Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Report on causes of discontent among Māori in Taranaki.

XII.—Te Whakarerenga o nga whenua riro i te Rau o te patu

XII.—Te Whakarerenga o nga whenua riro i te Rau o te patu.

1. Kotahi tonu te whakarerenga i ea, a ko te whenua o waenganui o Whanganui o Waitotara. I runga i te panui i te Kahiti o te 15 o Maehe, 1867, i puta te kupu a te Kaimahi a te Karauna, kua whakarerea e te Kawanatanga to ratou mana ki taua wahi o te whenua riro i te rau o te patu, a kua mutu i reira nga tikanga o te Ture Whakanohonoho Tangata o Niu Tireni. Otira meake ka kitea Kahore i ata tika te whakarerenga.

E rua atu hoki nga whakahoki o te tau 1866 ki nga tangata Maori kahore i marama: ko tetahi, ko te Poraka o waenganui a Hangatahua awa me Waiweranui, e tata ana ki te 18,000 eka kia Ngamahanga, i hoki mai nei ratou ki a tatou i te tau 1865, a i uru mai ki raro ki te Panuitanga Rongomau a Te Kawana: ko tetahi, ko te Poraka o waenganui o Moutoti o Taungatara, e tata ana ki te 44,000 eka kia Ngatihaumiti, a ko Wi Kingi Matakatea raua o Arama Karaka nga tino rangatira. Kua piri tonu ratou ki a te Kuini i te wa o te whawhai. I runga i te kupu a Te Parete raua ko Matakatea, i ki a ia kahore rawa tena tangata i pa ki te whawhai, engari he tangata i korerotia nuitia mo tona atawhai ki te Pakeha. I tetahi waea i kiia e te Tumuaki o te Kawanatanga kia tukua ki tetahi Apiha o te Tari Whenua i te tau kua hori nei, i marama te take, i Ta Hori Kerei tukunga, o te whakahokinga o taua whenua ki aua rangatira, "Kua piri tonu mai ratou kia tatou i te wa o te whawahi, a no konei kahore a ratou whenua i riro i te rau o te patu, i runga i te panuitanga: engari kua hoatu e Ta Hori Kerei kia Matakatea me Arama Karaka, a nana ake i ki atu; a i runga i te tono a ona Minita, tetahi ata ki marire atu e kore rawa a raua whenua e tangohia; te whenua kahore i tangohia e te Kawanatanga i runga i te rau o te patu; a, i ki marire atu e kore rawa e tangohia i runga i te rau o te patu." Era e kitea a muri ake nei i pa ranei tenei rangatira e mau nei i te whareherehere i runga i te ki parau, ki taua mahi.

page 22

Otira, i te wa i whakahokia ai nga Waitotara-Whanganui, me te Opunake me Hangatahua awa Poraka, kahore he mana hei whakarere pera i runga i te ture whenua riro i te rau o te patu. Kotahi anake te ara o te mana hei penei, a kei te tekihana 6 o "Te Ture Whakanohonoho Tangata o Niu Tireni o 1865," a i ki "I runga i nga kareme mo te utu whakarite whenua e tika ana i runga i te panui ki te kaitono, a te Heketari o te Koroni i runga i tona mahi mo te Karauna ki te whakarero i te mana o te Kararuna ki te whenua e tonoa nei te utu whakarite." E marama ana te whakaatu atu ki te Tino Roia o Te Karauna te tikanga i mahia ki te hunga ngaro atu, kua kiia nei e maua: kahore te ture o 1863, i whakaaro me hoatu te whenua ki nga Iwi, ki nga hapu ranei: a, ko te tikanga o te hanga o te Ture mo te whenua riro i te rau a te patu o 1867, he whakamana i te Kawana, a i hoatu mana ki a ia mo te whakarite "Rahui" mo nga tangata o nga hapu, o nga Iwi ranei. A, i ki, me panui tenei tikanga kahore i tau taua ture kia Matakatea, no te mea kahore i Panuitia te whakarerenga o taua whenua.

Ki te mea e tika ana ta maua titiro i te ture i te wa e ki nei maua, kahore tetahi o aua whakarerenga i kiia nei, i whakarerea i mana ki te tango i te mana o te Karauna, a, ki te whakatau atu ki te tangata Maori: a, no te mea i whakakorea i te tau 1878. Te Ture Whakanohonolo Tangata o Niu Tireni, timata i 1863, a tae ki 1866, me te Ture mo te whenua riro i te rau o te patu, te mana hoatu kaha ki te Kawana kua kore noa i mua, a ko nga mea kahore i oti te mahi i 1877, e kore e oti te mahi inaianei kua hono tonu te ki mai a nga tangata Maori, ko te mana o te whenua i whakahokia ki a Matakatea, kahore ano i whakamanaia. I puta ano taua kupu ki a Te Hiana, a i korerotia ano e Te Make i runga i ona korero, a ko te korero tuatahi tenei i whakaaturia mai ki a matou i te tuanga o to matou Kooti i Oeo; i mataku ratou, no te mea ko Matakatea tetahi o nga herehere mo te parautanga whenua, era pea e whakakorea tona mana ki te whenua, i huna te ki tonu atu ki nga tangata Maori, a ahakoa tau te he ki te whakawakanga o nga herehere mo te parautanga, e kore taua hara e ea i runga i ta matou ture, e kore e ea hei tango i te whenua i whakahokia ki a ia ratou ko tona hapu, e Ta Hori Kerei, e Ta Eruera Tapata i nga tau tekau ma wha kua pahure ake nei.

I runga i te tono a Ta Hori Kerei, i nui ta maua rapurapu i nga tikanga mo te Taone i Opunake Ko nga kupu tohutohu a Te Retimana i te timatanga, i te tau 1866, koia enei "E hiahia ana te Kawanatanga ko te whenua katoa a Wiremu Kingi Matakatea, Arama Karaka, ratou ko a ratou hapu, me waiho ki a ratou, engari me waiho kau te wahi mo te Taone i Opunake, a kua mohiotia e whakaae ana ratou ki te tuku mai i tena." A, i te timatanga o te tau 1867, i tu te hui a Te Parete ki Te Umuroa, a "timata ana nga tangata Maori te patai me pehea e te Kawanatanga a Opunake, ka tukua ranei he ope marihia pera me ta ratou i tuku ki Warea?" I kiia atu, e ki ana a Te Parete "Kua puritia e te Kawanatanga te wahi mo te taone i Opunake, a, meake ka tukua e ia he Pakeha ki reira noho ai; a kei a ratou te tikanga mo te whakatu marihia ki reira. Ki te mea ka pa atu ratou ki nga tangata Maori kua whakanohoia, era pea te Kawanatanga e tuku atu i te marihia hei noho mo reira: ki te noho pai ratou, e kore pea e tukua atu. Ki ana ratou ka tahutahuna e ratou, ka tango i nga pu i nga kariri kua tukua atu ki nga Maori: I kona ka ki atu ahau, ko te whenua kua whakaritea ma Matakatea ratou ko ona tangata ka tangohia hei utu, ki te ngaro etahi o nga pu." Ka mutu to ratou tautohetohe i reira, I Nowema 1867, ka whakina e Te Parete kua oti nga rohe o waho o Opunake te ruri, ko nga eka 1,394: a no muri iho, tukuna ana te mapi kia Ta Tanara Makarini, a whakaaetia ana e ia. Kahore he pukapuka o te tuku mai i homai e nga tangata Maori. I ki mai a Te Parete kia maua "I ata whakamaramatia atu ki nga tangata Maori i te whakarerenga i te Taungatara Moutoti Poraka i puritia e te Kawanatanga te 1,400 eka, a i ruritia i reira me te tautohe kore."

I puta te kupu a Ta Hori Kerei kia maua (i tana reta ki a maua), mo nga Karaati i hoatu ki etahi tangata o roto o te whenua kua whakaritea mo te taone o Opunake: a notemea kua tukua taua mea ki te aroaro o te Paremete era pea e kore e hiahia a Te Kawana kia mohio ki nga korero. Koia enei kei muri nei:

I tuku pitihana a Meiha Paraone, tetahi o nga tangata i tukua nei he karaati ki a ia, ki te Paremete i te tau 1866, kia whakaritea te whenua mona i runga i tona tu Apiha o te Marihia; kahore te Kawanatanga i whakaae ki taua pitihana. Ka huri te tau, ka puta kupu whakaae o tetahi Komiti whiriwhiri o te Whare, a i te 2 o Oketopa, 1867, i ki te Whare "E tika ana kia tukua he mea i runga i te pitihana a Meiha Paraone, i runga i tona tu Apiha Marihia." I ki a Ta E. Tapata, kahore a ia e kite i te ara whakamana a te Runanga Minita i taua mea. Ka huri te tau 1868, ka puta ano taua korero ki te Whare, a ki ana te kupu o te Whare, "Ko te mea tika me hoatu he whenua kia Meiha Paraone i runga i tona tu Apiha o te Marihia, a me te whakaaro ano kahore te Kawanatanga inaianei e ahei te hoatu i te whenua e rite ana tona utu o te whenua e riro i a ia i tona tono tuatahi." I ki a Ta Eruera Tapata, he tika ano kia hoatu te whenua i runga i tona mahi Marihia: a, i ki "ki taku whakaaro me tino whakarite rawa te kupu hoatu o te Whare kia mana rawa." I te kianga a Meiha Paraone me whiriwhiri he whenua mana i Opunake, i ki a Te Retimana (Minita Maori) e kore e pai kia tukua nuitia atu ma te tangata te Rahui i Opunake, engari me mahi taua whenua kia puta nui he tangata noho tutata ki te kainga o te iwi o Wi Kingi Matakatea; a i muri mai ka ki a ia "E kore pea e rite nga kupu i kiia atu ki a Wi Kingi Matakatea me Arama Karaka kua mate nei, me a raua tangata, ki te mea ka hoatu te 400 eka hei whakarite i te kareme kotahi. Ko te mea i whakaarohia he hoko i nga tekihana o te taone, i nga tekihana o waho tata o te taone, a me ata tiaki taua poraka iti. Era e oti noa te tuku whenua ma Meiha Paraone i te taha ki te Hauraro, ahu ki te Auru o te tahataha o te awa o Waingongoro i tetahi, ki te Takutai ki te koraha ranei. Ko taku e whakaaro ai ko te whenua tutata ki Mawhitiwhiti." Era e pai rawa a Meiha Paraone ki te tango i te whenua i reira: a kahore nei i ahei i muri mai, whakaaetia ana e Ta Tanara Makarini tona whiriwhiri i Opunake.

I kona ka tono a Kapene Hametona (Hamerton) i runga i tona tu kapene i mua o te Marihia, mo te 300 eka, a whakaaetia ana e Ta Tanara Makarini ki Opunake. I te patai o te Heketari o nga Whenua o te Karauna, ki te Heketari me tuku taua whenua i runga i tehea tikanga? Ka whakahokia e te Heketari i runga i nga tikanga o 1863 kahore he kareme i runga i te Ture. Otira kua whakaaetia e te Wa Minita te whenua ma Kapene Hametona, he apiha hoki a ia no te Marihia, "I rite tahi hoki tenei ki ta Meiha Paraone" Ka patai a Te Tomete, ki te mea ka hoatu ture kore, i nga eka 300 ma Kapene Hametona, a kia hia hoki ma tetahi apiha ke. Whakarerea ana taua mea mo taua wa, kahore page 23hoki a te Tomete i whakaae ki te tuhituhi te Karauna karaati, a, kia whakakitea ra ano "te tikanga, te ture ranei o te Paremete i tika ai kia hoatu he whenua ma te kaitono." Otira i te tau ki muri iho, ka tuhia "Ahakoa kahore i tika te mana o te Ture ki te whenua ma Kapene Hametona e tika ana tona tono, a kua whakaaetia e nga Minita kua hinga, a i nga Minita e tu ana. Tuhia ana taua karaati; otira i te tukunga atu, i puta te kupu a Te Tomete ki te Tino Roia o te Kuini, a i mea "Kahore ahau i kite i tetahi mana o te ture mo tenei: na Ta Tanara Makarini i ki kia tuhia; era pea e tukua ki roto ki nga tikanga o tetahi Ture Whakamana ina hanga." I puta te kupu ki te Tino Roia o Te Kuini kia tuhituhia e ia tetahi Pire hei whakamana. A kahore nei he Pire whakamana o te Karaati kia Meiha Paraone, kia Kapene Hametona ranei.

Tera ano etahi karaati iti i Opunake ki nga Kai-Haro Muka, me nga tangata noho o riera i te wa i kaha te mahi haro muka, i runga i te whakaaro era e puta nui te moni hei utu. Otira ehara enei i te mea nui hei korerotanga ki konei. Ko nga hoko katoa i whakaritea a i puta he kupu a te Runanga Minita, mo runga.