New Zealand: Acts affecting Native Lands, 1886, 1888-91 and 1894-95
Wahi III. — Mana
Wahi III.
Mana.
(1.) Whakawakanga Take.
17. | Ko nga Maori e ki ana no ratou tetahi whenua e whai panga ana ranei ki tetahi whenua Maori ka ahei te tono ki te Kooti kia whakawakia te take ki taua whenua i runga i nga ture e whai tikanga ana mo te pera.
Me whakaatu ki roto ki taua tono te ingoa o te whenua tetahi whakaaturanga ranei e mohiotia ai te whenua. |
18. | Ki te whakawakia te take ki tetahi whenua Maori kia marama te Kooti i te tuatahi kei tona aroaro te tahi mapi kua tohua he mea tika o taua whenua ki te kore e whakaputaina taua tu mapi ka ahei te Kooti te nuku i te whakawakanga te whakakore ranei i te tono.
Mehemea kaore e homai taua mapi ka ahei te Kooti ki te whakanuku i taua whakawakanga i runga i tana i pai ai me whakakore ranei i taua tono. Engari ka ahei ano te Kooti, i runga i te tono tuhituhi atu a te Kawana, ki te whakawa take whenua Maori i runga ano i tetahi mapi e maharatia ana e te Kooti e tika noatu ana mo taua mahi, a ka whakatan i tana e pai ai. |
19. | Kei reira, ka ahei te Kooti ki te whakahaere i aua korero (ahakoa e tika ana ki ta tetahi Kooti kaore ranei) kia kimihia ko wai ma te hunga Maori e tika ana i runga i a ratou tikanga me a ratou paanga ki te whenua Maori ki tetahi wahi ranei o aua whenua.
Ka ahei ranei te Kooti te whakakore i taua tono, ka ahei ranei te tuku i tana ota te tohutohu ranei i runga i tana i whakaaro ai he tika. |
20. | Ka oti te hurihuri e te Kooti ka kitea nga Maori e tika ana ka whakaputa te ota whakaatu ko aua Maori e tika ana ki taua whenua tetahi wahi ranei kua oti te rapurapu.
Ko taua ota me tuhi kia rua tahi, me whakamana ki te tuhi a te Kaiwhakawa me te hiri o te Kooti. Me tuhi te ingoa o te whenua ki runga i taua ota kia mohiotia ai te whenua me te nama o te mapi kua tohua he mea tika o taua whenua. page 18 |
21. | Ka ahei te Kooti i runga i tona whakaaro ano i te wa e whakawakia ana, i te mutunga ranei o te whakawakanga o te take ki tetahi whenua Maori, ki te tona kia wahia te whenua kia kotahi kia maha atu ranei wehewehenga o taua whenua a me te whakatau ano hoki ko wai nga Maori e tika ana kia tau kia ratou ia wehenga, a me whakaputa ano hoki kia rua ota mo te karaati mo ia wehenga i runga i nga tikanga kua whakaturia nei:
Kaua ia tana ota e hainatia e hiiritia ranei kia hoatu ra ano te mapi tika ki te Tiati me tana whakaae hoki he mapi tika. |
22. | I te mea kua whakataua te take o te whenua o roto o ia ota, ko te mahi ma te Tumuaki o nga Kaiwhakawa, me tuku atu e ia ki te Minita mo nga Whenua tetahi tauira o aua ota, ara o te mea tuatahi mehemea kaore i whakarereketia, o te mea ranei i whakarereketia i te whakawa tuarua, kei reira ka tika kia tukua he warani i raro i "Te Ture Whakawhiti Whenua, 1885," ki nga Maori e whakahuatia ana i roto i aua ota, kia whakaputaina ke tiwhikete whaitake mo te whenua o roto o taua ota. |
(2.) Wehewehenga.
Tono Wehewehenga.
23. | Mehemea e whai take ana tetahi Maori ki tetahi piihi whenua ara ki a ia ake ki te mea ranei tetahi tangata kua hokona e ia kua tau ranei ki a ia tetahi paanga ki taua whenua ko taua hea kahore kia wehea mai ki a ia, ka ahei ia te tono ki te Kooti kia wehewehea taua whenua a i reira ano ka ahei te Kooti te wehewehe i runga i nga tikanga ka whakaaturia a muri ake nei.
Ko te whenua kua moketetia, ma te whakaae rano te kai mokete tuatahi i runga i nga ritenga e whakaaetia o te hunga whai tikanga e whakaaetia ana e te Kooti. Ka ahei te Kooti ki te whakamana i aua tikanga. Engari e kore e tika kia wehewehea noatia tetahi rahui Maori, me matua whakaae te Komihana o nga Rahui Maori kia wehea. |
24. | Ki te whakaaro te Minita o nga whenua kua whai take te Kuini ki tetahi wahi whenua ka ahei ano ia te tuku tono i runga ano aua tu tono nei mo te taha kia te Kuini. |
Whakahaerenga mo nga Tono.
25. | Ka ahei te Kooti ki te whakahau kia wehewehea i runga i tana i kite ai te tika ki te whakatakitahi i nga hea o etahi. |
26. | Ki te mea ka kitea kua mate tetahi Maori e whai paanga ana ki taua whenua e meatia nei kia roherohea i roto i te wa e whakawakia ana, a kaore ano kia whakaputaina he ota mo tona paanga. Ka ahei te Kooti i runga i tana i pai ai ki te whakatu tetahi kai whakakapi mo taua hea me te mea ra ano i ata tonoa he kai whakakapi i raro i nga tikanga pera o tenei Ture. |
27. | Ka ahei te Kooti ki te whakamana i tetahi kaiwhakarite utu, tetahi atu tangata ranei kia haere ki runga i nga whenua e wehewehea page 19ana. A ki te mea ka arai tetahi tangata mana e mahi pera ana, ka kiia te hunga arai e takahi ana i te Ture a ka ahei kia whiua. |
28. | I te mea ka marama ki te Kooti i roto i tetahi whakawa rohe rohe, e raruraru ana te take ki tana whenua i runga i etahi tikanga kaore nei he mana o te Kooti ki te whakarite, ka taea e te Kooti te whakakore taua keehi, te whakanuku ranei i te whakawakanga kia oti ra ano nga take raruraru te whakarite e tetahi Kooti whai mana. |
29. | Ka oti i te Kooti tana i kite ai he wehenga tika ka whakaputaina tana ota wehe wehe mo ia wahi whenua.
Ka whakahua te ota wehewehe ite ingoa o te hunga whai take me te ingoa me te ahua o taua whenua. |
30. | Ma te Kooti e mea atu ki nga tangata whai take i raro i taua ota wehewehe kia ruritia taua whenua kia tukua mai ki te Kooti tetahi mapi tika kia whakapirihia he kape ki tua o te Ota, ka whakahau ranei te Kooti ki te Tumuaki o nga Kai Ruri kia banga kia homai ranei taua ruri, me te mapi hoki. |
31. | I te mea ko te take ki te whenua e rohe rohea ra, he memoriara, he tiwhikete ranei i raro i tetahi Ture e pa ana ki nga whenua Maori, me taki rua nga ota wehewehenga a i te mea kua oti te whaka ahua o te mapi whaimana ki aua ota, a kua kitea hoki te take o taua whenua e meatia ra, me whakamana me hiri e te Kaiwhakawa. Katahi ka tuhia e ia te kupu whakakore whakanoa i runga i te pukapuka tiwhikite aba ranei o te tuatahi. |
32. | Ma te Kaiwhakawa Tumuaki e tuku atu ki te Minita mo nga Wbenua he tauira o taua ota wehewehe ahakoa ko te ota tuatahi, ko te ota hou, tona ahua o te tuatahi, te mea ranei kua rere ke te ahua i runga i te whakawakanga tuaruatanga, ko reira ka tika kia whakaputaina ki nga tangata, nga Maori rauei e whakahuatia ana o ratou ingoa i roto he Karauna karaati mo taua wahi whenua e ekengia ana e taua ota. |
33. | Mehemea e mau ana taua whenua e wehewehea nei i raro i te Karauna karaati, me whakahua i roto i taua ota wehewehe nga tangata e tika ana ki taua wahi whenua e whakahaerea ra.
Ko taua ota, ko te ota ranei kua whakatikaia kua whakarereketia ranei i runga i te whakawa tuarua i te mea kua oti te whakawa me haina e tetahi Kaiwhakawa me hiiri hoki, ma tera e whakapumau i taua wahi whenua e whakahaerea nei (haunga ia nga ritenga ka korerotia i muri nei) ki nga, tangata e whakahuatia ana i roto: Erangi ko te whakapumautanga o nga whenua e tau ana i raro i Te Ture Whakawhiti Whenua, me kaua e mana kia rehitatia ra ano te ota. |
34. | Ko nga tangata kaitiaki mo nga Maori whai paanga ki etahi whenua e whewhea ra, e tu ana hei kaitiaki mo tetahi tangata (ara he tamariki pea, he porangi, he pewhea ranei) ka mau tonu ta rato kaitiakitanga mo te paanga e tau ana ki taua tangata i runga i taua wehewehenga ano me te mea he mea whakatu hou ratou hei kaitiaki.page 20 |
35. | I te mea tera etahi pukapuka e pa ana ki etahi whenua kua wehewehea i raro i etahi Ture kua whakakorea e tenei, i wehewehea ranei i raro i tenei Ture he mea mahi aua pukapuka e nga Maori e tango ana i raro ite wehewehehenga i muri i te ra i wehea ai, te putanga ranei o te tiwhikete o Te Kooti Whenua Maori, Memoriara ranei, ko te Karauna Karaati kua puta, ka puta ranei mo taua whenua ka kiia i timata te mana i te ra i whaimana ai taua tiwhikete Memoriara ranei kia mana ai aua pukapuka. |
Mo te Whenua e ekengia ana e te Riihi.
36. | Mehemea he riihi to te whenua e meatia nei kia roherohea ka ahei te Kaiwhakawa i te whakawakanga, tetahi Kaiwhakawa ranei i roto i tetehi wa i mua o te hiiritanga o te ota wehewehe ki te tuhi pukapuka "ota riihi" kia mohio tia ai, me te whakaatu i taua mahi roherohe mea kia penei ara:
|
||||
37. | I muri iho i te ra i whai mana ai taua riihi ota me whai ritenga te kairiihi ki nga kai hoko o ia wahi whenua hei whakarite i nga moni o te reti i wehewehea ki aua kai hoko ano mehemea i rahuitia takitahitia aua moni reti o te riihi kia ratou mo runga i taua wahi whenua, otiia ka mutu te ritenga a te kairiihi ki te utu i te reti i rahuitia e taua riihi. | ||||
38. | I muri i te ra kua whakahuatia i runga ake nei ka mutu te ritenga a te kaituku me te kaitango riihi i runga i tetahi kawenata kua whakakorea i runga ake nei heoi te mea e whai ritenga ai mo runga i nga wehewehenga whakaritenga. | ||||
39. | Kia rua nga ota riihi e tuku atu ki te kairiihi kia kotahi ki te tangata nana ia wahi whenua e hiahia ana ki te ota riihi ka whai mana hoki ki te rehita i aua ota riihi pera ano me te riihi. |
Take Whenua Motuhake.
40. | Mo nga whenua e mau ana ki nga Maori i raro i te Tekiona tekau mawhitu o te "Ture Whenua Maori, 1867."
Mo nga whakahaerenga o tenei Ture ko nga tangata e mau ana o ratou ingoa i roto i te tiwhikete nga mea ranei e ora ana o ratou me nga kaiwhakakapi me nga tangata e tika ana kia tu hei whakakapai i etahi o page 21ratou kua mate mo nga tangata kua rehitatia e whai take ana me nga tangata o ratou e ora ana me nga kaiwhakakapi me nga tangata e tika ana kia tu hei whakakapi i etahi o ratou kua mate ka kiia ko ratou nga tangata whai take. |
41. | Mo tetahi whenua i karaatitia ki tetahi iwi hapu ranei e whai ingoatia ana, ki tetahi tangata, etahi tangata ranei, ma tetahi iwi, hapu ranei e mau ana i runga i te tikanga kaitiaki ma tetahi iwi hapu ranei, ko nga tangata katoa o taua iwi, hapu ranei ka kiia i runga i nga wehewehenga whenua i raro i tenei Ture no ratou aua whenua. |
(3). Whakaritenga i nga paanga o ia tangata.
42. | Ka ahei te Kooti i te meatanga o tetahi ota i runga i te whakawakanga tuatahi o tetahi whenua Maori, i runga ranei i te meatanga ota wehewehe, ki te mea ko nga tangata e whakawhiwhia ana ki aua ota he tokomaha ratou, mehemea ka tonoa e tetahi o ratou e whaitake ana ki te whenua i raro i aua ota kia uiuia kia whakataua pewhea ta ratou hea whaipaanga ki taua whenua a ka meatia e te Kooti he ota pera.
Ka ahei ano te Kooti i nga wa katoa i runga i tenei tu whakahaere i runga hoki i te tono o tetahi tangata e ki ana e whai paanga ana ki tetahi whenua e hara nei i te mea pupuri takitahi, kia uiuia kia whakataua nga hea whaipaanga o ia tangata o ia tangata a ka hanga e te Kooti he ota pera. I runga i nga whakahaerenga mo te whakahaere pera mo te wehewehenga o nga hea o ia tangata ka kiia kua whakaritea kua tohutohuria kua whakaaturia ki roto ki taua ota erangi e kore e pa he he mo te wehenga o taua whenua mo nga hea o etahi o ratou. |
(4.) Whakakapinga.
Whenua
43. | I te mea kua mate tetahi Maori ka mate ranei e whai paanga, hea, whaitaketanga ranei ki tetahi whenua Maori a ia me etahi atu he Tenata Kamana kaore ano kia wirangia e ia ka ahei te Kooti i runga i te tono a tetahi Maori e whaitake ana mo te tono pera kia uiuia kia rapua mehemea ko wai e tika ana kia whiwhi i taua hea paanga whaitaketanga.
Mo runga mo nga whenua Maori me haere te Kooti i runga i nga ritenga Maori. Me whakahaere e te Kooti nga tikanga o nga heretitameta i runga i te ture o Niu Tireni a kia ahua rite ki te tikanga Maori. |
44. | Mehemea i hanga wira tetahi Maori kua mate i waiho ranei e ia etahi tuhituhi kua tuhia tona maaka ranei ki runga ahakoa kaore i tino rite ki te wira engari ki ta te Kooti whakaaro he tohu tena mo te whakahaerenga o te hea paanga whaitaketanga ranei e whakahuatia ana i roto ka hanaja i te ota hei whakamana i nga tikanga o taua tuhinga. |
45. | Ka oti i te Kooti te hurihuri i roto i tona mohiotanga ko wai te mea tika hei whakakapi ka whakaputa he tiwhikete pera.
page 22
Me tuhi kia rua aua tiwhikete me haina me hiiri e tetahi Kaiwhakawa me whakaatu te matenga mehemea ka taea me tuhi ano te ra i mate ai te tangata nona me te ahua o tona whenua me te ingoa me te kainga e noho nei te tangata ko ia hei whakakapi, a me tuhituhi te ra i tu pera ai taua tangata. |
46. | Ko taua tiwhikete ka pera te mana me te kaha hei tika mo te kai-whakakapi ano ko te pukapuka i whiwhi ai te tangata kua mate ki nga whenua i te wa o tona matenga, a mo runga mo nga heretitameta ka tika kia rehitatia taua tiwhikete i raro i te Ture Tuku Whenua me te Ture Rehita Tiiti ano he tino wira. |
Taonga.
47. | I te mea ka mate wira kore tetahi Maori he taonga ona kei Niu Tireni ka tono tetahi tangata kia taka mai ki a ia aua taonga e ahei ana tana haere ki te Kooti tono ai mo tetahi tiwhikete hei whakaatu i te ingoa o te tangata e tika ana kia taka mai ki a ia aua taonga. Ka ahei te Kooti mehemea e whakaaro pera ana kia tukua tetahi tiwhikete e whakaatu ana me nga kainga nohoanga o nga tangata e tika ana kia to hei whakakapi i runga i nga tikanga Maori. |
48. | Engari mehemea i waiho e taua Maori kua mate ra tetahi tuhinga aha koa kaore i tino rite ki to te wira ritenga engari ki ta te Kooti whakaaro i meatia taua tuhinga hei whakahaerenga mo etahi taonga i whakahuatia i roto, ka ahei ki te tuku tiwhikete hei whakamana i nga ritenga o taua tuhinga. |
49. | Me whakahua taua tiwhikete i tetahi tangata i etahi tangata ranei hei whakamana i a ratou hei kai-whakahaere mo nga tangata e tika ana kia taka kia ratou aua taonga. Ko taua tangata ko aua tangata ranei e tika ana kia tukua kia ratou e tetahi Kooti whaimana tetahi pukapuka kia mana ai ta ratou whakahaere me utu ratou i nga tiuti me nga moni e tika ana kia utua mo era tu pukapuka. |
50. | Ko tetahi tauira o tetahi ota whakakapi tangata mate, ara mo ngo taonga, whenua ranei me pupuri e te Rehita i roto i te takiwa e takoto ana taua mea e whakawakia ana, i roto ranei i te takiwa i hanga ai te ota, ko te rua o nga tauira me tuku e te Rehita ki te Komihana Pane Kuini i muri tonu i te whakataunga o nga take i raro i taua ota.
Ma taua Komihana Pane Kuini e tuku taua tauira ki te hunga e tika ana i te mea kua utu ki a ia nga moni me nga tiuti kua whakahuatia ake nei. |
(5.) Etahi tikanga ano.
51. | Mo runga mo etahi atu take a pa ana ki te whenua, ki te whenua Maori ranei, whaitakatanga ranei kaore ano nei kia tukua he mana whakahaere, engari e kitea ana he mea tika kia whaimana te Kooti ki te whakawa, kei reira ka ahei te Kawana i roto i tona kaunihera, i runga ano i tana ota ki te whakahau kia tukua taua take e whakahuatia ana kia tau ki raro ki te mana o te Kooti, page 23kei reira ka mana te Kooti me ia Kaiwhakawa o taua Kooti, ki te whakawa ki te whakatau ota i runga i tana e kite ai he mea tika, ka whaimana tonu ka tika ano hoki i runga i te ture taua whakataunga. |