Ki a His Excellency Sir Hercules George Robert Robinson, G.C.M.G., &c., Kawana o Nui Tireni.

Kia pai mai e Te Kawana,—

He tono atu tenei na maua e Te Kawana kia whakaae mai koe kia tukua atu tenei korero ki a koe he ara taki i to maua korero nui, no te mea e rua nga tino kupu e ki ana maua me whakatau inaianei tonu kei maumau noa nga mahi mo nga marama e haere ake nei.

1. Te Kupu mo te Whenua Mania.

Ara te kupu me aha ranei te whenua e takoto nei i waenganui i nga awa o Waingongoro me Oeo; ko taua whenua, ko tona tino putake i mua o tona rironga i te patu na Ngatiruanui a ko ona eka hui katoa 120,000 eka a ko nga eka o ena i te Mania 30,000.

Maumau ki noa te tangata kua maha nga tau o te whakaaro o nga tangata tutu o te Takutai ki te Hauauru kia tu ratou ki te whakakore i to tatou noho ki taua whenua, a maumau ki ranei tera atu te take o to ratou whakakore i to tatou noho i te whenua, haunga to ratou whakakino i to ruritanga o te whenua i te tau kua pahure ake nei. Engari kahore i penei te whakaaro o nga tangata Maori noho tuturu; era e tika te ki ko nga tangata Maori i tino whai take era ratou e whakaae ki to tatou noho ki taua whenua ki te mea kua ata whakaritea he rahui mo ratou; na ehara atu tenei i te tika ko te tino take o te mutu kino o taua ruritanga ko te kore whakarite rahui mo ratou. Kua puta nga kupu ki a ratou era o ratou kainga mahi ika, tanumanga, me nga ngakinga kai e whakaarohia a ka hoatu nga "Rahui nui" ma ratou, otira kahore rawa i whakaaturia atu kia ratou nga wahi ma ratou. Huri ke ana, akona ana te Apiha o taua kotinga kia kaua rawa e whakaaturia atu he kupu mo nga Rahui ki te kore e whakaaetia e te Kawanatanga. A i te wa i puta te kupu whakaoho ki nga Minita i muri mai, a i nga marama e rua o mua o te pananga o nga kairuri o te he e puta mai i runga i tenei mahi puku, kahore i tahuri ki te mahi. A no muri rawa (i muri o te pananga o nga kairuri) i hohoro te ki kia whakaritea he Rahui a kia makatia ki nga mapi, mahia ketia ana ki Poneke a kahore i whakaaturia ki nga Tangata Maori; a ko aua mea i meatia nei kahore i rite ki o ratou whakaaro a kahore ratou i ea.

E kore te whakaaro o nga Tangata Maori e ata rata mai i runga i tenei tikanga mahi puku kumenga roa a i runga ano i te mea e tino whakaarohia ana e ratou i nga mea katoa. Ko to ratou whakaaro tenei, era ranei o ratou kainga noho e tau ki a ratou kahore ranei. E kore rawa te tangata mohio ki te hoko whenua Maori e whakaaro era e riro tetahi whenua ahanoa nei ki te mea kahore a i a i ata whakarite Rahui mo te hunga hoko: a kahore i puta te whakaaro era e rere ke te tikanga mo tenei whenua i riro i te rau o te patu i Taranaki. Kahore he maha nga take kia ata whakaarohia mo te mahinga i tenei. Me te mea kua whakarerea e te Karauna tona mana ki te whenua a ko atu o te awa o Waingongoro i runga i te riro i te rau o te patu a kua whakaaetia te hoki o nga tangata Maori ki taua whenua. E 70,000 eka o te whenua riro i te rau o te patu i te takutai kua whakahokia i te tau 1867 ki nga iwi. Ko te kupu a Ta Tanara Makarini o 1872, Ko te whenua o waenganui o Waingongoro me Hangatahua awa "ahakoa kua puta te kupu kua riro i te rau o te patu" e kore e tika kia nohoia kia ata rite ra ano te wahi ma nga tangata Maori, kahore tenei kupu i whakahokia. Rahi ake i te 160,000 eka o nga whenua o roto o te whenua kua riro i te rau o te patu kua riro i nga Maori te hoko i runga i nga Tiiti tika: a 180,000 nga eka kua utua ki te takoha a ki era atu utu. A i runga ake i enei mea katoa ko nga iwi katoa o te Takutai kua uru rahi ake iti iho ranei to ratou mahi ki te mahi porewarewa a kua whakaaro ratou ko tenei mea te riro i te rau o te patu he mea noa a ma te mahi atua a Te Whiti e whakahoki mai ta ratou whenua.

I runga i enei whakaoho maha o mua ko te mea tika ko nga tikanga katoa mo nga Rahui me ata whakarite a hei amuri te ruri mo reira; a i mohiotia e kore e ahei te whakanoho marie te kainoho mo te whenua i te mea kahore ano i ata korerotia ki nga Maori nga wahi ma ratou. I kitea te otinga o tenei mahi kuare, whakaaro kore ki te he e puta mai, i te ra o muri o te ra i panaia ai te kairuri a puta mai aua tetahi raru meake tae ki te koata miriona ona utu; a i tonoa nga panui ki nga tangata o etahi wahi o te koroni nei, a i Atereria hoki kia hoko ratou i nga whenua e kore nei e ahei te ki atu era ratou e waiho kia noho marie i runga.

E kaha ana maua ki te whakaatu i tenei ki a koe e Te Kawana no te mea ko taua tu mea kei mua tonu ia maua inaianei, ahakoa kahore i marama etahi atu mea, e marama ana tenei, e kore rawa e nohoia taua whenua i runga i te rongomau ki te kore e makatia mariretia nga Rahui tika ki runga ki taua whenua. A e ata ki marire atu ana maua ki a koe e Te Kawana ki to maua whakaaro ko te mea tika me mahi tonu tenei inaianei tonu. Tenei ano, me mahi tenei i runga tonu o te mana o te Karauna. Kua ngoikore o tatou hoa maori o nga Iwi i to tatou mahi kuare, whakaaro kore ki te he e puta mai, me te mataku a inaianei e mataku ana ratou ki te korero mai i to ratou e hiahia, a ki te whakaatu ranei i te whenua e tika ana kia Rahuitia mo ratou. E ki ana ratou kei a Te Kawana te whakaaro. Otira ki te kaha te mana o Te Whiti, a ko tona mahi he whakakore i te whawhai, ki te whakangawari i te wa o te hanga rori o te ruri Rahui i taua wa ano era e whakaaetia e Te Kawana to kapu whakatau mo nga Rahui e nga Maori noho tuturu a ma ta ratou whakaae pea e patu te whakakore o etahi atu ki muri mai.

Ko te mahi tuatahi ko te whakarite i te nui o nga Rahui. Ko te nuinga e Kitea nei i roto i nga whaiki o te Paremete o te Kawanatanga o Ta Hori Kerei i tae pea ki te 25,000 eka: a tera amuri ake nei era maua e whakaputa atu ki a koe e Te Kawana i o maua whakaaro koia tonu pea te tika kia penei ano te nui. Otira ko te tino mea ko te wahi e whakaritea ai nga Rahui, ko tenei i rahi ake i te nui. E whakaaro ana maua era e mana te kupu mo nga mahinga ika, tanumanga me nga mahinga kai i te mania. He mea noa enei, ko te tino mea ko te Rahui mo nga kainga me nga mahinga kai i te Ngaherehere. Na tenei te kupu i marama mo enei: ehara i te mea he mea tipokapoka te noho o nga tangata maori i te Ngaherehere, piri tonu nga waerenga haere atu ki roto ki te ngaherehere ko etahi e mahia ana a ko etahi kua mahue. Ko te ara hei whakaoti i tenei ko te haere awhio i waho o ratou katoa a me tango he whenua hei whakarite i tenei katoa.

I te whakatakotoranga o te rohe o mua o taua Rahui-rere-tonu i te Mania me tuku ki te raina o te ara atu i Ketemarae rere atu ki te Taone nei kia Manaia a rere atu ki Oeo. Me ata whakaaro marire tenei rohe kei puta mai he raru pera me tera i puta i te tau kua pahure ake nei; he mahi e puta mai he raru o roto, he mahi kuare kia waiho ko te whakawhiti ngawari pea mo te kai ruri i te awa te hanga ranei i te ara te mea rahi ake a kia whakaitia te rohe a te Iwi a puta ake pea i tenei te pakanga mo te koroni. Ko te raina o tenei rohe me tapahi inaianei tonu i tetahi pito i tetahi pito, i Oeo i Ketemarae.

He ki atu tenei ki a koe e Te Kawana kia ata mohio koe kahore maua e ki kia hoatu katoa taua Rahui ki nga Maori. Tera ano nga wahi o te Ngaherehere i mua o te Mania kahore he kainga he waerenga ranei a tera pea e tika amuri ake nei kia hokona taua whenua, a ko ta maua e tino tirotiro nei mo a mua, koia tenei, ko te whenua o te raina rohe o tua te Ngaherehere nei inaianei hei a mua ake nei ka nohoia hei pamu iti rere haere i runga i te raina o te Reriwe kua whakaaetia e te Paremete hei hono i te awa-awa o Opunake ki te Raina nui o te Rerewe. Otira ko te tino mea tika o nga mea katoa ko tenei, ma te Kawanatanga e ata tiaki ia eka ia eka o taua Rahui a mana anake e tiaki a taea noatia te awhiotanga o nga kainga Maori i roto i tenei tapahanga whanui a kia kore ai nga tangata e noho ana ki taua whenua e ahei te huna i a ratou ki roto i nga wahi ngaro o te Ngaherehere, a ka riro i a tatou te wahi pai o te Takutai mo te whawhai. Tera ano tetahi mea e tau ana ki tenei mahi mo te Mania, a e mea ana maua me ata whakarite inaianei tonu, a koia tenei, ko nga karaati ma nga rangatira nei ma Hone Pihama raua ko Manaia.

I runga i te korero mo te karaati ma Manaia kahore pea i kiia ki a ia te rahi a ki whea ranei; otira i whakaarohia e te Komihana Hiwari ko te rahinga mona kia 1,500 pea eka a era e marama e whakarite te wahi mana inahoki mana ki taua takiwa.

I runga i te korero mo ta Hone Pihama karaati, ko te kupu tuatahi ki a ia na te Kawanatanga a Ta E. Tapata i te tau 1868 a he mea nui; koia tenei te kupu, kia oti marire te whawhai me hoki katoa ona whenua ki a ia o nga mea e ahei. I muri i tenei ka ki a Tanara Makarini me hoatu he karaati mona ake mo nga eka 1,100, i waenganui o nga awa o Oeo o Ouri a me tetahi rahui penei tonu te rahi mo tona Iwi. I muri mai i tenei i puta pea te whakaaro a Te Hiana ki hoatu 1,500 eka a kia penei ano hoki ma tona Iwi. Ko te whakamutunga i tono a Pihama kia whakaaetia tona hoatu i tona whenua i waenganui o nga awa mo te whenua i te taha ki te Tonga o Oeo kua pau nui hoki ona moni ki te page 3hanga whare me era atu mahi whakapai ki reira; a whakaaetia ana e Te Hiana. Ko nga kupu whakaae ana i puta a kahore rawa tetahi i ea. E mea ana maua me hoatu ki a ia te wahi whenua i waenganui o Oeo me Wahamoko i te taha ki te takutai o te ara nui, ko nga eka o taua wahi 1,100 me te whenua anohoki kua taiepatia kua ngakia ki te kai i te taha ki uta o te ara, a ko nga eka e 300 e 400 ranei, ko enai me apiti atu; a ko te Rahui mo tona Hapu me penei ano te nui i waenganui o Oeo o Ouri me ruri inaianei a me whakamau te karaati.

II Te Kupu mo Parihaka.

Ara te whakaaro me aha te whenua o waenganui o nga awa o Oeo me Hangatahua awa; ko taua whenua i mua i te rironga i te rau o te patu na Taranaki a ko ona eka hui katoa 125,000 a he mania nga eka 34,000 o taua whenua.

Whai haere i roto i enei awa a tae ki nga putake i Tongariro era e penei te wehewehenga, ara: Hangatahua awa 18,000 eka; Parihaka, 58,000 eka; Opunake, 44,000 eka; me Oeo, 26,000 eka.

Otira i whakahokia te Hangatahua awa me Opunake Poraka i whakahokia ki nga tangata Maori na ratou taua whenua i era tau kua pahure ake nei otira i purutia e te karauna nga eka 1,400 awhio haere i Opunake Taone. A inaianei i te takutai ki te Hauraro o te Mania e rua anake o aua wehewehenga e wha e ahei te wehewehe. A i runga i te korero mo tenei me kape ki waho tetahi wahi nui o te Maunga, he kino rawa hoki no te whenua a me mahara ano tatou ko te nuinga o taua whenua i te Takutai he Ngaherehere a e toru maero (a e rua maero) te mamaotanga atu i te moana. Ki te mea ka hangaia tetahi raina awhio ki te taha o te maunga a e iwa nga maero atu o te raina ki te maunga me te waiho i nga maero e whitu i te moana era e pau ki roto ki taua raina awhio nga whenua e ahei te mahi mo nga tau e rua tekau e haere ake nei. I roto i enei raina ko te whenua pai e tau ana kia tatou i te Takutai o Taranaki i ko atu i te Mania, i rahi tata ake i te 60,000 eka a o roto o enei eka kahore i tae ki te 20,000 eka marama.

Otira tenei nga mea e rua hei whakaiti i tenei whenua iti.

I te tuatahi, ko te whakataunga o te Kooti i te tau 1866 kahore ano i ea a e kiia ana 10,000 eka. Kahore e ahei te ata ki ki te rahinga tera hoki e tahi kupu taimaha o roto o ana whakataunga a e kore e marama ia maua inaianei. Otira me whakarite aua mea kahore nei i marama i mua o te wa hei whakarite mo te wahi me te wahi hei whakaea i taua whakataunga.

Tuarua, a rahi ake te taimaha o tenei i to te tuatahi, ko tenei ko te whakarite wahi mo nga tangata o Parihaka. Ko tenei kupu, a kaua e whakaarohia te ara i tangohia ai te whenua o enei tangata o te tu o Te Whiti a kahore nei i mau pu kia Te Kuini a i tangohia nei te whenua e te rau o te patu, he kupu taimaha ano tenei a ko te mea tika me mahi tonu inaianei. Ko te maha o nga tangata haere ki te wehewehenga i waenga ia ratou ia Ngatiruanui i te awa e tata ana ki Oeo i kiia i te tauanga i 1878, 841 hui katoa, a 342 o ratou e noho ana i Parihaka. E kiia ana kua nui haere nga tangata o Parihaka i muri mai i taua tau; ahakoa e tika ana tenei kahore ranei kahore rawa e ahei te whakaaro me ki atu kia Te Whiti me ona tangata me haere atu ratou i Parihaka. A i runga i tenei ko Parihaka Poraka anake e atea i muri iho i te hoaturanga o tetahi Rahui nui ma ratou a ko te tikanga mo tenei ko te tikanga kua whakaritea e Te Ture mo nga whenua Maori e ki nei e 50 eka ma te tangata a me waiho te hawhe o te whenua e ahei te mahia o reira ma ratou. Kahore i oti i konei, ina oti te whenua te whakarite mo nga tangata o Parihaka, ko te wahi e toe kia tatou ko tetahi wahi kuiti rere haere i te Takutai mo nga maero kotahi tekau, tekau ma rua ranei, a i waenganui o nga Poraka nui e rua i whakahokia nei ki te Iwi i era tau. A tera pea e kore e tika kia whakanohoia he kai noho ki taua whenua kuiti mo nga tau maha e haere ake nei. Kua tauiratia hoki tenei tu mahi i te wahi ki te taha ki te hauraro o Urenui a kua mohiotia kaua e hohorotia te penei ano.

Huihuia katoatia a maua kupu era e kitea ko te hawhe o te wahi e tau ana ki te Kawanatanga ki te Tonga o te Mania era ena e puritia hei whakarite mo te hunga o Parihaka; a i runga i te whenua katoa timata i Oeo haere ki Hangatahua awa ko te wahi whenua e toe ana hei mahinga ma maua kahore i tino tae ki te 30,000, eka a o roto o aua eka kahore i rahi ake i te 15,000 eka te wahi marama; a ki te whakaarohia kaua e nohoia te wahi kuiti i te Takutai o Parihaka Poraka e toe ana kia tatou, ko te wahi e tau ana hei nohoanga tangata i te Mania kua iti rawa iho.

Ki te mea kahore i hari te ngakau ki enei tu korero, ko te mea tika kaua tatou e whakakopea i a tatou; a kei te marama nga kupu hei hoaturanga ma maua ki a koe e Te Kawana. E kore e tau te pai ki te whakaroaina te ra mo te whakarite i nga Rahui mo nga tangata o Parihaka. Kei kona nga tangata a me whenua ano mo ratou hei oranga, a tenai ano, kei kona ratou, a e kore ratou e haere atu he wahi ke. Kia hohoro te tau te ngakau o nga tangata katoa ki tenei ka pai; a ka pai kia hohoro te tatu o te ngakau o nga tangata katoa ki tenei, e kore e ea i te whenua i Parihaka nga moni nui e pau nei.

A i runga i tenei ka tukua atu to maua whakaaro tohutohu ki a koe e Te Kawana.

1.

Ko te whenua i Parihaka e takoto nei ki uta o te ara e hangaia nei i te Takutai a rere atu ki uta a taea noatia nga eka 20,000 tae atu ki ti 25,000 eka me whakatau ki nga tangata mo te wa e noho ai ratou i runga i te rongomau.

2.

Ko te whenua ki te Takutai o taua ara i te Parihaka Poraka (i runga i te tikanga o te raina ka whiriwhiria mo te ara) a me te toenga o te Oeo Poraka i te Rahui mo nga tangata a Pihama, me pupuri e te Kawanatanga taea noatia te whakarite e te Karauna nga whakataunga a Te Kooti. Ki to maua whakaaro e kore tenei e taea ki te kore e tae tanei men kia whakaritea e te Paremeta; a ki te page 4penei, kahore e pai kia puta tetahi whakaaro mo taua whenua e toe aua kia tatou kia puta ra ano te whakaaro o te Paramete mo taua mea.

Hei mutunga e mea ana maua ko te mea tika kia whakaaturia ki a koe e Te Kawana te take i tukua atu ai ta maua kupu tohutohu mo Parihaka mo te Mania i te tukunga kotahi.

Ko te take tenei, he uru tahi no aua mea a e kore e ahei te wehewehe. Kahore te mana o Te Whiti i tau ki tona hapu anake. Ahakoa he maha nga mea kua tau hei whakakore i te Whakapono o nga tangata e whai ana i a ia, a ahakoa kei te tupu haere te whakaaro o ratou ki te puta he pakanga ko ratou te mea e mate, mau tonu to ratou whakarongo ki a ia notemea ko te kupu tuatahi o tona tikanga he whakakore o te pono o te riro i te rau o te patu a he ki atu mana e whakahoki katoa o ratou whenua. E mana ana tona tu i runga i tona kupu ko tona mahi he mahi Atua ara, he mahi i runga, i te mana o te Atua a i runga i tona matakite, a ko enei mea e ata whakaponoia ana e nga tangata e whai ana i a ia. Ahakoa e kuare ana enei mea, maumau whakakore i to ratou kaha e mau tonu nei. E kore e ahei te whakanoho tangata ki te whenua a Ngatiruanui i ko atu o Waingongoro i runga i te rongo-mau i te mea kahore a Taranaki ma i te mohio ka peheatia ranei ta ratou; ki te whakamatauria etahi mahi iti hei tami i tenei raru era e nui haere te kata o nga Iwi e rua ki enei mahi iti, a era e kaha haere to ratou tu ke. E kore e ahei te whakakore, ahakoa hiahiatia e tatou te ata whakaputa i te whakaaro mo Parihaka mo te Mania i te wa kotahi; a ki te kore e whakaritea ngatahitia raua ahakoa waiho e te Kawanatanga tetahi ope nui ki konei mo nga tau e haere ake nei e kore a ia e ahei te hoatu i nga kainoho ki runga ki te whenua i runga i te noho marie. A i muri mai i nga mea kua puta i muri o te whawhai a i te ngaunga o te ngakau o nga Iwi e rua era e kuare te ki ki te mahi peneitia pea e kore e puta mai he he o roto; otira e mohio ana maua ki te puta ke tetahi whakaaro i te whakaaro e tukua atu nei e maua ki a koe e Te Kawana e kore e ahei te ata mahi tena. Ahakoa kua ki a Te Whiti kia kaua ona tangata e puta mai ki tenei komihana e mohio ana maua kei te whakaaturia katoatia a maua e mahi nei a kei te ata titiro a ia ratou ki era atu Rangatira o te takutahi ki te ata oti o tenei mea.

Era e rite te hari o tona ngakau ki te hari o te ngakau o nga kainoho o te whenua i reira ki te otinga o tenei mea tohenga roa. E whakapono ana maua ki te mea ka tuturu tana mohio era a ia e waiho kia ata noho i Parihaka era e waiho ia tatou kia atanoho i te Mania. A ki te tahuri tatou ki te noho i te Mania a kahore i ata whakaatu era a ia e ora pai i Parihaka, e kitea pea e kore e taea a Parihaka te Mania ranei engari ma tetahi pakanga tohengaroa a era e mohiotia he pakanga ma te toa.

A ahakoa i runga i enei kupu kua whakaaro maua me tuku tahi atu enei take e rua ki a koe e Te Kawana ko te mea hei timatanga a hei mahinga inaianei ko te maka i nga Rahui i te Mania E ki ana maua ko te ruri i enei Rahui ko te tapahi i nga raina me timata inaianei ki te mea e kiia ana kia kana e pau noa te raumati, a kahore e kitea e maua, ki te mea ka whakamanaia to maua whakaaro hei whakakore i te timata tonu i tenei mahi inaianei.

E tukua atu ana enei mea kotoa i runga i te whakamoemiti ki a koe e Te Kawana.