Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

New Zealand: Acts affecting Native Lands, 1886, 1888-91 and 1894-95

Wahi III. — Mana

Wahi III.
Mana.

(1.) Whakawakanga Take.

17.Ko nga Maori e ki ana no ratou tetahi whenua e whai panga ana ranei ki tetahi whenua Maori ka ahei te tono ki te Kooti kia whakawakia te take ki taua whenua i runga i nga ture e whai tikanga ana mo te pera.

Me whakaatu ki roto ki taua tono te ingoa o te whenua tetahi whakaaturanga ranei e mohiotia ai te whenua.

18.Ki te whakawakia te take ki tetahi whenua Maori kia marama te Kooti i te tuatahi kei tona aroaro te tahi mapi kua tohua he mea tika o taua whenua ki te kore e whakaputaina taua tu mapi ka ahei te Kooti te nuku i te whakawakanga te whakakore ranei i te tono.

Mehemea kaore e homai taua mapi ka ahei te Kooti ki te whakanuku i taua whakawakanga i runga i tana i pai ai me whakakore ranei i taua tono.

Engari ka ahei ano te Kooti, i runga i te tono tuhituhi atu a te Kawana, ki te whakawa take whenua Maori i runga ano i tetahi mapi e maharatia ana e te Kooti e tika noatu ana mo taua mahi, a ka whakatan i tana e pai ai.

19.Kei reira, ka ahei te Kooti ki te whakahaere i aua korero (ahakoa e tika ana ki ta tetahi Kooti kaore ranei) kia kimihia ko wai ma te hunga Maori e tika ana i runga i a ratou tikanga me a ratou paanga ki te whenua Maori ki tetahi wahi ranei o aua whenua.

Ka ahei ranei te Kooti te whakakore i taua tono, ka ahei ranei te tuku i tana ota te tohutohu ranei i runga i tana i whakaaro ai he tika.

20.Ka oti te hurihuri e te Kooti ka kitea nga Maori e tika ana ka whakaputa te ota whakaatu ko aua Maori e tika ana ki taua whenua tetahi wahi ranei kua oti te rapurapu.

Ko taua ota me tuhi kia rua tahi, me whakamana ki te tuhi a te Kaiwhakawa me te hiri o te Kooti.

Me tuhi te ingoa o te whenua ki runga i taua ota kia mohiotia ai te whenua me te nama o te mapi kua tohua he mea tika o taua whenua.

page 18
21.Ka ahei te Kooti i runga i tona whakaaro ano i te wa e whakawakia ana, i te mutunga ranei o te whakawakanga o te take ki tetahi whenua Maori, ki te tona kia wahia te whenua kia kotahi kia maha atu ranei wehewehenga o taua whenua a me te whakatau ano hoki ko wai nga Maori e tika ana kia tau kia ratou ia wehenga, a me whakaputa ano hoki kia rua ota mo te karaati mo ia wehenga i runga i nga tikanga kua whakaturia nei:

Kaua ia tana ota e hainatia e hiiritia ranei kia hoatu ra ano te mapi tika ki te Tiati me tana whakaae hoki he mapi tika.

22.I te mea kua whakataua te take o te whenua o roto o ia ota, ko te mahi ma te Tumuaki o nga Kaiwhakawa, me tuku atu e ia ki te Minita mo nga Whenua tetahi tauira o aua ota, ara o te mea tuatahi mehemea kaore i whakarereketia, o te mea ranei i whakarereketia i te whakawa tuarua, kei reira ka tika kia tukua he warani i raro i "Te Ture Whakawhiti Whenua, 1885," ki nga Maori e whakahuatia ana i roto i aua ota, kia whakaputaina ke tiwhikete whaitake mo te whenua o roto o taua ota.

(2.) Wehewehenga.
Tono Wehewehenga.

23.Mehemea e whai take ana tetahi Maori ki tetahi piihi whenua ara ki a ia ake ki te mea ranei tetahi tangata kua hokona e ia kua tau ranei ki a ia tetahi paanga ki taua whenua ko taua hea kahore kia wehea mai ki a ia, ka ahei ia te tono ki te Kooti kia wehewehea taua whenua a i reira ano ka ahei te Kooti te wehewehe i runga i nga tikanga ka whakaaturia a muri ake nei.

Ko te whenua kua moketetia, ma te whakaae rano te kai mokete tuatahi i runga i nga ritenga e whakaaetia o te hunga whai tikanga e whakaaetia ana e te Kooti. Ka ahei te Kooti ki te whakamana i aua tikanga. Engari e kore e tika kia wehewehea noatia tetahi rahui Maori, me matua whakaae te Komihana o nga Rahui Maori kia wehea.

24.Ki te whakaaro te Minita o nga whenua kua whai take te Kuini ki tetahi wahi whenua ka ahei ano ia te tuku tono i runga ano aua tu tono nei mo te taha kia te Kuini.

Whakahaerenga mo nga Tono.

25.Ka ahei te Kooti ki te whakahau kia wehewehea i runga i tana i kite ai te tika ki te whakatakitahi i nga hea o etahi.
26.Ki te mea ka kitea kua mate tetahi Maori e whai paanga ana ki taua whenua e meatia nei kia roherohea i roto i te wa e whakawakia ana, a kaore ano kia whakaputaina he ota mo tona paanga. Ka ahei te Kooti i runga i tana i pai ai ki te whakatu tetahi kai whakakapi mo taua hea me te mea ra ano i ata tonoa he kai whakakapi i raro i nga tikanga pera o tenei Ture.
27.Ka ahei te Kooti ki te whakamana i tetahi kaiwhakarite utu, tetahi atu tangata ranei kia haere ki runga i nga whenua e wehewehea page 19ana. A ki te mea ka arai tetahi tangata mana e mahi pera ana, ka kiia te hunga arai e takahi ana i te Ture a ka ahei kia whiua.
28.I te mea ka marama ki te Kooti i roto i tetahi whakawa rohe rohe, e raruraru ana te take ki tana whenua i runga i etahi tikanga kaore nei he mana o te Kooti ki te whakarite, ka taea e te Kooti te whakakore taua keehi, te whakanuku ranei i te whakawakanga kia oti ra ano nga take raruraru te whakarite e tetahi Kooti whai mana.
29.Ka oti i te Kooti tana i kite ai he wehenga tika ka whakaputaina tana ota wehe wehe mo ia wahi whenua.

Ka whakahua te ota wehewehe ite ingoa o te hunga whai take me te ingoa me te ahua o taua whenua.

30.Ma te Kooti e mea atu ki nga tangata whai take i raro i taua ota wehewehe kia ruritia taua whenua kia tukua mai ki te Kooti tetahi mapi tika kia whakapirihia he kape ki tua o te Ota, ka whakahau ranei te Kooti ki te Tumuaki o nga Kai Ruri kia banga kia homai ranei taua ruri, me te mapi hoki.
31.I te mea ko te take ki te whenua e rohe rohea ra, he memoriara, he tiwhikete ranei i raro i tetahi Ture e pa ana ki nga whenua Maori, me taki rua nga ota wehewehenga a i te mea kua oti te whaka ahua o te mapi whaimana ki aua ota, a kua kitea hoki te take o taua whenua e meatia ra, me whakamana me hiri e te Kaiwhakawa. Katahi ka tuhia e ia te kupu whakakore whakanoa i runga i te pukapuka tiwhikite aba ranei o te tuatahi.
32.Ma te Kaiwhakawa Tumuaki e tuku atu ki te Minita mo nga Wbenua he tauira o taua ota wehewehe ahakoa ko te ota tuatahi, ko te ota hou, tona ahua o te tuatahi, te mea ranei kua rere ke te ahua i runga i te whakawakanga tuaruatanga, ko reira ka tika kia whakaputaina ki nga tangata, nga Maori rauei e whakahuatia ana o ratou ingoa i roto he Karauna karaati mo taua wahi whenua e ekengia ana e taua ota.
33.Mehemea e mau ana taua whenua e wehewehea nei i raro i te Karauna karaati, me whakahua i roto i taua ota wehewehe nga tangata e tika ana ki taua wahi whenua e whakahaerea ra.

Ko taua ota, ko te ota ranei kua whakatikaia kua whakarereketia ranei i runga i te whakawa tuarua i te mea kua oti te whakawa me haina e tetahi Kaiwhakawa me hiiri hoki, ma tera e whakapumau i taua wahi whenua e whakahaerea nei (haunga ia nga ritenga ka korerotia i muri nei) ki nga, tangata e whakahuatia ana i roto: Erangi ko te whakapumautanga o nga whenua e tau ana i raro i Te Ture Whakawhiti Whenua, me kaua e mana kia rehitatia ra ano te ota.

34.Ko nga tangata kaitiaki mo nga Maori whai paanga ki etahi whenua e whewhea ra, e tu ana hei kaitiaki mo tetahi tangata (ara he tamariki pea, he porangi, he pewhea ranei) ka mau tonu ta rato kaitiakitanga mo te paanga e tau ana ki taua tangata i runga i taua wehewehenga ano me te mea he mea whakatu hou ratou hei kaitiaki.page 20
35.I te mea tera etahi pukapuka e pa ana ki etahi whenua kua wehewehea i raro i etahi Ture kua whakakorea e tenei, i wehewehea ranei i raro i tenei Ture he mea mahi aua pukapuka e nga Maori e tango ana i raro ite wehewehehenga i muri i te ra i wehea ai, te putanga ranei o te tiwhikete o Te Kooti Whenua Maori, Memoriara ranei, ko te Karauna Karaati kua puta, ka puta ranei mo taua whenua ka kiia i timata te mana i te ra i whaimana ai taua tiwhikete Memoriara ranei kia mana ai aua pukapuka.

Mo te Whenua e ekengia ana e te Riihi.

36.Mehemea he riihi to te whenua e meatia nei kia roherohea ka ahei te Kaiwhakawa i te whakawakanga, tetahi Kaiwhakawa ranei i roto i tetehi wa i mua o te hiiritanga o te ota wehewehe ki te tuhi pukapuka "ota riihi" kia mohio tia ai, me te whakaatu i taua mahi roherohe mea kia penei ara:
(1.)Whakarite i te hea o te moni reti e puta ki ia kai hoko o tetahi wahi whenua.
(2.)Whakakore, whakarereke, whakariterite ranei etahi tikanga e mau ana i roto i taua riihi e kitea ana e ia te tika i runga i taua roherohenga. Ko taua pukapuka Ota riihi me haina me hiiri e tetahi Waiwhakawa me tuhi me whai mana timata mai i te ra o te ota wehewehenga.

Ko taua ota riihi me haina me hiiri i runga i te ra i puta ai te ota wehewehe a ka whai mana i te ra i whakataua ai te ota take wehewehe ki te mea ia ka whakataua kia whakawakia tuaruatia taua wehewehenga a ko aua riihi ota whakahaerenga ranei a te Kooti mo runga i aua riihi ka ahei kia whakapumautia kia whakarereketia i runga i ta te Kooti i kite ai he tika.

37.I muri iho i te ra i whai mana ai taua riihi ota me whai ritenga te kairiihi ki nga kai hoko o ia wahi whenua hei whakarite i nga moni o te reti i wehewehea ki aua kai hoko ano mehemea i rahuitia takitahitia aua moni reti o te riihi kia ratou mo runga i taua wahi whenua, otiia ka mutu te ritenga a te kairiihi ki te utu i te reti i rahuitia e taua riihi.
38.I muri i te ra kua whakahuatia i runga ake nei ka mutu te ritenga a te kaituku me te kaitango riihi i runga i tetahi kawenata kua whakakorea i runga ake nei heoi te mea e whai ritenga ai mo runga i nga wehewehenga whakaritenga.
39.Kia rua nga ota riihi e tuku atu ki te kairiihi kia kotahi ki te tangata nana ia wahi whenua e hiahia ana ki te ota riihi ka whai mana hoki ki te rehita i aua ota riihi pera ano me te riihi.

Take Whenua Motuhake.

40.Mo nga whenua e mau ana ki nga Maori i raro i te Tekiona tekau mawhitu o te "Ture Whenua Maori, 1867."

Mo nga whakahaerenga o tenei Ture ko nga tangata e mau ana o ratou ingoa i roto i te tiwhikete nga mea ranei e ora ana o ratou me nga kaiwhakakapi me nga tangata e tika ana kia tu hei whakakapai i etahi o page 21ratou kua mate mo nga tangata kua rehitatia e whai take ana me nga tangata o ratou e ora ana me nga kaiwhakakapi me nga tangata e tika ana kia tu hei whakakapi i etahi o ratou kua mate ka kiia ko ratou nga tangata whai take.

41.Mo tetahi whenua i karaatitia ki tetahi iwi hapu ranei e whai ingoatia ana, ki tetahi tangata, etahi tangata ranei, ma tetahi iwi, hapu ranei e mau ana i runga i te tikanga kaitiaki ma tetahi iwi hapu ranei, ko nga tangata katoa o taua iwi, hapu ranei ka kiia i runga i nga wehewehenga whenua i raro i tenei Ture no ratou aua whenua.

(3). Whakaritenga i nga paanga o ia tangata.

42.Ka ahei te Kooti i te meatanga o tetahi ota i runga i te whakawakanga tuatahi o tetahi whenua Maori, i runga ranei i te meatanga ota wehewehe, ki te mea ko nga tangata e whakawhiwhia ana ki aua ota he tokomaha ratou, mehemea ka tonoa e tetahi o ratou e whaitake ana ki te whenua i raro i aua ota kia uiuia kia whakataua pewhea ta ratou hea whaipaanga ki taua whenua a ka meatia e te Kooti he ota pera.

Ka ahei ano te Kooti i nga wa katoa i runga i tenei tu whakahaere i runga hoki i te tono o tetahi tangata e ki ana e whai paanga ana ki tetahi whenua e hara nei i te mea pupuri takitahi, kia uiuia kia whakataua nga hea whaipaanga o ia tangata o ia tangata a ka hanga e te Kooti he ota pera.

I runga i nga whakahaerenga mo te whakahaere pera mo te wehewehenga o nga hea o ia tangata ka kiia kua whakaritea kua tohutohuria kua whakaaturia ki roto ki taua ota erangi e kore e pa he he mo te wehenga o taua whenua mo nga hea o etahi o ratou.

(4.) Whakakapinga.
Whenua

43.I te mea kua mate tetahi Maori ka mate ranei e whai paanga, hea, whaitaketanga ranei ki tetahi whenua Maori a ia me etahi atu he Tenata Kamana kaore ano kia wirangia e ia ka ahei te Kooti i runga i te tono a tetahi Maori e whaitake ana mo te tono pera kia uiuia kia rapua mehemea ko wai e tika ana kia whiwhi i taua hea paanga whaitaketanga.

Mo runga mo nga whenua Maori me haere te Kooti i runga i nga ritenga Maori.

Me whakahaere e te Kooti nga tikanga o nga heretitameta i runga i te ture o Niu Tireni a kia ahua rite ki te tikanga Maori.

44.Mehemea i hanga wira tetahi Maori kua mate i waiho ranei e ia etahi tuhituhi kua tuhia tona maaka ranei ki runga ahakoa kaore i tino rite ki te wira engari ki ta te Kooti whakaaro he tohu tena mo te whakahaerenga o te hea paanga whaitaketanga ranei e whakahuatia ana i roto ka hanaja i te ota hei whakamana i nga tikanga o taua tuhinga.
45.Ka oti i te Kooti te hurihuri i roto i tona mohiotanga ko wai te mea tika hei whakakapi ka whakaputa he tiwhikete pera. page 22

Me tuhi kia rua aua tiwhikete me haina me hiiri e tetahi Kaiwhakawa me whakaatu te matenga mehemea ka taea me tuhi ano te ra i mate ai te tangata nona me te ahua o tona whenua me te ingoa me te kainga e noho nei te tangata ko ia hei whakakapi, a me tuhituhi te ra i tu pera ai taua tangata.

46.Ko taua tiwhikete ka pera te mana me te kaha hei tika mo te kai-whakakapi ano ko te pukapuka i whiwhi ai te tangata kua mate ki nga whenua i te wa o tona matenga, a mo runga mo nga heretitameta ka tika kia rehitatia taua tiwhikete i raro i te Ture Tuku Whenua me te Ture Rehita Tiiti ano he tino wira.

Taonga.

47.I te mea ka mate wira kore tetahi Maori he taonga ona kei Niu Tireni ka tono tetahi tangata kia taka mai ki a ia aua taonga e ahei ana tana haere ki te Kooti tono ai mo tetahi tiwhikete hei whakaatu i te ingoa o te tangata e tika ana kia taka mai ki a ia aua taonga. Ka ahei te Kooti mehemea e whakaaro pera ana kia tukua tetahi tiwhikete e whakaatu ana me nga kainga nohoanga o nga tangata e tika ana kia to hei whakakapi i runga i nga tikanga Maori.
48.Engari mehemea i waiho e taua Maori kua mate ra tetahi tuhinga aha koa kaore i tino rite ki to te wira ritenga engari ki ta te Kooti whakaaro i meatia taua tuhinga hei whakahaerenga mo etahi taonga i whakahuatia i roto, ka ahei ki te tuku tiwhikete hei whakamana i nga ritenga o taua tuhinga.
49.Me whakahua taua tiwhikete i tetahi tangata i etahi tangata ranei hei whakamana i a ratou hei kai-whakahaere mo nga tangata e tika ana kia taka kia ratou aua taonga. Ko taua tangata ko aua tangata ranei e tika ana kia tukua kia ratou e tetahi Kooti whaimana tetahi pukapuka kia mana ai ta ratou whakahaere me utu ratou i nga tiuti me nga moni e tika ana kia utua mo era tu pukapuka.
50.Ko tetahi tauira o tetahi ota whakakapi tangata mate, ara mo ngo taonga, whenua ranei me pupuri e te Rehita i roto i te takiwa e takoto ana taua mea e whakawakia ana, i roto ranei i te takiwa i hanga ai te ota, ko te rua o nga tauira me tuku e te Rehita ki te Komihana Pane Kuini i muri tonu i te whakataunga o nga take i raro i taua ota.

Ma taua Komihana Pane Kuini e tuku taua tauira ki te hunga e tika ana i te mea kua utu ki a ia nga moni me nga tiuti kua whakahuatia ake nei.

(5.) Etahi tikanga ano.

51.Mo runga mo etahi atu take a pa ana ki te whenua, ki te whenua Maori ranei, whaitakatanga ranei kaore ano nei kia tukua he mana whakahaere, engari e kitea ana he mea tika kia whaimana te Kooti ki te whakawa, kei reira ka ahei te Kawana i roto i tona kaunihera, i runga ano i tana ota ki te whakahau kia tukua taua take e whakahuatia ana kia tau ki raro ki te mana o te Kooti, page 23kei reira ka mana te Kooti me ia Kaiwhakawa o taua Kooti, ki te whakawa ki te whakatau ota i runga i tana e kite ai he mea tika, ka whaimana tonu ka tika ano hoki i runga i te ture taua whakataunga.