tetahi Pire hei whakamana. A kahore nei he Pire whakamana o te Karaati kia Meiha Paraone, kia Kapene Hametona ranei.
Tera ano etahi karaati iti i Opunake ki nga Kai-Haro Muka, me nga tangata noho o riera i te wa i kaha te mahi haro muka, i runga i te whakaaro era e puta nui te moni hei utu. Otira ehara enei i te mea nui hei korerotanga ki konei. Ko nga hoko katoa i whakaritea a i puta he kupu a te Runanga Minita, mo runga.