.jpg)
New Zealand: Acts affecting Native Lands, 1886, 1888-91 and 1894-95
Wahi XIII. — Etahi Tikanga Ke Atu
Wahi XIII.
Etahi Tikanga Ke Atu.
(1.) Kai-whakamaori.
| 103. | Ka ahei te Kawana i raro i tona ringa ki te tuku raihana ki nga tangata e mohiotia e ia he tika kia tu ai ratou hei kai-whakamaori i raro i tenei Ture, a, ka ahei hoki ia ki te whakakore atu ano i aua raihana: Otira ko nga raihana i tukuna atu ki nga kai-whakamaori i mua atu o te mananga o tenei Ture, kihai nei i whakakorea, me mana tonu, a, ka ahei tenu aua tangata whai-raihana ki te mahi whakamaori i raro i tenei Ture, kia puta ra ano i te Kawana he kupu whakamutu i a ratou. |
| 104. | Ka ahei te Kawana, i runga i tana i kite ai he mea tika ki te whakatarewa i te raihana ki te whakamutu ranei i tetahi kai-whakamaori i whakaturia, e mahi ana ranei, i raro i tenei Ture. Ka ahei page 25 tetahi Kai-whakawa ki te whakatarewa i te raihana a tetahi kai-whaka-maori, engari me ripoata e ia i reira ano taua whakatarewatanga ki te Kawana, me te whakaatu ano hoki i te take. Ka kore noaiho taua whakatarewatanga ki te kore e whakawakia taua mea i roto i nga marama e tern o muri iho o te ra i whakatarewatia ai te raihana a taua tangata. |
| 105. | Ko te tangata e mahi tinibanga ana i runga i te ki he kai-whakamaori whai raihana ia, kua whakatarewatia ranei tana raihana, ka tika kia whiua ia kia utu i te moni kia kaua e nuku atu i te rima tekau pauna. |
(2.) Kati i te hoatu Waipiro ki nga Maori.
| 106. | Mehemea ka whakaaro tetahi Kai-whakaw kei te raru-raru te whakahaere o nga mahi o te Kooti e tu ana i taua wa i runga i te hoatu waipiro ki nga Maori e tetahi tangata whai raihana paparakauta, ka ahei taua Kai-whakawa ki te whakaputa ota i raro i tona ringa he ki atu ki taua tangata kia kaua ia e hoatu waipiro kia kaua ranei ia e whakaae kia hoatu he waipiro e tana paparakauta ki te Maori i te wa e tu ana taua Kooti i tetahi wa ranei i ata whakaritea. Me ahei (te Kooti) ki te whakakore atu ki te whakaputa hou atu ano ranei i aua tu ota i ia wa i ia wa. |
| 107. | Mehemea ka turi tetahi tangata ki taua ota i muri iho i te taenga atu o taua mea ki a ia, o te waihotanga ranei ki tona whare raihana ka ahei te hamene i a ia ki te aroaro o taua Kooti, a ki te mea ka kitea tona hara me whiu kia utu ia i te moni kaua e iti iho i te tekau pauna kaua e neke ake i te rima tekau pauna mo ia hara pera, a ko taua hara me tuhi ki tua o tana raihana. |
(3.) Nga Moni a nga Maori e mana kore ana ki ta te ture.
| 108. | Ka ahei te Kooti i ia wa i ia wa ki te whakahau i tetahi moni, i etahi wahi ranei o nga moni, e puritia ana, a muri ake nei ranei puritia ai e te Kai-tiaki mo te Katoa e tetahi atu Apiha ranei a te Kawanatanga hei painga mo nga Maori, kia whakaputaina atu ki te Maori e tika ana mana aua moni, ki etahi atu tangata ranei, a mana e whakaaro te rahi o nga moni e tika ana hei whakaputa mana ia wa ia wa hei oranga, hei utu mo te whakaakotanga ki te kura, hei utu painga ranei mo aua Maori e hapa ana ki ta te Ture. |
| 109. |
Mehemea e puritia ana e te Kai-tiaki mo te Katoa e tetahi atu Apiha pera ranei etahi moni pera i runga i tetahi ritenga tiaki, ka ahei te Tumuaki Kai-whakawa i ia wa i ia wa i runga i tana i mahara ai he tika, ki te whakahau kia whakarereketia nga tikanga o taua tiaki; a me pupuri e te Kai-tiaki mo te Katoa e taua Apiha ranei aua moni i runga i nga tikanga kua whakarereketia ra. Mo runga i nga tikanga o tenei tekiona, ka ahei te Tumuaki Kai-whakawa ki te whakahau kia uiuia e te Kooti e tetahi Kai-whakawa ranei nga mea e maharatia ana he tika kia uiuia |
(4.) Whakawhiti Taonga.
| 110. | Ko nga pukapuka e rehitatia ana i raro i "Te Ture Whaka-whiti Taonga, 1889," mehemea i mahia e tetahi Maori e noho ana i Aotearoa i muri iho i te wa e timata ai te mana o tenei Ture, e kore taua pukupuka e mana mehemea kaore i mahia i raro i nga tikanga kua whakaritea mo nga mahi tiiti i te tekiona rima tekau ma toru o tenei page 26 Ture, ara, i runga ano i nga wahi o taua tekiona e rite ana mo taua mahi. |
(5.) Nga hara.
| 111. |
Mehemea ka kitea e tetahi Kai-whakawa kua korero tito tetahi tangata i a ia e whaki korero ana, i roto ranei i tetahi pukapuka ki pono ana, i nga patainga, i ana kupu whakahoki patai ranei, i te whakahaerenga ranei i nga putake i te aroaro o te Kai-whakawa, ka ahei ia ki te whakahau kia whakawakia taua tangata mo tana hara korero tito, mehemea ra ka kitea e ia e whaitikanga ana kia whakawakia, ka whaimana hoki ki te whakatau kia whakawakia taua tangata i te tuunga tuatahi o te Hupirimi Kooti mo nga whakawa kirimana, i roto i taua takiwa i puta ai aua kupu tito, a mehemea ka taea e taua tangata te whakarite mai tetahi tangata etahi tangata ranei e kaha ana ki te whakatakoto i te utu tika hei taunaha, hei tehu tuturu ka tae atu ia ki taua tuunga o te Hupirimi Kooti, me te kupu whakaatu tuturu atu ka tuku atu ia i a ia kia whakawakia, me tana kore haere ke atu i te whare Kooti me ka kore e whakaaetia tana haerenga ketanga; ka ahei hoki taua Kai-whakawa ki te whakarite tikanga mo nga tangata e mahara ana ia he mea tika hei tono i taua whakawa, hei kaikorero ranei i te hara o taua tangata kua whakahaua peratea ra kia whakawakia tona hara, a ka ahei taua Kai-whakawa ki te whakaputa i tana tiwhikete ki te tangata mana e teno te whakawa, kia mohiotia ai he mea ata whakamana ia kia mahi i aua tikanga. Kaua e tenoa he utu mo te whakaputanga o taua tu tiwhikete, a kati ano ko taua tiwhikete te tehu whakaatu he mea ata whakahau taua tono whakawa; a ki te whakaaturia taua tiwhikete me whakaae atujete Hupirimi Kooti kia utua atu nga moni i pau i runga i taua whakawa mo te tangata i whakawakia i runga i te mana o taua tiwhikete whakahau whakawa pera, mehemea ra kaore e whakahaua ana e te Kooti tetahi atu tikanga mo aua utu i pau i runga i taua whakawa. Ko nga utu e whakaaetia ana kia utua peratia me utu e te Minita Whakahaere i nga Moni o te Koroni. |
| 112. | Mehemea ka korero kino whakatoi tetahi tangata ki tetahi Kia-whakawa, Ateha ranei, ki tetahi kai-tuhituhi, kai-whakamaori, Apiha ranei o te Kooti i te wa e noho ana i roto i te Kooti e mahi ana ranei i nga mahi o te Kooti, i te mea e haere atu ana ki te Kooti e hoki mai ana ranei i te Kooti, a ki te whakararuraru tetahi tangata i nga mahi o te Kooti, ka tutu ranei i roto i te Kooti, ka tika kia hopukia taua tangata e tetahi katipa, e tetahi Apiha ranei o te Kooti, e ia anake e ratou ranei ko etahi atu tangata, i runga i te whakahau a te Kai-whakawa o te Kooti, a ki te pupuri hoki i taua tangata kia tae ki te wa e nukuhia ai te Kooti i tau ra; ka ahei te Kai-whakawa mehemea ka mahara ia e tika ana, ki te whakaputa i tetahi waraati i raro i tona ringa me te hiiri o te Kooti, kia whiua taua tangata hara ki te whare herehere mo nga ra kaua e neke ake i nga ra kotahi tekau ma wha, ki te whakatau ranei kia utu taua tangata i nga moni kaua e hipa ake i te kotahi tekau pauna mo ia hara pera, a ki te kore e utua ka taea te whakatau kia whiua taua tangata hara ki te whare herehere mo nga ra kaua e neke ake i nga ra kotahi tekau ma wha, me ka kore e utua wawetia aua moni.page 27 |
| 113. | Ko ia whiu e whakaritea ana e tenei Ture ka ahei kia whakataua e te Kooti i te mea kua watea te tangata e kiia ana i hara ia ki te whakaatu i nga take e kore ai e tika kia whakataua aua whiu. |