Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga kōrero a Reweti Kohere Mā

Nga Ngahau a te Tangata

Nga Ngahau a te Tangata

Ko te ngahau tētahi mea, te mea rānei, e tino mate nuitia ana e te tangata. Kaore i rite tonu te tū o te tangata kaore anō hoki i rite tonu te tū o te ngahau. I te wā e tamariki ana te tangata ko ana ngahau, ko ana tākaro, na te tamariki. Ka taitama te tamaiti ka whai atu ia he tākaro e rite ana ki ōna tau, ā, ka mahue i a ia te kare pōtaka. Ka kaumātua ia ka whai ia ki nga ngahau e rite ana māna. E pānuitia ana e nga ngahau a te tangata tōna āhua, he tangata pai rānei, he tangata kino rānei. E tika ana te taitamariki kia ngahau, kia tākaro, ko nga taitamariki e kore ana e tākaro kei te hē, he kuia.

E toru nga tū o te ngahau. Ko nga ngahau a te tinana, ko nga ngahau a te hinengaro, ko nga ngahau a te wairua. Ko te omaoma, ko te tūpeke, ko te haka, ko te tākaro, he ngahau na te tinana. Ko te kōrero pukapuka, ko te tuhituhi, ko te kōrero, ko te whakarongo ki nga kōrero mātau, ki nga kōrero āhuareka, he ngahau ēnei na te hinengaro. Ko te whakapōpō, ko te hāmumu ki te Atua, ko te kite i te pai, ko te waiata reka, ko te whakatangitangi, he mea whakangahau ēnei a te wairua. 'I taua wā anō ka hari te wairua o Ihu.' 'A, to rātou kitenga i te whetu, nā, ko te tino haringa i hari ai' He ngahau, te ngahau tino nui tonu o te whakapono.

Kaore i rite tonu nga ngahau a te tangata. Ko nga ngahau a ētahi tāngata ehara i te ngahau ki ērā atu tāngata engari he kino, he whakapouri ngākau. Ina hoki he ngahau te haurangi ki ētahi tū tangata, ki ētahi atu ia he mea weriweri rawa. Ko te haurangi he page 205 ngahau na te kikokiko, pērā anō me te māngere, me te momoe me te pukukai. Kei runga hoki i te āhua o te tangata te āhua o ana ngahau. E kitea ana e ētahi tū tangata he ngahau ma rātou i nga mea katoa, i nga wāhi katoa, ahakoa noho mokemoke rātou. He take no te ngahau ki a rātou a rātou mahi, o rātou kāinga, a rātou tamariki, arā ko tōna ngākau he matāpuna no te koa, no te ngahau. Ko ēnei tū tangata kei te ngongo i nga painga o te ao. He āhuareka ki a rātou te rerenga mai o te rā me tōna torengitanga. E rangona e rātou he waiata reka i te rere a te wai, i te kōrihi a nga manu o te ngahere, o te rangi. He tino whakaahua ātaahua ki a rātou nga maunga, nga pukepuke, nga ngahere, nga kapua, nga pārae e hipokina nei e nga tarutaru matomato. Ko ta rātou na pikitia e mahora tonu ana i ia rā, i ia rā. Ka mātakitaki rātou ka pupū ake te whakawhetai me te mīharo i o rātou ngākau ki te Kai-hanga o ana mea. Ko o rātou ngākau he matāpuna no te koa, no te ngahau, e kore nei e mimiti. Me waiata tahi na rātou ko te kīngi hēpara[307], i mea nei, 'E kōrerotia ana e nga rangi te korōria o te Atua. ā, e whakaaturia ana e te kikorangi te mahi a ōna ringa. E puaki mai ana te reo o tēnā rangi, o tēnā rangi, e whakaatu mōhiotanga ana hoki tēnā pō, tēnā pō.' He taringa o rātou hei whakarongo ki nga hāmumu a nga rangi, he kanohi o rātou hei mātakitaki i te korōria o āna mea. He hākari ta o rātou ngākau, ta o rātou kanohi, ta o rātou taringa, i te rā roa, i te pō roa. Hei te panapana tahi o rātou ngākau me nga hanga ātaahua o te ao. Ko tēnei momo tangata kaore e whai rawa ma nga huihuinga tangata, ma nga hinganga tūpāpaku, ma te kanikani, ma te reihi hoiho, e kite ai i te ngahau. He kanikani ta tōna ngākau i nga wā katoa. He nui te tangata he matapō, he turi, kāhore i te kite, kāhore i te rongo. E kii ana ko te kupu, 'He taringa a rātou kāhore e rongo, he kanohi o rātou kāhore e kite.'

Ko nga ngahau tino pai, kore nawe, kore kawa, kore niho, ko nga ngahau o te hinengaro, o te wairua. He tino ngahau pono te kōrero pukapuka. Ma te pukapuka e mau mai ki a koe, hei hoa mou i te taha o tou ahi, nga tāngata mātau o te ao, nga mea kua rupeke atu ki te pō, nga mea rānei kei te ora tonu. Mo te aha te tangata kia mokemoke i te mea e whai hoa ana ia i āna pukapuka, i āna nūpepa, ā, i te radio?

He ngākau kē anō a te tangata whai moni a te tangata rawakore rānei. He mea whakangahau i nga tāngata whai moni te kākahu ātaahua, nga pueru utu nui he mea whakatatū i te ngākau horihori. Ma te tangata whai moni tērā ngahau te reihi hoiho, te rere motokā, nga page 206 kai utu nui, te taihaere ki nga whenua tawhiti.

Ahakoa rawakore te tangata e kite anō i a ia te ngahau pai, he ngahau pea e whakahāweatia e nga tāngata whai moni. Koia nei te tikanga o nga kupu a Tamati Kerei[308], he tohunga no te Iwi Ingarihi, mo nga ngahau a te hunga pae-rā-uta:-

Let not ambition mock their useful toil,
Their homely joys and destiny obscure;
Nor Grandeur hear with a disdainful smile
The short and simple annals of the poor.

Kaua rā te ngākau whakamanamana
E whakahāwea ki a rātou na mahi,
Ki a rātou na ngahau pae-rā-uta, ki o rātou na tatai;
Kaua hoki te hunga teitei e kata whakahāwea
Ki nga kōrero potopoto,
kōrero pakupaku o nga rawakore.

Waihoki e koe i nga kākahu hiraka, i nga koti huru, e koe e rere rā i runga i te motokā kanapanapa, e wherawhera rā i te rau o te nōti. Kaua rā e titiro whakahāwea mai ki a te pae-rā-uta ki ana ngahau, kei pōhēhē koe kei te moni anake te ngahau. Akuanei pea hei waho noa to katakata, ko roto ia kei te taero, kei te ngingio.

Ko nga tino ngahau kei te tangata tonu, kei āna mahi, kei ōna whakaaro. Ko nga ngahau a te tangata mārena a te wāhine mārena kei a rāua anō, kei nga tamariki, kei nga mahi, kei te kāinga. Ko te tangata e kore ana e kite ngahau i tōna kāinga ake ka haere ki te pāparakāuta rapu ngahau ai mana, haurangi ai, whakapau ai i āna moni hei whakangahau i ērā atu tāngata. Ka wareware i a ia tana whaereere, āna tamariki, ā, e kii ana ko Ngāti Porou, 'Ko te ruaki anake e tae ki te wāhine.' I te āhua o ētahi kāinga Maori, o nga whare, ka hiahia tonu te tangata ki te oma. Kaore kau he mea hei pupuri i te ngākau. Ki ētahi tāngata he ngākau nui rawa te whakapai i o rātou kāinga, te ngaki i a rātou kāri. He tino ngahau tēnei. Kua kite au i ētahi kāinga ātaahua no ētahi tāngata ehara nei i te rangatira engari he tāngata pukumahi, tohu moni. Ko tētahi o aku tino ngahau ko te ngaki i aku rōhi. He hari nui te kite i te putanga ake me te tipu o te kai; te putanga ake me te kowheratanga o te rōhi. Pā mai hoki te kakara ki te ihu ka pai rā hoki. I hanga e te Atua nga puāwai hei whakahari i te ngākau o te tangata. I a te Karaiti e haere ana ka kite ai i te rengarenga e kōwhera ana, ka page 207 katohia e ia, kātahi ia ka mea, 'Maharatia nga rengarenga o te whenua.'

Ko tētahi mea ngahau atu i te ao he hao ika. E haere mai ana nga tāngata o nga whenua mamao ki Niu Tireni nei ki te hī, ehara i te mea he hī hei kai ēngari hei tākaro noa iho. He ngahau na nga Pākehā rangatira te hī. He aha te mea hei rite ki te kume a te ika i te aho, i te tākirikiri i te mea e hūtia ana, i te kitenga iho e piki ake ana te ika, ā,a i te ekenga ki te waka ka kapakapa. Ko te tangata e kii ana ehara tēnei i te ngahau kua moe tōna ngākau. Ma te Pākehā e kōrero te ngahau o te hī tarauti. Ki ētahi Maori kaore he ngahau o te hī ika; ki a rātou he mahi whakamomori. Ki te haere ki te hī moki kaore nga tāngata e kai i uta, i te moana rānei, kaore he puhipuhi paipa, ko te mahi nui he tūpato tonu kei takahia nga tapu. Ehara tēnei i te patu kai ēngari he karakia. Kaha kē atu te wehi o ētahi tāngata i nga ture o te hī i to rātou wehi i nga ture a te Atua.

Ko tētahi o aku tino ngahau he koko kehe, na konei hoki au i kiia ai, 'Ko te tangata koko kehe o Pouretua nei.' He ika tino reka te kehe engari ki te tāpiritia atu he ngahau ka reka kē atu. Tāpiritia a tātou mahi katoa ki te ngahau akuanei ka warewaretia he mahi.

Ko tētahi mea whakangahau atu i te ao he tamariki. Ko nga tamariki tino ngahau ko nga tamariki ka timata ana te ako ki te kōrero. Mataku ai ētahi tāngata i te tamariki, he hōhā, he whakataumaha. Ko nga tāngata e whakaaro pēnei ana kei te pōhēhē. Mīharo ai au ki nga tāngata kaore nei he tamariki, aroha ai au ki to rātou manawanui, ki te kore e hōhā ki a rātou anō. Ko te whare kaore i te turituri i te reo, i te hiere a te tamariki, he whare tūpāpaku. Kia hoki mai nei i te mahi i te haere rānei, ka rere ake nga tamariki ki te karanga, ki te pōwhiri, kaore he hari, he ngahau hei rite. Ka ea te oranga i te ao. Whakaangahia ana e te tamariki nga kaumātua ki nga huarahi tika. I kiia e te Kaiwaiata, ' Na, he taonga pūmau na Ihowa nga tamariki. Ka hari te tangata kua hī nei tana papa pere i a rātou.'

Ko ahau he tangata pae-rā-uta, ā, ko aku ngahau he ngahau paera-pa-rā-uta. Kaore au i te koinga ki nga taone, ki te pōwaiwai o te tangata, ki te karuru, ki te tatangi, ki te hoihoi. Kāti anō taku hoihoi ko te korihi, ā, nga manu ko te pupuhi a te hau, ko te ngunguru a te tai, ko te hiere a te tamariki.

Ko Matiu[309] he tohunga no te Pākehā mo nga mahi whakakatakata, whakangahau. Ko tana pārekereke moni tonu tērā. I haere tētahi page 208 tangata ki te rata kia tirohia tana mate. Ka mutu te titiro i a ia ka tohutohu te rata,

'Kaore aku rongoā mōu; ko te mate kei o whakaaro, kei to ngākau. Me haere koe ki te whakarongo ki a Matiu, kia kata ai koe, kia whakangahautia. Ka mutu anō te rongoā mōu, arā, he kata he ngahau'. Kātahi ka whakahokia atu e te tangata nei, 'Aue! ko Matiu rā hoki au!'

Ahakoa whai moni te tangata, ahakoa noho ia i Rānana, uru ia ki nga mahi āhuareka o te ao, me he mea kāhore tōna ngākau i te tika, e kore rawa ia e mōhio ki te ngahau pono, ki te marie o te Atua e kore nei e taea te whakaaro.

Reweti T Kohere

Ko ēnei kōrero Kei Te Toa Takitini nama 60, Akuhata 1926. Whārangi 441.

[307]Ko Kingi Rawiri. Tirohia Waiata 19.

[308]Thomas Grey's Elegy.

[309]Mathews, Irish Comedian.