Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

New Zealand: Acts affecting Native Lands, 1886, 1888-91 and 1894-95

Niu Tireni. Whakawa Mo Ngarara Me Waipiro

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

page 42

Niu Tireni. Whakawa Mo Ngarara Me Waipiro.

He Ture hei whakarite i tetahi atu Whiriwhiringa mo runga mo nga Whenua e mohiotia nei ko te Ngarara me Waipiro.

Notemea i te tunga o te Kooti Whenua Maori i Otaki i te tau tahi mano waru rau waru tekau ma whitu i whakawakia nga tono a Inia Tuhata me etahi atu kia rohea te taha ki te hauauru o te whenua e mohiotia nei ko te Ngarara (e huaina nei ikonei "ko taua Poraka o te Ngarara"), a puta ana te whakataunga kia whakatakotoria nga rohe o nga paanga whaitaketanga e tika ana ki a Inia Tuhata me etahi atu: A notemea hoki i tukuna he tono whakawa tuarua i roto i nga marama e toru o muri tata o taua whakataunga, a whakakorea atu ana taua tono e Hoani Eruini Maketonore te Tumuaki o nga Kaiwhakawa o taua Kooti:

A notemea hoki, i te tuunga o taua Kooti i tu ki Waiomatatini i te rua tekau ma toru o nga ra o Hune, tau tahi mano waru rau waru tekau ma rima, i puta te whakatau mo runga mo te whaitaketanga ki te whenua e mohiotia nei ko Waipiro (e huaina nei ikonei ko "taua Waipiro Poraka"): A notemea hoki i whakahaua kiatu he whakawa tuarua a whakawakia tuaruatia ana, a i te tekau o nga ra a Nowema, tau tahi mano waru rau waru tekau ma ono, i puta tetahi whakatau a rereke ana ki te whakataunga tuatahi:

A notemea hoki i meingatia i te tekihana rua tekau ma whitu o "Te Ture Whakatikatika 1888 i te Ture Kooti Whenua Maori 1886," kia tau he tikanga here ki etahi whenua whakahuatia tahitia ana a Waipiro a te Ngarara kia kaua ai e taea te hoko, te riihi, te tuku pewhea ranei taea noatia te mutunga o tera huinga o te Runanga Nui o te Paremete:

Notemea hoki, i runga i tetahi Komihana o te toru o nga ra o Nowema, tau tahi mano waru rau waru tekau ma waru, i whakaturia etahi Komihana hei whiriwhiri i nga putake i whakahuatia ra i roto i taua Komihana, a kia tirohia hoki e raua mehemea a kitea ana i roto i nga mea e rapua ana e raua, e tika ana ranei kia whakamana page 43nga whakataunga a te Kooti Whenua Maori, too runga mo taua Waipiro Poraka mo taua Ngarara Poraka ranei, mehemea ranei e puta ana mai te ngakau-awangawanga mo runga mo aua whakataunga e tika ai kia ata whiriwhiria ano aua take: A notemea i tukuna atu e aua Komihana ta raua ripoata kia te Kawana i te tekau ma iwa o nga ra o Tihema, tau tahi mano waru rau waru tekau ma waru, mo runga mo aua putake i whakahuatia ra i roto o taua Komihana, a whakaaturia ana e raua etahi ritenga i maharatia e raua he mea tika kia mahia, kua oti nei hoki te perehi katoa a raua kupu whakaatu atu i roto i ta raua ripoata, i tukuna mai nei ki nga Whare e rua o te Paremete, i tenei huihuinga ano, i runga i te kupu whakahau a te Kawana, ara te pukapuka nama G.-1: Notemea hoki he mea tika kia whakamana etahi o aua kupu tohutohu mai a aua Komihana:

Noreira ka Meingatia hei Ture e te Runanga Nui o Niu Tireni e noho huihui ana i roto i te Paremete, i runga hoki i tona mana, ara:—

1.Te Ingoa Poto o tenei Ture ko "Te Ture Whakarite Wha-kawa mo te Ngarara me Waipiro, 1889."
2.Ahakoa te mahi a te Kooti Whenua Maori, me taua Tumuaki o nga Kaiwhakawa, e whakamana ana e whakahaua ana hoki taua Kooti kia tahuri ki te whakawa ano i taua tono roherohe mo taua Ngarara Poraka, a me whakahaere te whakawa hou ano i whakahaua e taua Tumuaki o nga Kaiwhakawa, a me haere taua whakawa i raro i nga tikanga ka whakaritea ake nei: Engari hoki ko nga wahi whenua kua whakataua nei ki a Puketapu me Otaraua me kaua e pangia e tetahi ota a taua Kooti e whakaputaina ana i runga i te mana o tenei Ture.
3.Ahakoa te whakataunga a te Kooti i whakaputaina i runga i taua whakawa tuarua mo taua Waipiro Poraka, me hohoro marire ano te tu o te Kooti ki te whakawa ano i aua tono, a me whakahere taua whakawa hou ano kaore i tu taua whakawa tuarua.
4.Mehemea e whakaaro ana te Kooti he mea tika ka ahei te tono kia taia te takotoranga o nga whaipaanga o ia tangata o ia hapu ranei ki runga i te mapi o taua Ngarara Poraka; erangi ekore e ruritia te hea o ia tangata o ia hapu ranei, kia tae ra ano te tono tuhituhi a te tangata whai take a nga tangata whai take ranei ki te Kairehita o te Kooti Whenua Maori i Poneke kia tukuna te ota wehewehe i tana i a ratou whaipaanga ranei; a kei reira ko te whaipaanga anake o te tangata whaitake o nga tangata whaitake ranei e tono pera ana: Engari me utu ano hoki e nga tangata whaitake tana hea tika o te utu o te rohe o tona whaipaanga e piri tata ana ki te taha o tetahi atu whaipaanga kua tonoa nei kia whakaputaina he ota roherohe. I te rapunga o te nui o tetahi whaipaanga me mahara ano te Kooti ki te nui o nga moni reti o nga oranga ranei i puta mai i te Ngarara Poraka kua riro nei i te tangata nana taua whaipaanga.
5.I muri iho i te whakataunga o te whakawa hou e whakahaua nei e te rarangi toru o tenei Ture, me tuku atu e te Tumuaki o nga Kaiwhakawa tana ripoata whakaatu atu ki te Minita mo te taha Maori, mehemea e whakatika ana e whakarereke ana ranei taua wha-katau i te whakataunga o te whakawa tuarua o mua ra, a ki te kore e whakatikaia taua whakataunga ra kei reira me utu atu ano kia Tuta page 44Nihoniho nga moni mo te wea i utua ra e ia i muri mai o taua whakataunga hou, ara ana moni i pau o waho atu o nga moni kua riro nei i a ia o te reti o tana whenua.
6.I roto i nga whakaherenga e mahia ana i raro i tenei Ture, ko nga whaikorero i whakina e nga tangata i korero ki te aroaro o taua Komihana e pa ana ki nga putake e whakahaerea ana e to Kooti, e tika ana kia tirohia e te Kooti ano nei he korero i whakina ki te Kooti i runga i tetahi whakawakanga ano a te Kooti Whenua Maori; engari ka ahei ano te Kooti i te mea e whakahaerea ana taua whakawa ki te karanga i etahi o aua kaikorero kia haere mai ano ki te whaki korero.
7.Kaua rawa tetahi tikanga o tenei Ture e whakahe e takahi ranei i tetahi riihi tika o taua Ngarara Poraka o taua Waipiro Poraka ranei, tetahi taha, ranei o aua Poraka, i mahia nei ana riihi i mua atu o te mananga o "Te Ture Whakatikatika 1888 i te Ture Kooti Whenua Maori, 1886," e pa ana ranei ki te whaitaketanga o te Kamu-pane Reriwe o Poneke me Manawatu ki tetahi taha o taua Ngarara Poraka.