II Te Kupu mo Parihaka.

Ara te whakaaro me aha te whenua o waenganui o nga awa o Oeo me Hangatahua awa; ko taua whenua i mua i te rironga i te rau o te patu na Taranaki a ko ona eka hui katoa 125,000 a he mania nga eka 34,000 o taua whenua.

Whai haere i roto i enei awa a tae ki nga putake i Tongariro era e penei te wehewehenga, ara: Hangatahua awa 18,000 eka; Parihaka, 58,000 eka; Opunake, 44,000 eka; me Oeo, 26,000 eka.

Otira i whakahokia te Hangatahua awa me Opunake Poraka i whakahokia ki nga tangata Maori na ratou taua whenua i era tau kua pahure ake nei otira i purutia e te karauna nga eka 1,400 awhio haere i Opunake Taone. A inaianei i te takutai ki te Hauraro o te Mania e rua anake o aua wehewehenga e wha e ahei te wehewehe. A i runga i te korero mo tenei me kape ki waho tetahi wahi nui o te Maunga, he kino rawa hoki no te whenua a me mahara ano tatou ko te nuinga o taua whenua i te Takutai he Ngaherehere a e toru maero (a e rua maero) te mamaotanga atu i te moana. Ki te mea ka hangaia tetahi raina awhio ki te taha o te maunga a e iwa nga maero atu o te raina ki te maunga me te waiho i nga maero e whitu i te moana era e pau ki roto ki taua raina awhio nga whenua e ahei te mahi mo nga tau e rua tekau e haere ake nei. I roto i enei raina ko te whenua pai e tau ana kia tatou i te Takutai o Taranaki i ko atu i te Mania, i rahi tata ake i te 60,000 eka a o roto o enei eka kahore i tae ki te 20,000 eka marama.

Otira tenei nga mea e rua hei whakaiti i tenei whenua iti.

I te tuatahi, ko te whakataunga o te Kooti i te tau 1866 kahore ano i ea a e kiia ana 10,000 eka. Kahore e ahei te ata ki ki te rahinga tera hoki e tahi kupu taimaha o roto o ana whakataunga a e kore e marama ia maua inaianei. Otira me whakarite aua mea kahore nei i marama i mua o te wa hei whakarite mo te wahi me te wahi hei whakaea i taua whakataunga.

Tuarua, a rahi ake te taimaha o tenei i to te tuatahi, ko tenei ko te whakarite wahi mo nga tangata o Parihaka. Ko tenei kupu, a kaua e whakaarohia te ara i tangohia ai te whenua o enei tangata o te tu o Te Whiti a kahore nei i mau pu kia Te Kuini a i tangohia nei te whenua e te rau o te patu, he kupu taimaha ano tenei a ko te mea tika me mahi tonu inaianei. Ko te maha o nga tangata haere ki te wehewehenga i waenga ia ratou ia Ngatiruanui i te awa e tata ana ki Oeo i kiia i te tauanga i 1878, 841 hui katoa, a 342 o ratou e noho ana i Parihaka. E kiia ana kua nui haere nga tangata o Parihaka i muri mai i taua tau; ahakoa e tika ana tenei kahore ranei kahore rawa e ahei te whakaaro me ki atu kia Te Whiti me ona tangata me haere atu ratou i Parihaka. A i runga i tenei ko Parihaka Poraka anake e atea i muri iho i te hoaturanga o tetahi Rahui nui ma ratou a ko te tikanga mo tenei ko te tikanga kua whakaritea e Te Ture mo nga whenua Maori e ki nei e 50 eka ma te tangata a me waiho te hawhe o te whenua e ahei te mahia o reira ma ratou. Kahore i oti i konei, ina oti te whenua te whakarite mo nga tangata o Parihaka, ko te wahi e toe kia tatou ko tetahi wahi kuiti rere haere i te Takutai mo nga maero kotahi tekau, tekau ma rua ranei, a i waenganui o nga Poraka nui e rua i whakahokia nei ki te Iwi i era tau. A tera pea e kore e tika kia whakanohoia he kai noho ki taua whenua kuiti mo nga tau maha e haere ake nei. Kua tauiratia hoki tenei tu mahi i te wahi ki te taha ki te hauraro o Urenui a kua mohiotia kaua e hohorotia te penei ano.

Huihuia katoatia a maua kupu era e kitea ko te hawhe o te wahi e tau ana ki te Kawanatanga ki te Tonga o te Mania era ena e puritia hei whakarite mo te hunga o Parihaka; a i runga i te whenua katoa timata i Oeo haere ki Hangatahua awa ko te wahi whenua e toe ana hei mahinga ma maua kahore i tino tae ki te 30,000, eka a o roto o aua eka kahore i rahi ake i te 15,000 eka te wahi marama; a ki te whakaarohia kaua e nohoia te wahi kuiti i te Takutai o Parihaka Poraka e toe ana kia tatou, ko te wahi e tau ana hei nohoanga tangata i te Mania kua iti rawa iho.

Ki te mea kahore i hari te ngakau ki enei tu korero, ko te mea tika kaua tatou e whakakopea i a tatou; a kei te marama nga kupu hei hoaturanga ma maua ki a koe e Te Kawana. E kore e tau te pai ki te whakaroaina te ra mo te whakarite i nga Rahui mo nga tangata o Parihaka. Kei kona nga tangata a me whenua ano mo ratou hei oranga, a tenai ano, kei kona ratou, a e kore ratou e haere atu he wahi ke. Kia hohoro te tau te ngakau o nga tangata katoa ki tenei ka pai; a ka pai kia hohoro te tatu o te ngakau o nga tangata katoa ki tenei, e kore e ea i te whenua i Parihaka nga moni nui e pau nei.

A i runga i tenei ka tukua atu to maua whakaaro tohutohu ki a koe e Te Kawana.

1.

Ko te whenua i Parihaka e takoto nei ki uta o te ara e hangaia nei i te Takutai a rere atu ki uta a taea noatia nga eka 20,000 tae atu ki ti 25,000 eka me whakatau ki nga tangata mo te wa e noho ai ratou i runga i te rongomau.

2.

Ko te whenua ki te Takutai o taua ara i te Parihaka Poraka (i runga i te tikanga o te raina ka whiriwhiria mo te ara) a me te toenga o te Oeo Poraka i te Rahui mo nga tangata a Pihama, me pupuri e te Kawanatanga taea noatia te whakarite e te Karauna nga whakataunga a Te Kooti. Ki to maua whakaaro e kore tenei e taea ki te kore e tae tanei men kia whakaritea e te Paremeta; a ki te page 4penei, kahore e pai kia puta tetahi whakaaro mo taua whenua e toe aua kia tatou kia puta ra ano te whakaaro o te Paramete mo taua mea.

Hei mutunga e mea ana maua ko te mea tika kia whakaaturia ki a koe e Te Kawana te take i tukua atu ai ta maua kupu tohutohu mo Parihaka mo te Mania i te tukunga kotahi.

Ko te take tenei, he uru tahi no aua mea a e kore e ahei te wehewehe. Kahore te mana o Te Whiti i tau ki tona hapu anake. Ahakoa he maha nga mea kua tau hei whakakore i te Whakapono o nga tangata e whai ana i a ia, a ahakoa kei te tupu haere te whakaaro o ratou ki te puta he pakanga ko ratou te mea e mate, mau tonu to ratou whakarongo ki a ia notemea ko te kupu tuatahi o tona tikanga he whakakore o te pono o te riro i te rau o te patu a he ki atu mana e whakahoki katoa o ratou whenua. E mana ana tona tu i runga i tona kupu ko tona mahi he mahi Atua ara, he mahi i runga, i te mana o te Atua a i runga i tona matakite, a ko enei mea e ata whakaponoia ana e nga tangata e whai ana i a ia. Ahakoa e kuare ana enei mea, maumau whakakore i to ratou kaha e mau tonu nei. E kore e ahei te whakanoho tangata ki te whenua a Ngatiruanui i ko atu o Waingongoro i runga i te rongo-mau i te mea kahore a Taranaki ma i te mohio ka peheatia ranei ta ratou; ki te whakamatauria etahi mahi iti hei tami i tenei raru era e nui haere te kata o nga Iwi e rua ki enei mahi iti, a era e kaha haere to ratou tu ke. E kore e ahei te whakakore, ahakoa hiahiatia e tatou te ata whakaputa i te whakaaro mo Parihaka mo te Mania i te wa kotahi; a ki te kore e whakaritea ngatahitia raua ahakoa waiho e te Kawanatanga tetahi ope nui ki konei mo nga tau e haere ake nei e kore a ia e ahei te hoatu i nga kainoho ki runga ki te whenua i runga i te noho marie. A i muri mai i nga mea kua puta i muri o te whawhai a i te ngaunga o te ngakau o nga Iwi e rua era e kuare te ki ki te mahi peneitia pea e kore e puta mai he he o roto; otira e mohio ana maua ki te puta ke tetahi whakaaro i te whakaaro e tukua atu nei e maua ki a koe e Te Kawana e kore e ahei te ata mahi tena. Ahakoa kua ki a Te Whiti kia kaua ona tangata e puta mai ki tenei komihana e mohio ana maua kei te whakaaturia katoatia a maua e mahi nei a kei te ata titiro a ia ratou ki era atu Rangatira o te takutahi ki te ata oti o tenei mea.

Era e rite te hari o tona ngakau ki te hari o te ngakau o nga kainoho o te whenua i reira ki te otinga o tenei mea tohenga roa. E whakapono ana maua ki te mea ka tuturu tana mohio era a ia e waiho kia ata noho i Parihaka era e waiho ia tatou kia atanoho i te Mania. A ki te tahuri tatou ki te noho i te Mania a kahore i ata whakaatu era a ia e ora pai i Parihaka, e kitea pea e kore e taea a Parihaka te Mania ranei engari ma tetahi pakanga tohengaroa a era e mohiotia he pakanga ma te toa.

A ahakoa i runga i enei kupu kua whakaaro maua me tuku tahi atu enei take e rua ki a koe e Te Kawana ko te mea hei timatanga a hei mahinga inaianei ko te maka i nga Rahui i te Mania E ki ana maua ko te ruri i enei Rahui ko te tapahi i nga raina me timata inaianei ki te mea e kiia ana kia kana e pau noa te raumati, a kahore e kitea e maua, ki te mea ka whakamanaia to maua whakaaro hei whakakore i te timata tonu i tenei mahi inaianei.

E tukua atu ana enei mea kotoa i runga i te whakamoemiti ki a koe e Te Kawana.