Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

New Zealand: Acts affecting Native Lands, 1886, 1888-91 and 1894-95

Whakamaramatanga Kupu

Whakamaramatanga Kupu.

3.I roto i tenei Ture, me ka kore e whakarereketia e te hangaitanga o nga korero i uru ai taua kupu, koia nei te tikanga o nga kupu e whai ake nei,—
  • Tiwhikete tohu ora ko tona tikanga he tiwhikete penei me tenei e mau ake i te Kupu Apiti A o tenei Ture hei tukunga atu ma tetahi Kaititiro, mo nga hipi e mohiotia ana e ia kaore i te pangia e tetahi mate e whakahuatia nei i roto i tenei Ture:
  • Takiwa ora ko tona tikanga he takiwa kua panuitia e te Kawana kaore he mate o nga hipi o roto o taua takiwa:
  • Whenua o te Karauna e uru ana ki nga tikanga o enei kupu nga whenua katoa e whakahuatia ana i roto te whakamara-matanga o nga whenua o te Karauna e mau ra i Te Ture Whenua, 1885:
  • Patu ko te tikanga o tenei kupu, he patu kia mate, me te tanu kia rua putu rawa te hohonu iho ki raro o te mata o te whenua, me te tahu ranei ki te ahi, me te kohua ranei ki te wai wera e rewa katoa ai te hinu:
  • Tipi tona tikanga mehemea ia e whakahuatia ana mo te kutu ririki nei he ruku he rumaki ranei i te hipi ki roto ki tetahi ahua rongoa e kaha ana ki te whakamate i te kutu ririki:
  • Tipi ko te tikanga o tenei kupu e whakahuatia ana i roto i etahi atu o nga tikanga nei, he ruku he rumaki ranei i te page 2hipi ki tetahi rongoa e kaha ana ki te whakamate i te hakihaki e ora ai te hipi;
  • Takiwa tona tikanga he takiwa e whakaritea ana nga rone e te Eawana i runga i te mana o tenei Ture:
  • Horoi mea horoi ko te tikanga o enei kupu mehemea ia e whakahuatia ana mo te kutu hipi ririki nei, he paninga i te hipi ki tetahi rongoa e kaha ana ki te whakamate i te kutu ririki nei:
  • Horoi mea horoi ko te tikanga o enei kupu mehemea ia e whakalmatia ana i roto i etahi atu tikanga nei, he paninga i te hipi ki tetahi rongoa e kaha ana ki te whakamate i te hakihaki e ora ai te hipi:
  • Whiu te tikanga o tenei kupu he whiu, he kawe, he tango, he arahi ranei ahakoa i pewheatia te whakahaere:
  • Eahui ko tona tikanga he hipi e tikina tahitia ana e haere tahi ana ranei i te kahui kotahi, me nga hipi o roto o nga rohe o te pariki kotahi, o te want kotahi ranei kua taiapatia, o te raana kotahi ranei e nohoia ana e te kahui kotahi:
  • Tiakina ana ko te tikanga o enei kupu e tiakina haeretia ana e kitea tonutia atu ana hoki:
  • Huanui ko tona tikanga he huanui he rori ranei e haerea ana e te katoa:
  • Takiwa e pangia ana e te mate ko te tikanga o enei kupu he takiwa e pangia ana etahi o nga hipi o roto e te mate, he takiwa ranei kua panuitia e te Eawana he takiwa tera e pangia ana e te mate:
  • Raana e pangia ana e te mate ko tona tikanga he raana e nohoia ana e etahi hipi e pangia ana e te mate, i nohoia ranei e etahi hipi e pangia ana e te mate a kaore ano kia pahure noa te toru marama i muri mai o te nohonga o aua hipi i runga i taua raana:
  • Hipi e pangia ana e te mate koia nei nga tikanga o enei kupu ko enei e whai ake nei—
    (1.)Eo nga hipi e pangia ana e te mate hakihaki, e pangia ana ranei e te mate heke nei o te hupe;
    (2.)Eo nga hipi katoa o tetahi kahui hipi e pangia ana e te mate pera tetahi hipi kotahi etahi hipi maha atu ranei o taua kahui;
    (3.)Eo nga hipi katoa i uru tahi atu i muri mai o te toru marama ki roto ki etahi atu hipi e pangia ana e te mate pera;
    (4.)Eo nga hipi katoa e noho tahi ana me etahi atu hipi e pangia ana e te mate i runga i te whenua kotahi i te raana kotahi ranei;
    (5.)Eo nga hipi katoa o runga o tetahi kaipuke, poti, iari, tetahi wahi ranei kua taiapatia, i roto ranei i tetahi kaata, taraka ranei e nohoia tahitia ana e etahi atu hipi e pangia ana e te mate;
    (6.)Eo nga hipi katoa o runga o tetahi kaipuke, poti ranei, i roto ranei i tetahi iari, tetahi wahi ranei kua taiapatia, i roto ranei i tetahi kaata, taraka ranei, i nohoia ra e page 3te hipi e pangia ana e te mate i roto i nga marama e toru o mua tata atu o taua wa, engari ano mehemea kua tino horoia rawatia taua iari, kaata, taraka ranei ki tetahi rongoa e kaha ana ki te patu i te mate hakihaki;
    (7.)Ko nga hipi katoa i pangia e te mate, kia puta ra ano te tiwhikete tohu ora mo aua hipi;
    (8.)Ko nga hipi katoa i pangia e te mate i roto i nga marama e ono o mua atu, a i tipia i horoia ranei ki te rongoa, ka kiia e pangia ana e te mate tae noa ki te paunga o nga marama e toru o muri o te tipinga o te horoinga ranei ki te rongoa, engari ano mehemea i tirohia aua hipi e te Kaititiro i mua tata atu i te tipinga i te horoinga ranei a i whakaputaina e ia tana tiwhikete tohu ora mo aua hipi:
  • Kaititiro ko tona tikanga ko ia Tumuaki o nga Kaititiro Hipi ko ia Kaititiro hipi ranei i whakaturia i runga i te mana o tenei Ture; a mehemea i whakaturia he Kaititiro Hipi mo etahi takiwa wahanga takiwa ranei, kei reira ko te tikanga ia o nga kupu Tumuaki Kaititiro, ko te Tumuaki o nga Kaititiro Hipi ko te Kaititiro Hipi ranei o taua takiwa wahanga takiwa ranei, ara mo runga ia i nga tikanga e pa ana ki nga hipi o roto o taua takiwa wahanga takiwa ranei, mo runga hoki mo nga panui me nga whiu, me era atu tikanga e pa ana ki nga hipi me nga tangata na ratou aua hipi o roto o taua takiwa wahanga takiwa ranei:
  • Minita ko tona tikanga ko ia mema o te Kawanatauga kei a ia ra te mana whakahaere i nga tikanga o tenei Ture:
  • Pukapuka whakaatu atu ko tona tikanga he pukapuka tuhi kupu whakaatu atu i tukuna atu i runga i enei huarahi, ara, he mea hoatu tonu atu ki a ia, he mea waiho ranei, he tuku ranei ma te Poutapeta ki te tari ki te kainga ranei o tetahi Kaititiro, ki te kainga ki te wahi whakamutunga i mohiotia ai i noho tetahi tangata whai hipi tetahi atu tangata ranei i Niu Tireni nei, me whakapiri ranei taua pukapuka whakaatu atu ki te whare ki tetahi wahi marama ranei e kitea ai i te raana o taua tangata o taua tangata whai hipi ranei:
  • Tangata noho ko te tangata nana ake te kainga penei me tenei kua whakamaramatia ake nei te tikanga o taua kupu kainga, tae atu hoki ki te tangata kaumatua e noho ana e tiaki ana ranei i taua kainga.
  • Tuku pukapuka whakaatu atu ki te tangata ko tona tikanga he pukapuka whakaatu atu i hoatu tonu atu ki te tangata mana taua pukapuka, he mea hoatu ranei ki tetahi tangata kaumatua e noho ana i te tino whare nohoanga o te kainga o taua raana, a (ki te kore e kitea he tangata i reira) me whakapiri ki tetahi wahi watea o taua whare nohoanga o te kainga e kitea ai taua pukapuka.
  • Kainga e uru katoa mai ana ki raro o tenei kupu nga mea e whai ake nei, ara, te teihana, raana, pariki, maara, iari, page 4whare katikatinga hipi, tipi, tepara, wnare ke ano ranei, wahi ranei e haere ai nga hipi e noho ai e tutakina ai ranei ki roto:
  • Panui tona tikanga he tuku panui ki tetahi ki etahi nupepa ranei e kitea nuitia ana i te takiwa e pangia ana e nga tikanga o taua panui.
  • Raana tona tikanga ko te teihana hipi ko te paamu ranei, ko nga teihana hipi ko nga paamu ranei e piri tahi ana, ko tetahi atu whenua ranei kotahi ano te kai-whakahaere, e whakahaerea atu ana ranei i te kainga kotahi:
  • Tangata whai hipi, tangata nana nga hipi ko te tikanga o enei kupu ko te tangata nana ko te tangata ranei e whaipaanga ana ki etahi hipi, ahakoa nana ake ano na raua tahi na ratou tahi ranei ko etahi tangata nga hipi, ka uru mai ano hold ki roto ki aua kupu te tangata e tiaki ana e whakahaere ana ranei i nga hipi (engari e kore e uru mai ki aua kupu te tangata e whai mokete kau ana ki runga ki nga hipi kaore nei kia riro atu nga hipi i a ia):
  • Hipi ko te tikanga o tenei kupu e pa atu ana ki nga hipi katoa, hipi kaumatua, kuao ranei, tane, wahine ranei, aha ranei, ki te mea ra kaore e whakaritea ketia ana he ritenga i roto i nga tikanga o tenei Ture:
  • Hipi haerere pokanoa noaiho ko nga hipi e haere noa ana kaore i te tiakina haeretia e tetahi tangata, e haerere ana ranei i tetahi huanui i tetahi atu whenua ranei kaore nei i te nohoia e te tangata nana aua hipi, kaore hoki ona take e tika ai kia haere ona hipi i reira:
  • Wahanga takiwa tona tikanga ko ia wahanga o nga takiwa e whakaritea ana i runga i te mana o tenei Ture.
9.

Ka ahei te Kawana i ia wa i ia wa ki te whakatu i tetahi Tumuaki mo nga Kaititiro Hipi mo ia takiwa me te Kaititiro kotahi maha atu ranei mo ia wahanga takiwa, me era atu apiha e maharatia ana e ia e tika ana kia whakaturia, ka ahei hoki ia i ia wa ki te wha-kakore i aua tangata e whakaturia peratia ana e ia. Ka ahei noatu te whakatu tetahi Tumuaki Kaititiro mo te takiwa kotahi mo nga takiwa maha atu ranei, me ahei noatu hoki te whakatu i tetahi Kaititiro mo te wahanga takiwa kotahi ano maha atu ranei, ahakoa he wahanga no te takiwa kotahi kaore ranei.

Ko ia Tumuaki o nga Kaititiro me noho i roto i tona takiwa ake, i roto ranei i tetahi o ona takiwa kua whakaturia ra ia mo reira, me noho hoki te Kaititiro i roto i tona wahanga takiwa i roto ranei i tetahi o ona wahanga takiwa pera kua whakaturia ra ia hei Kaititiro mo reira.

Kaua ia tetahi Kaititiro e whai hipi ana ake ano i roto i te takiwa kua whakaturia ra ia hei Kaititiro mo reira.

10.Me ahei ia Kaititiro ki te titiro i etahi hipi o roto o tona takiwa wahanga takiwa ranei i ona wa e mahara ai ia he mea tika mo runga mo nga mahi whakahaere i nga tikanga o tenei Ture; me ahei ia ki te haere atu ki te hoki mai ranei me te haerere i roto i nga whare i runga ranei i nga whenua katoa i runga i tana mahi tirotiro i nga hipi, ki te titiro ranei i nga tipi ruku hipi, i runga ranei i etahi atu mahi e whakamana nei e tenei Ture kia mahia e ia.page 5
11.Ko ia tangata whai hipi, ko ia tangata ke ranei e arai ana i te Kaititiro kia kore ai e taea e ia te titiro pera, ko ia tangata pera e arai ana e turi ana e mangere ana ranei e ki ana ranei e kore ia e huihui i ana hipi, kaore ranei e hohoro ana tana huihui i ana hipi kia tirohia peratia aua hipi, kaore ranei e whakahoa atu ana kia taea ai te tirotiro e taua Kaititiro, ka taea taua tangata te whiu kia utu i nga moni kia kaua e hipa atu i te kotahi rau panna.
12.Mehemea ka mahara te Kaititiro he mea tika kia taea ai e ia te ata whiriwhiri kia mohiotia ai e ia te ahua o etahi hipi, ka ahei ia ki te tono atu ki te tangata nana nga hipi kia tuhia e ia tana kupu pono kia penei me tenei e mau ake i te Kupu Apiti B o tenei Tare; a ko ia tangata whai hipi e turi ana e mangere ana ranei ki te mahi i taua kupu pono pera me ka kiia atu kia mahia e ia, ka taea ia te whiu kia utu i te moni kia kaua e hipa ake i te rima tekau pauna kia kaua hoki e iti iho i te tahi tekau pauna; a ko ia tangata e mahi ana i tetahi kupu pono pera ana me tana mohio ano he tito, ka taea ia te whiu kia utu i te moni kia kotahi rau pauna, kia whiua ranei ia ki te whareherehere mo tetahi wa ano kia kaua e roa atu i te ono marama.
13Ko ia Kaititiro e tuhia ana ki tona aroaro tetahi o nga kupu pono e whakahuatia ana i roto i tetahi tekiona o tenei Ture, mehemea e mahara ana ia e whaitikanga ana kia pera ka ahei ia ki te tono atu ki te tangata nana taua kupu pona kia tukuna mai e ia ki taua Kaititiro etahi atu kaikorero etahi atu tohu ranei hei tautoko i te tika o nga kupu o roto o taua pukapuka kupu pona ra; a mehemea ka kore e tukuna atu he kaikorero he tohu tika ranei e mahara ai taua Kaititiro he pono, ki te kore hoki e marama taua Kaititiro e hara i te hipi e pangia ana e te mate aua hipi e huaina ana i roto i tetahi pukapuka kupu pono pera, kei reira me kaua ia e hoatu i te tiwhikete tohu ora mo aua hipi.
14.Me ahei nga Kaititiro ki te tono atu ki nga tangata e pa atu ana ki nga mahi tiaki whakahaere ranei mo etahi hipi kia whaki atu ki a ia i nga mea e mohiotia ana e ratou mo runga mo aua hipi; a ko ia tangata kua tonoa peratia atu ra, kaore e whakaae atu ana e turi ana ranei ki te whaki kupu atu, kaore e whakaae ana e turi ana ranei ki te whakahoki i nga patai a te Kaititiro e pataia ana i raro i te mana o tenei Ture, ka taea aua tangata te whiu kia utu i te moni kia kaua e hipa ake i te rima tekau pauna.
15.Ko ia tangata e korero tito ana i runga i te ngakau mohio i a ia e whakahoki ana i aua patai, i a ia ranei e whaki korero ana i raro i nga tikanga o nga tekiona e rua o mua tata ake i tenei, ka taea te whiu kia utu i te moni kia kotahi rau pauna kia whiua ranei ki te whareherehere mo tetahi wa kia kaua e roa atu i te ono marama; engari hoki kaua tetahi o enei tikanga e kiia e whakahau ana i te tangata kia whaki korero ia kia utu ranei i tetahi patai e taea ai ia te whakawa mo tetahi hara kirimina.
16.Ko ia Kaititiro kua whakaturia i raro i nga tikanga kua meingatia ake nei, e tuku ana i tetahi ripoata tito i runga i te ngakau mohio, e tuku ana ranei i tetahi tiwhikete tito mo etahi hipi kua tirohia e ia, ka taea ia te whiu kia utu i te moni kia kaua e hipa ake i te tahi rau pauna kia kaua e iti iho i te rua tekau pauna, kia whiua ranei ki te whareherehere mo tetahi wa kia kaua e roa atu i te ono marama.page 6
17.Ko ia Kaititiro e tono ana e tango ana ranei i tetahi moni, utu ranei o tua atu i tona utu tika ano, e nukarau ana e tika ana i runga i tana mahi pera kia utua, ka taea ia te whiu kia utu i te moni kia kotahi rau pauna; a ki te whakataua tona hara pera me mutu tonu atu ia i tona tuunga.
18.Kaua e whakarongona e whakaaetia ranei tetahi whakawa tetahi atu tono whakawa ranei mo tetahi Kaititiro tetahi atu apiha ranei mo runga mo tetahi mahi ana i a ia e whakahaere ana i aua mahi i raro i nga tikanga o tenei Ture mehemea kaore i timataria i roto i nga marama e ono o muri tata i taua mahinga ana i taua take i tonoa ai te whakawa mona.
19.Me panui i ia toru marama ki te nupepa kotahi maha atu ranei o roto o taua takiwa me te Gazette hoki te rarangi o nga raana hipi e noho ana he hipi e pangia ana e te mate, me nga kahui hipi te kahui hipi ranei e pangia ana e te mate, me mau ano hoki te tiwhi-kete a te Kaititiro o taua takiwa ki aua panui.
20.

Me whiwhi parani te Tumuaki o nga Kaititiro o ia takiwa, me kaua e rite tona parani ki tetahi atu parani kua rehitatia (ko taua parani ka huaina ikonei ko te parani o te tari ) me rehita e ia i te pukapuka rehita parani e takoto ana i te tino tari o te takiwa rehita parani kua whakaritea i raro i Te Ture Parani Paranitanga, 1880, e tu ra i reira te tari o taua Tumuaki, me rehita ano hoki i te pukapuka rehita parani o nga takiwa rehita parani katoa e tutata ana ki te takiwa o taua Tumuaki, ko te parani o te tari o nga Tumuaki katoa ma nga Kaititiro anake o roto o te takiwa o taua Tumuaki e parani i raro i nga tikanga o tenei Ture, i runga ranei i te whakahau a te Tumuaki o te takiwa.

Ko ia tangata e pokanoa ana ki te parani ki tetahi o nga parani o te tari ki tetahi atu parani ranei e ahua rite ana e kore ai e ata mohiotia atu he parani ke, ka taea ia te whiu i runga i te whakataunga whakawa kia utu ia i te moni kia kaua e hip a ake i te kotahi rau pauna kaua hoki e iti iho i to rua tekau ma rima pauna.