Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga kōrero a Reweti Kohere Mā

WĀHI TUARIMA

Previous Section | Table of Contents | Up | Next Section

page 160

WĀHI TUARIMA

He Take Huhua, He kōrero Huhua

1 Tūtakitanga o Tuwhakairiora
rāua ko Ruataupare Mohi Turei 160
2 Ūnga o Kāpene Kuki ki
Tūranganui Pine Tamahori 163
3 Ko Tēhea Ratu? Keita Waere 165
4 He Hokinga Whakamuri no
te Whakaaro Paratene Ngata 166
5 Nga Kupu, 'Taraki Pei',
'Parareka', 'Pakepākehā' Mohi Turei 169
6 Te Kuaka Rev. Makoare Taurere 171
7 He Whenua Tuna Tipiwhenua 174
8 Kōhurutanga o Tāmaiharanui Atanatiu Kairangi 175
9 He Kaika Engari he Aroha Te Pīpīwharauroa 176
10 Tukunga i Rotorua Te Arawa 177
11 Te Hāhi i Paihia Rev. Nikora Tautau 179
12 Ta te Kō tana Tahua Reweti T Kohere 180
13 Rīpenetā o Te Houkamau Hōhepa Peka 181
14 He Hoa no ērā Rā Te Pīpīwharauroa 182

Tūtakinga o Tuwhakairiora rāua ko Ruataupare

Ka whānau rā tana tamaiti i huaina nei ko Tuwhakairiora, i tohia nei, mai rānō i tōna kopū, mo te ngaki i te mate o tana pāpā o Poroumata, ka whakakupuria e Te Ataakura. Ka tanumia te ewe[211], kiia iho te wāhi i tāpukea ai, 'Ko Te Ewe o Tuwhakairiora.' Ka mahia e nga tohunga te tamaiti ki a rātau karakia whakanihoniho[212], karakia whangawhangai, karakia Iho i taua tama rā me ērā atu karakia.

Ka tipu, ka pakeke me te whakarongo tonu ki nga tohunga mahi i a ia e kōrero tonu ana i te whakatauki a tōna kōkā. Kua uru ia ki nga whakawai riri, kua pā i a ia te tangata. Kua uru tonu ia ki nga whawhaitanga nui, kua puta tonu ia ki te kainga ahi, kua okooko i nga rākau o te tūtakitanga o nga motumotu. Kua hinga te parekura nui, ko page 161 Paengatoitoi. Kua haere ōna rongo toa, kua mōhio ia ki te tohu toa o te riri e hinga ai te hoariri. Kātahi ia ka poroaki iho ki te iwi, 'Hai konei ka haere au ki te whakatauki a tōku kōkā, e kōrerotia nei, e rongo nei au; nōku pea e takatakahi ana i roto i a ia.' Kua mōhio te iwi ko te mate o tōna tipuna o Poroumata e haerea nei e Tuwhakairiora. Ka mea te iwi kia nui te ope hei kawe i a ia ki te mate o tōna tipuna o Poroumata. Ka kiia e ia, 'Kāti, ko au anake e haere. Tēnā ōna iwi hai kawe i a au.'

Ka haramai a Tuwhakairiora ko ia anake. Tērā nga rongo ātaahua o nga tamāhine a Te Aotaki, o Ruataupare rāua ko Auahikoata, kua hau noa atu ki Opotiki[213] . Ka tae mai ia ki te ngutuawa o Wharekahika, ko nga wāhine rā e kohi pipi ana, ma nga tamariki wāhine, o rāua hoa, e noho ana i te taha o te ahi, me nga kākahu e pūkai ana. Ka pātai ia ki nga tamariki rā. Te kīanga mai ko Ruataupare rāua ko Auahikoata, ka mahara ia ki nga rongo kua puta atu rā o nga wāhine nei. Kua eke ia ki runga o nga kākahu noho ai. Kai te riri mai nga tamariki rā, kai te titiro mai a Ruataupare rāua ko te taina. Na wai rā, ka tū a Tuwhakairiora ki runga ka haere hoki. Ka haramai te tokorua ka purupuru i o rāua kākahu ki Nukutaharua. Tae noa ki te pekanga, peka tonu hoki ia, tae noa ki te pā ki Te Rāhui. Ko te pā tēnei no Uenuku te Whana. Kua mōhio kē mai ia ko te pā i runga i te aromaunga, no Te Aotaki pā, arā a Tokumapuhia. Ka mārō tonu nga wāhine nei, ka aru tonu hoki a Tuwhakairiora. Ka kaha te haere a nga wāhine kia wawe te tae ki to rāua pāpā, ka āta haere atu hoki te manuhiri. kōrero atu ana rāua ki to rāua pāpā ki nga tohu o te rangatira me nga tohu o te toa, ka ui mai ia, 'kei whea te tangata na?' Ka kii atu rāua.
'Ina tonu kai te whai mai ia.' Ka ui mai anō ia, 'kaore ia i karangatia e te pā i waho rā na?' Ka kii atu anō rāua, 'Kaore.' Ka hotu te mauri[214] o Te Aotaki, ka aumanawa, 'E, i tēnā pea ia ko tō kōrua tungāne ko Tuwhakairiora.' Ka whakatauki ia i konei ka mea:-

Kāti rā tukua mai ki a au ki a Hikurangi,[215]ki te maunga e tauria e te huka.'

Ka kii ki nga tamāhine, 'Rākai i a kōrua, ka whanatu[216] ki te karanga i tō kōrua tungāne[217].' Kua mōhio ia na tōna pūmanawatanga i whakaatu ko Tuwhakairiora tēnei, ko te tama a Te Ataakura, kua puta noa mai hoki nga rongo kei te haere mai. Ka tū nga tamāhine me to rāua kōkā me Hinemaurea ki te taha tonga o te marae, ko ia ki tētahi page 162
taha, ka pōwhiritia te ope. Kai te titiro te iwi ki nga tohu o te rangatira, o te toa, ki te tākōtuku, ki te pare kārearea, apititia ai, poua au ki te upoko, me te kākahu paepaeroa[218], uhia iho te mahiti me te taiaha ākura ki te ringa. Ka whakatika atu a Te Aotaki ka mau ki te pakihiwi mauī ka numia ki te pakitara o waho o te whare, ka heke atu rāua ki te wai rere, ka tohia a Tuwhakairiora. Ka mutu nga karakia a Te Aotaki ka werohia e ia a Rangipōpō[219], kihai i roa ka kii te reo o te whaitiri paorangi[220]ki nga iwi i te taha hauāuru o Pukeāmaru[221], puta noa ki nga iwi i roto o Wharekahika me nga iwi o te taha moana, i Taungaihe, i Owhiunga na tini o te Tutua. Kai te tū tonu rāua, ka karanga anō ia ki a Rangipōpō; 'E Pou, e Pou, e Pou, whakaaraara, whakaaraara, whakaaturia, to mokopuna, e tangi. Ka huri te tangi o nga whaitiri ki te taha tonga o Pukeāmaru ki runga ki te pā ki Puketapu, ki Kotare, ki Te Rangihuanoa, ki Tarapahure, ki Totaratawhiti, ki Okauwharetoa, me ērā atu pā. Kai te tū tonu a Te Aotaki rāua ko Tuwhakairiora. Ka kii te waha o te whaitiri tuatahi o Haruru ki te rangi[222], kei te whakarongo katoa nga pā rā. Ka mutu tērā ka kii anō te waha tuarua o nga whaitiri o Whetuki ki te rangi, ki runga anō ki nga pā. Ka mutu tērā, ka kii anō te waha o te whaitiri, tuatoru, o Ueue ki te rangi. Kei tēnei ka kii nga rangatira me nga iwi o roto o nga pā. 'Ehara te whakararu e wāwāhi nei a Te Aotaki i tōna maunga i a Pukeāmaru, āpōpō tāua te rongo ai i te kōrero.'

Ka mutu nga karakia katoa a Te Aotaki ka hoki rāua, tae atu kua rite nga kai ki runga ki te takotoranga i kainga i waho, ka whakaritea he tohunga hei whāngai i a Tuwhakairiora. Ka mutu ka tomo ki te whare. Ko te moenga o Ruataupare kei raro iho o te mataaho, ka tau ia ki te tuarongo moe ai ka waiho te moenga mo Tuwhakairiora. Ka whakatika a Ruataupare, ka moea a Tuwhakairiora, ka puta mai ki waho nga rangatira nunui o Ngāti Porou.

Mohi Turei

Rangitukia

East Coast

He whakamārama: Ko tēnei ingoa mo te kōrero nei na Reweti Kohere engari ko tōna ake ingoa i roto o Te Pīpīwhārauroa nama 129, Tihema 1908. Whārangi 2, ko 'Tuwhakairiora'. Ko aua kōrero hoki na Reweti i whakarāpopoto.—Nga Etita

[211]Ewe: Ko te whenua o te tamaiti whānau hou. Ki te Pākehā he placenta.

page 163

[212]Whakanihoniho: Whangawhangai me te whakatipu tamariki.

[213]Ki Opotiki: I te kōhurutanga a Ngati Ruanuku o Ngamoe, i a Poroumata, ka rere a Te Ataakura rāua ko tana tane ki Opotiki, ko Tuwhakairiora, he tipuna no Ngati Porou, no Opotiki.

[214]Mauri: Ara ko te manawa. Ko te tino tikanga o tēnei kupu ko te piki o te kaha i roto i te tangata.

[215]Hikurangi: Ko te maunga teitei tēnei Ko te teitei, e 5060 putu. He tikinga na te Maori te tapa i nga rangatira Maori ki nga maunga teitei. He tino rangatira nui a Te Aotaki, tuku iho ki tana tamāhine ki a Ruataupare he wāhine nui anō. I te kitenga o Ruataupare kua hīpōkina e te mana o tana tāne tōna mana, ka whakarērea e ia, noho rawa atu i Tokomaru, ā, e karangatia ana tērā hapū ko te Whānau a Ruataupare. I te tau 1935 i a au e hūrapa noa ana i te pouri i te mamae o te ngākau, i te ahiahi ka toro au ki te whare nui i Kokohinau i Te Teko, ka hura ake aku kanohi ka kite au i te ingoa o taua whare, ko Ruataupare. Mariri ana te pouri, te mokemoke.

[216]Whanatu, a, arā, haere atu, whanake, arā haere ake.

[217]Tungāne, arā tungāne. Te mea tāne tēnei.

[218]Paepaeroa, ko te kahu Maori, a, he tāniko nga taha, ko te māhiti he kahu huru kuri.

[219]Rangipōpō, ko te whatiri.

[220]Paorangi: Ara,haruru haere, warowaro.

[221]Pukeāmaru Ko te taukahiki teitei ki te tonga o Wharekahika.

[222]Haruru o te Rangi: Ko te ingoa whaitiri nei kei runga tonu i te tangi a te whaitiri, arā he haruru, he whetuki, arā he wiriwiri, he nene, arā he kapakapa.

ūnga o Kāpene Kuki ki Tūranganui

Ko nga kōrero ēnei a Kāpene Kuki:-

Mane 9, 1769. Ka tau te kaipuke[223] ki te taha rāwhiti o te awa[224]. I muri iho ka haere ahau me tētahi o mātou ki uta, i ū atu mātou ki te taha rāwhiti o te awa[225]. Ko nga Maori i tērā taha o te awa. Ko taku hiahia he kōrero ki nga Maori no konei, ka whakahaua e ahau te poti iti hei hoe i ahau ki tētahi taha o te awa. To mātou ūnga atu ka omaoma nga Maori, kātahi ahau ka haere me ētahi anō ki nga whare e toru rau iari te tawhiti atu. Kāhore i roa to mātou haerenga atu ka puta mai tokowhā nga tāngata i rō ngahere i tarawāhi o te awa iti[226] ko ta rātou oma mai he tango i taku poti iti i roto i te awa. Ko nga tāngata i te poti rahi i kite mai kai ko tonu atu hoki rātau. Katahi ka pūhia mai e rātau hei whakamataku kau heoi ka haere tonu rātau, ko te poti iti kei roto i te awa e hoe ana ki te moana, ko nga Maori kei tahaki e whai page 164
ana.Kātahi ka pūhia mai ka hinga tētahi o rātou e mea ana ki te maka i tana tao ki te poti iti. Ka mataku ētahi ka tū, ka tōia atu tētahi o rātou ki uta atu, kātahi ka whakarērea, ka haere. I te rongonga i nga pū ka hoki mātou ki nga poti, i tae rawa ahau ki te titiro i te Maori i mate, ka hoki mātou ki te kaipuke. I te ata ka kite mātou i te nui o te tangata i tāwāhi o te awa, ka hoe ahau, a Tūpaea[227] me ētahi tokorua ki uta, i muri iho ka ū mai nga tāngata mau pū i runga i te poti rahi. Ka whakatūngia rātou e ahau i te one, ka haere atu māua ko Tūpaea ki te awa ki te kōrero ki nga Maori i tāwāhi o te awa. Ka kōrero atu a Tūpaea ka kata mai rātou me te rūrū mai anō i a rātou rākau. No muri iho ka mōhio mai rātou ki a māua kōrero, ka kau mai ētahi e rua tekau pea me a rātou patu anō. Ka hoatu e mātou he taonga ma rātou katoa engari kāhore i tatū to rātou hiahia. Kātahi ka tīmata ta rātou kapokapo i a mātou mea. Ka riro te hoari a Kirini, ka karanga atu au kia pūhia. I konei ka kau rātou ki te toka[228] i waenganui o te awa, ko ētahi i hoki mai anō ki te tiki mai i nga patu a nga mea i tū, ka whakawhiti ki tāwāhi me te tō anō i nga mea i tū i te hoata.

Pine Tamahori

Kakariki

He whakamārama: Me tango mai ēnei kōrero i te roanga ake o nga kōrero a Pine Tamahori i Te Pīpīwharauroa nama 103, Oketopa 1906. Whārangi 7. Ko te ingoa ake ko 'Kāpene Kuki'.—Nga Etita

[223]Kaipuke, ko te Endeavour te ingoa.

[224]Te Awa, ko Tūranganui tēnei, ko ōna peka nei ko Waimatā, ko Taruheru.

[225]Taha rāwhiti arā ko Waikahua, kei konei te kōhatu whakamaharatanga ki a Kāpene Kuki.

[226]Te awa iti, ko Waikanae tēnei e puta nei ki Tūranganui.

[227]Tupaea, he Maori no Tahiti, i mauria mai e Kāpene Kuki hei reo mōna ki nga Maori o nga moutere huhua o te Moana nui ā Kiwa.

[228]Toka, ko Toka a Taiau tēnei, he rohe nui i waenganui o nga iwi. E ai te kōrero ko te rohe tēnei o Ngāti Porou ki te tonga. He ana taniwha, na te Pākehā i tukituki kia wātea ai te huarahi kaipuke. E kii ana nga Maori na te raweketanga i te taniwha i kore ai e tōtika te wahapū o Tūranga.

page 165

Ko Tēhea Ratu?

I nga kōrero a Kāpene Kuki i tana ūnga ki Tūranganui i te tau 1769 i puta āna kupu mo tētahi rangatira nui whakaharahara, ko Te Ratu te ingoa. Kaore tēnei rangatira i mōhiotia e Ngāti Porou arā e Te Kani a Takirau. I tuhituhi tētahi tangata ki Te Pīpīwharauroa, i mea ake ko tēnei 'Ratu' ehara i ta Ika Whaingata. Ko taua 'Ratu' ko te mokopuna kē a Te Aringa i Waho, ko tōna pā ko Titirangi. Ko tērā Ratu i noho ki roto o Tūranga, ko taku e whakahua ake nei i noho tonu ki Titirangi[229]

Kaati i te uinga a Kāpene Kuki ki te rangatira o te whenua e kore a Marukawiti e tuhi kē ki roto o Tūranga engari tērā e tuhi tata tonu ake ki Titirangi, ki te pā tata ki te pūwaha o Tūranganui ki te wāhi hoki i ū ai te waka o Kāpene Kuki. I runga i nga kōrero a Kāpene Kuki e mārama ana i heke iho i Titirangi ētahi o nga tāngata i riri rā ki a ia. Me āta whakataki atu e au te whakapapa o taku Ratu i rongo ai au ki ōku kaumātua.

Na Tauwheoro ko Hokinga, ko Rangikuatipu, ko Kuriwahanui. Ta Hokinga i te ao nei ko Pera Hāronga, ta Kuriwahanui ko Heni Materoa arā ko Lady Carroll. Me whakaheke e au ko to Rangikuatipu kāwai.

Rangikuatipu

Te Aringa i Waho

Kiriparawera

Parahako

Ratu

Tukuwai

Te Keepa Te Turuki

Marara

Heta Te Kani

Hinehou

E rua nga pā o Te Aringa i Waho, ko Titirangi ko Wairangi te ata; tuku iho ki tana uri ki a Te Ratu ka noho anō ki Titirangi. No te tau 1769 ka ū a Kāpene Kuki ki Tūranga, ā, tae mai ki tēnei tau ka 138 nga tau, a, ki tōku whakaaro e rite ana ēnei tau ki te wā ora ai a Te Ratu o Parahako. He hē ana nga kōrero i tuhi atu ai au hei whakahāngai kia takoto tika ai nga kōrero.

Heoi anō page 166

Keita Kenana arā Waere[230]

Te Pīpīwharauroa, 1907.

He whakamārama tuatahi: I te pukapuka a Mrs. Douglas Blair, i huaina nei ko, 'The Land of Toi,' i kiia ko ta Te Ikawhainga te Ratu te rangatira i whakahuatia rā e Kāpene Kuki. I kii taua wāhine na Te Kawhe, (Goffe) kaiwhakamaori, ana kōrero. I kitea pea e Te Kawhe i Te Pīpīwharauroa. Reweti T Kohere

He whakamārama tuarua: Ko tēnei ingoa mo te kōrero nei na Reweti Kohere ēngari ko tōna ake ingoa, i roto o Te Pīpīwharauroa nama 113, Akuhata 1907. Whārangi 2, 'Ko Nga kōrero o Kāpene Kuki'. Ko nga kōrero hoki kei te mau tonu ki ta Keita i tuhi rā.—Nga Etita

[229]Titirangi: Ko te puke i te pūwaha o Tūranganui, i runga ake o Kaiti.

[230]Keita Waere: He tuahine no Wi Pere, he uri āna kei te ao. Ko Keita Waere, ko Riparata Kahutia te Pimia Ata, he wāhine pūkōrero, i whakaakona ki te whare wānanga.

He Hokinga Whakamuri no te Whakaaro

Ki te Etita o Te Pīpīwharauroa.

Tēnā koe, Mehemea e pai ana ēnei kōrero mo Te Pīpī, kāti utaina ki nga wāhi wātea o to Manu, hei titiro ma nga hoa aroha i tawhiti. Tēnei te hokinga whakamuri no nga whakaaro ki nga wā o mua pā tonu mai hei āwangawanga mo te ngākau koia i oho ake ai te ngākau aroha. Engari he kōrero roa, otirā ko taku hiahia me tapahi kia poto. Me pēnei noa te tīmatatanga mo te kōrero nei.

Ko Makoare Tuatai me Henare Nihoniho, (pāpā o Tuta Nihoniho) me ētahi atu o nga matangohi[231] o te taha Kāwanatanga, i hinga i te whawhai tuatahi ki te Hauhau o roto o Waiapu, i te parekura ki Mangaone i a Hūrae, 1865.

Ko Aperahama Tapatu, te matangohi o te taha Kāwanatanga i hinga i te whawhai tuatahi ki te Hauhau o waenganui o Tokomaru me Uawa. I hinga tonu ia ki mua o te kōkiri i horo ai a Tahutahupo pā i a Akuhata, 1865.

Ko Poihipi Rangiwaha, te matangohi o te taha Kāwanatanga i hinga i te whawhai tuatahi ki te Hauhau o roto o Tūranga, i te whawhai ki Waerenga a Hika pā. Ko Wiremu Keiha i taotū i taua wā tonu i hinga ai a Poihipi, a, no taua wā anō ka hinga ētahi o nga hōia page 167 Pākehā a Kapene Wirihana[232], a, ko ia i taotū i a Noema 1865.

Ko Rawiri Hikarukutai te matangohi arā, ko ia me te nui atu o Ngāti Kahungunu o te taha Kāwanatanga, i hinga i te whawhai tuatahi ki te Hauhau o roto o Te Wairoa, ko Ihaka Whaanga i taotū, i te parekura i Te Kopuni i a Hanuere 1866.

Ko ēnei tūpāpaku hei okiokinga mo te kōrero nei. Ko aua tāngata kua kōrerotia ake nei ko ētahi tonu o nga rangatira o nga hapū o roto o Ngāti Porou, a, i hinga tonu rātou i roto i nga ope hōia a Meiha Ropata i aua whawhai kua kōrerotia nei. He tangata toa, he tino piripono ki a Kuini Wikitōria me ana ture, he kaihāpai no te whakapono. I te wā o aua whawhai kaore he moni utu mo nga hōia Maori. No te tau 1868 no nga whawhai ki a Te Kooti, kātahi anō ka utua nga hōia Maori ki te moni, e toru hereni me te ono kapa mo te rā, me te kai.

Ko te pūtake o te whawhai o te tau[233] 1865, mo te kōhurutanga o te Wakana ki Opotiki e te Hauhau o Opotiki me Taranaki ki Waiapu. No taua wā ka ara te pakanga tuatahi i mate ai nga rangatira kua kōrerotia nei. I tū a Ngāti Porou ki te pēhi i te kino, ki te hāpai hoki i te mana o te Kuini. No nga tau o muri mai ka mau e Kereopa i a Ngāti Porou: te hopu ora, a, hoatu ana ki te ringa o te ture. Kātahi ka rite te peruperu a Ngāti Porou: ko tōna matarākau[234] tēnā hei whakahau i ōna hōia:-

Ka tohe au; ka tohe au!
Ka tohe au ki a Kereopa
Ki taku karaka i whakaura i te waru[235]
E tū nei
Kati Kāwana kia kuutia
Au, Au!
E kia wherahia
Au, Au!
E kia rere atu te kōhuru
Ki tua o Hikurangi[236] titiro mai ai
Ae, ae, ae, ha!

Kāti ka mārama pea ki a tātau te kaupapa o te matenga o ēnei rangatira nui. I maringi o rātou toto ki te pakanga mo te mana o te Kuini,[237] a, ko rātou te wairākau o te pakanga i hinga ai te kino, i tau ai te rā rangimarie me te pai ki te tangata, ki te whenua, ki te koroni katoa.
E hoa ma, e aku hoa, me titiro mai ki ta tātau kōrero. I te mea kua page 168 puta te whakaaro a te Kāwanatanga ki nga hōia i uru ki ana whawhai o mua, he mea tino mārama kē atu tēnei take hei putanga aroha ma te Kāwanatanga ki nga uri o aua rangatira inaianei anō i te wā e ora ana ētahi o nga uri. Ma te Kāwanatanga anō hoki e whakatū he pōhatu[238] kia kotahi ki te wāhi kei reira e tāpuke ana aua rangatira. No te mea ko aua tūpāpaku kua kohia mai o rātou wheua, i nga wāhi i tanumia ai, ā, kua huia ki te urupā kotahi i Makarika, e tata ana ki Waipiro i mua i te wā o te tau 1870-71 rānei. Kaati i konei.

Paratene Ngata

He hōia i roto i aua whawhai.

Te Pīpīwharauroa, 1911.

He whakamārama: Ko te ingoa mo te kōrero nei na Reweti Kohere ēngari ko tōna ake ingoa i roto o Te Pīpīwharauroa nama 157, Mei 1911. Whārangi 9, ko 'Nga Whawhai A Te Hauhau'. Ko nga kōrero kei te mau tonu ki ta Paratene Ngata i tuhi rā.—Nga Etita

[231]Matangohi: Ko te tangata tuatahi ki te mate i te pakanga; ko tētahi kupu anā he mataika.

[232]Kapene Wirihana: I kōhurutia e Te Kooti ki Tūranga i te tau 1868. I taotū tōna hoa wāhine, i ora ai na tana tamaiti iti i whangai ki te hua manu.

[233]Te Wakana, ko Rev, C. S. Volkner, he mihinare no te Hāhi o Ingarangi, Na Kereopa i kai nga whatu, i kiia ai hoki a Kereopa ko Kai-whatu.

[234]Matarākau. He karakia mo nga rākau kia pai te patu tangata.

[235]Te Waru, ko te wā kore kai o te tau, i te mea kaore anō kia pakari nga kai moata huahua.

[236]Hikurangi, ko te maunga tino teitei o Ngati-Porou, e 5000 putu te teitei. He whakatauki, 'Ko Hikurangi te maunga, ko Waiapu te awa, ko Ngati-Porou te iwi.' Ko wai ra te tangata? Ki au nei ko te Rangitawaea te tangata, ināhoki ka tauria a Hikurangi e te huka ka pepehatia, 'Ka rukuruku a Te Rangitawaea i ōna kākahu rīnena.' Ina anō tētahi, 'Ehara a Hikurangi i te maunga haere.' he wero titaha pea tēnei kōrero mo Taranaki Maunga i paheke atu nei i Taupo i runga i te pāmamae.

[237]Wairākau, ko te tino tikanga o tēnei kupu mo nga mea kei te whakamōmona i te whenua kia kaha ai te tipu o te kai.

[238]Pōhatu(Kōhatu): I ui mai tētahi tamaiti kaumātua o Te Aute ki a au, 'he aha te kiko ki to tipuna, o tōna piripono ki te Kuini i nga ra o te pakanga? Heoi anō rā te kōhatu whakamaharatanga.' Ko taku whakautu tēnei, 'Kore rawa atu, kaore he kōhatu whakamaharatanga.' He tokomaha nga rangatira piripono kei te takoto noaiho kāhore he kōhatu. E koro, Paratene, tata ki te 40 nga tau i tū ai koe hei Kawanatanga a, he aha koe i kore ai e whakatūtū kōhatu mo o tātau page 169 rangatira piripono e tiraha noa rā? Ko te kōrero a Paratene Ngata ko te take o te whawhai ki Te Tairāwhiti ko te Kōhurutanga o Te Wakana. He tika anō tēnei ēngari ko te tino take o nga whawhai ki Waikato ki Tauranga ki Te Tairāwhiti, me te riri ki Waitara i nga tau. I kii tētahi rangatira o Ngātiawa, 'kua tahuna e te Pākehā he ahi ki te rarauhe a kua heke nga wai o o mātou kanohi ki roto o te awa.' I te hui nui i Waitara, i taua wa i whai kupu ratau a ki a Te Hemana, 'Waitara, Waitara, ko koe tēnei, kawera nei i te ahi a, wera ana te motu katoa.' Ka tika hoki. Na te whawhai ki Waitara ka ngau nga ahi ki te whenua e riro nei e riro nei. Kua kitea inaianei ahakoa te moni £5,000 i te tau mo ake tonu atu, waihoki i te ea, kua kitea nei ko te Pākehā i hē ā, ko te Maori i tika. Na reira e mōhiotia kei te hē te murunga o nga whenua Maori ā,he tika nei ta rātou whawhaitanga. Me kii ko te whawhai ki Waitara na nga Iwi Maori katoa.

Nga Kupu, 'Taraki Pei', 'Parareka', 'Pakepākehā'

Tēnā koa tuku atu nga kupu nei, he tautoko i te whakamārama a Nikora Tautau mo te pātai a Te WaakaTe Rānui o Ruatoki. Tērā pea ka kite iho ia i te whakahoki a Nikora i te Pīpī o Tihema tata nei. Koia na e Te Waaka ki oku nei kaumātua te Maori, he ingoa tonu tēnā no mua iho, me te Pakepakeha no te Turehu, ko te reo he hoiho he kihi. Kaati kei roa noa.

Ko te ingoa Pākehā na te Maori tēnā ingoa i hua, he pēnā me ta Nikora e whakamārama na ki ta o konei kaumātua kōrero. Ko ēnei rā ko Tihema, ko Hanuere, ko Pepuere, ki ta rātou whakamoe tau[239] , arā whakapapa tau, ko 'Rukiterangi ka tau ki raro.' Ka hua nga kai o te whenua, o te wai maori, o te moana. Ka tae ki ōna pō anō, he tangaroa, ko Whaitiripapa te ingoa, ka tirohia nga tohu o te marino, o te haukore. I te atapō, kaore anō kia toko nga kawainga[240] o ata ka mānu koi kaha ana te hau tuawhenua arā te Taraki. Ka rere, ao rawa i te ata, ka tae ki te tahora[241], ka mānu ka tukua nga punga, ka hī i te ika, i te tarakihi. Ka morunga rawa mai te rā ka kitea atu tētahi waka e hoe mai ana, i ahu mai i waho i tawhiti. He roa te waka, he tokomaha noa atu nga tāngata ki te hoe i tētahi taha i tētahi taha me nga kapa tāngata anō o waenganui, me te tangata hautū anō e tū ana me te tangata anō o te kei e tū ana. Tika tonu mai ki to rātou waka Maori e tau nei. Ka wehi nga tāngata nei ka mahara he waka taua, me te mahara anō kaore a konei e hoe ana i te waka taua. Ka mānu mai te waka rā, ka uta nga tāngata i nga hoe ki runga. Ka noho te kaihautū me te tangata o te tā[242] , ka tū te tangata o te ihu, ka tukua te punga. Ka whakapae te mānu mai page 170

ka rite ki to rātou. Ka kitea atu te roa o nga waka nei me te tokomaha me nga tāngata anō o waenganui. Kei te mahi nga mea i nga taha i a rātou aho. Kei te mounu, kei te maka ki te moana. He rite tonu te hutinga, e whā, e rima, e ono, ki runga ki nga matau o te aho, pērā tonu tētahi taha. Kua kore te wehi o te waka o nga Maori nei, kua ngahau atu ki te mau o te ika, ki te huti a nga tāngata katoa o te waka rā. Ka kii te tangata o te ta kia hūtia to rātou punga, ka hoe rātou ki reira ki te wāhi e kapakapa ana te kai a te tarakihi. E hoe atu ana rātou kei te pōkai te iwi rā i a rātou aho. Ka mānu te waka tangata Maori nei ka titiro atu ki te āhua o te tangata, rerekē. Ka tū te tangata o te ihu o te waka rā ki te huti i te punga, ka mau katoa nga tāngata i waenganui ki te taura matua, ka kii katoa te waha o nga tāngata o runga o te waka. I pēnei nga kupu i te hutinga:-

Ka whakatakotoria ki
Te ika te wā o Tū
E ko te tae o Tū,
E kori rari.

Kua eke te punga, kua mau nga hoe, kua kori katoa kua kōrero i to rātou reo. I pēnei te āhua ki ta rātou whakarongo atu:-

Pakepakeha, pakepakeha,
Hoihoi hii, hoihoi hii,
Hihi hii, hihi hii.

Ka tino kitea atū hoki te āhua o nga tāngata: he urukehu, he pūnehunehu, he mā, he mā kōrako, he whero tākou, pērā tonu te āhua o nga kanohi. Kua huri te ihu o te waka, kua ahu atu anō ma tōna hoenga mai rā. Kei runga anō te kaihautū e tū ana me te tangata o te tā. Kihai i roa kua maiangi noa ake ki runga o te moana, kei te hoe noaiho te iwi rā i runga o te takiwā, ngaro atu ana ki roto i te ao kapua. Ka mōhio nga Maori nei he Turehu, he Patupaiarehe, he Aparangi[243] , he Atua Kahukahu Kōwhiowhio. He maha nga kitenga i mua atu, i muri mai, e mau nei anō nga haka a taua iwi atua, huaina iho te ingoa o te wāhi i haka ai, 'Ko te Haka a te Atua.'

No mua noa atu tērā kitenga i te waka i te taenga mai o te kaipuke o Kapene Kuki ka titiro atu nga koroua me nga kuia, ka karanga, 'He motū, he motū rere mai no tawhiti, ina e tere mai nei.' Ka titiro atu ki nga hēra, ka karanga. 'Aha haa, me he kapua i te rangi nga rā o te motū e tere mai nei.' No te tukunga o nga hēra, no te riwhitanga, ka titiro atu ki nga rewa; arā, ki nga maihi me nga kurupae, me nga rikini, page 171 ka karanga anō, 'E, i me he uru rākau tonu no tahaki hikitia ai ki te moana te motu tere e tū mai nei.'

Na Mohi Turei

Rangitukia

East Coast

He whakamārama: Ko te ingoa mo tēnei kōrero na Reweti Kohere ēngari ko tōna ake ingoa i roto o Te Pīpīwharauroa nama 153, Hanuere 1911. Whārangi 4, ko 'He Aha Tātou i Kiia Ai He Maori'. I tangohia mai ēnei kōrero i te roanga ake o nga tuhinga a Mohi Turei.—Nga Etita

[239]Whakamoe tau: Te whakamārama tēnei a nga mātua mo tēnei wā o te puta o te kai.

[240]Kawainga: Nga tohu ēnei o te ata.

[241]Tahora: Ko te moana nui kei reira tēnei te tarakihi engari ko te tino tikanga o tēnei kupu no te whenua tonu.

[242]Tangata ta: Ehara i te tangata tata ki te wai engari ko te āhua ko te tangata e tū mai rā i te urungi o te waka.

[243]Aparangi: He atua whiro arā he kino, he pērā anō te āhua o te Kahukahu Kōwhiowhio: Ko ētahi tikanga anō o te aparangi, he ope rangatira, he tira kahurangi.

Te Kuaka

Ko tēnei manu ko te kuaka ko ia anake tōna āhua: he roroa nga waewae, me nga ngutu hoki. E toru nga hua kuaka. He karoro he kura, he kakao. Otirā ki te tauhou, kaore tētahi kuaka i rerekē i tētahi, ma te tangata anake e matatau ana ki te kuaka, e wkakamārama ki te tauhou, tērā ia e kii koia anō e tau nga wehenga ingoa o te kuaka, Kāti me whakamārama atu ki nga tauhou:-

Tuatahi, ko te karoro. Ko tōna uma katoa he mā nga huruhuru. Ko nga parirau me te tuara i rite anō ki o ērā atu. Mehemea ki te tino mōmona, me tango nga huruhuru ka wēti ai, e tata ana tōna taimaha ki te toru me te hawhe pauna, ki te wha pauna rānei,

Tuarua, mo te kura. Ko nga huruhuru o te uma me te kōpu he whero (he kura), ki te wētitia, tērā e tata te taimaha ki te rua pauna, ki te rua me te hawhe pauna rānei. Ahakoa ma te kanohi e titiro ka kitea te nuinga ake o te karoro i te kura, te rerekē hoki o nga huruhuru o tētahi page 172

i o tētahi, e rerekē ana anō hoki ina wētitia.

Tuatoru, he kakao. Ko nga huruhuru o tōna tinana katoa i rite ki o nga parirau ma nga tuara o te karoro, o te kura. Kāhore te kupu mōmona e eke ki runga ki te kakao, notemea kāhore ōna wā mōmona ina ki te wētitia. Ka mārama pea te manu nei. He kuaka te ingoa iwi, he karoro, he kura, he kakao, nga ingoa hapū. Nga wāhi e noho ai te kuaka.

I te wā e iti ana te tai, ka mārara noa atu te noho a te kuaka i runga i nga tāhuna i nga take moana, ki te rapu kai, Ta rātou kai he toke no nga tāhuna. Ki te kake mai te tai, ka huihui nga kuaka ki te wāhi mutunga e ngaro i te tai. Ki te ngaro taua wāhi i te wai, ka rere ki nga wāhi onepū muremure ai, kaore he otaota, kaore he aha, ka noho tonu i reira ahakoa pēhea te nui o te kāhui, ka tatari kia wātea nga tāhuna i te tai.

Ka kitea te kuaka i nga marama o Hune, o Hūrae o Akuhata, o Hepetema, tae noa ki Noema, engari ka tutuki te tai kaore e noho kāhui, noho marara ai ki nga tāhuna moana. Hei a Tihema ka tīmata te noho kāhui, hei a Hanuere kua kore e noho i nga tahataha moana ua ki te tai, kua rere ki nga mānia onepū, a, kua wāti hoki i te tangata. Hei waenganui o nga rā o Noema kua āhua mōmona a kua tika hoki mo te patu. Ko te tino mōmonatanga o te kuaka hei waenganui o nga rā o Maehe. Ko te whakaaro whakamōmona ai te kuaka kia ora ai kia kaha ai mo te hokinga ki Hawaiiki[245]. Ko te kakao kāhore rawa e tetere ana, a, kāhore e hoki ki Hawaiki: Ko ēnei pea nga toa, na reira i kore ai e hoki.
Ko te wā e ngaro ai te kuaka kei te āhua tonu o te hau. Mehemea he tonga te hau, ka timata te wharau[246] i te 24 o nga rā o Mehe, kia toru nga rā ka rūpeke katoa. Mehemea he hauraro te hau i te 24 o Maehe kaore e wharau. Ma te huri o te hau, kātahi ka whārau, ma te iti rānei o te hau.

Haere ai, wharau ai, te kuaka ki hea? Ki te kōrero a nga kaumātua i te mea mārama ina kē te kupu mārama ko tēnei,

'E rere ana ngaro atu i te tirohanga.'

Mo te rere a te Kuaka.

I te kāhui kuaka e noho ana i te tāhuna i ētahi atu wāhi rānei, kātahi ka rere katoa te kāhui ka hiki ake ki te takiwa. Ka pēnei me te pīkai pī nei te rere me te kake whakarunga, tino tiketike ki runga, kātahi ka mārō te rere, kotahi manu ki mua, kotahi ki tētahi taha. page 173

Ki te kite te tangata i te wharautanga o te kuaka, ko te mea whakaaroha, i runga i nga kōrero a nga kaumātua e ahu ana ki Hawaiiki ki te matāpuna o te Maori, na konei ka nui te aroha. Kāhore anō i kitea he kōhanga, he hēki, he pīpī, kuaka.

Te hopukanga i te kuaka.

Ki te kōrero a nga kaumātua, he rārata rawa atu te kuaka i mua, inahoki he mea hanga he kupenga ka māhititia ki te rākau, ka meingatia he rākau roa hei puritanga. Hei nga tai kī i waenganui pō haoa ai. Kotahi tangata ki te mau i te kupenga, kotahi hei mau i te rama, me te ruru anō i te rama. Ki te tata atu ki te kāhui kuaka ka whakapau nga tāngata i o rāua kaha ki te oma me te rama. Ki te tata atu ki te kāhui kuaka ka whakapau nga tāngata i o rāua kaha ki te oma me te whakamura hoki i te ahi. Ka pōrehurehu nga kanohi o te kuaka, kaore e mārō te rere, ka hoki mai anō ki te mārama o te ahi. I ētahi haonga e mau ana te 100 manu, nuku atu rānei. I tēnei wā nui atu te maka o te kuaka. Ki te rongo ki te pū ko tōna rerenga tēnā ahakoa ēhara i te pū mo rātou. Ko te mahi pōkehe o te patu i te kuaka ko te whai a te tangata kia pātata atu ia, no hea e tata atu, No reira te whakatauki,

'He kuaka mārangaranga.'

Ko te wā pū mo te patu i te kuaka hei nga rā kaha te hau, nui te ua. Ki te kaha te hau me te ua e kore e hapa te whiwhi o te tangata i ētahi kuaka tini.

Ko te kuaka pea te manu tino reka o nga manu. Ki te hunga kai kuaka ki te takoto mai he kuaka, he kukupa rānei, kaore e whātorongia te kukupa. Ma te kore kuaka kātahi ka kainga te kukupa. He tohu tēnei, reka ake te kuaka i te kukupa ahakoa he manu tino reka te kukupa, arā te kererū.

Na Rev. Makoare Taurere

Te Pīpīwharauroa, 1901.

He whakamārama: Kei te mau tonu ēnei kōrero ki te nuinga o nga kupu a Reverend Makoare Taurere [244] i tuhia e ia i Te Pīpīwharauroa nama 45, Nowema 1901. Whārangi 1.—Nga Etita

[244]Reverend Makoare Taurere: He minita rongonui no te hāhi mihinare.

[245]Hawaiki: Rere ai te kuaka ki Siberia, he whenua no te Rūhia, manomano maero te tawhiti. Ko Te Pīpīwharauroa rere ai ki nga moutere huhua o te Moana-nui-a-Kiwi.

page 174

[246]Wharau: Ka mārama i a Makoare ko te tikanga o tēnei kupu mo te haere ki tawhiti arā whakawhiti i te moana. Tirohia ēnei kupu:-Wharau, he whare no nga ope haere. He pīpī-wharau-roa, he pīpī arā he manu haere roa.

He Whenua Tuna

Kaore he whenua hei rite mo Wharekauri te nui o te tuna. He ngaroro te tuna ki tēnei moutere. E pepehatia ana e paheke ana te hoiho i te tuna inu whiti whiti i nga hauanga. I mahara au he whakareka kōrero noa iho. Hei te notitanga o te Whana Moana he whanga e whā maeko te roa, he wai he rotoko te Mauangai i Karewa. Hei te raumati ka mimiti te wai, ka hōpuapua ki nga wāhi e takahia ana e te hoiho, ka nui te tuna. Ki te takahia e te hoiho ka hō te hoiho. I te whakawhitinga o taku hoa Pākehā i Karewa ka oho tana hoiho i te nui o te tuna, ka tupeke, ka taka taku hoa, ko te hoiho ka oma ki tahaki, na te tangata i whakahoki mai.

I rongo anō au e kiia ana kei tētahi wai iti e rere ana ki te Whanga ko Waipapa te ingoa. Hei nga ahiahi pō, kore hau, ka whakaea te tuna, ka tute rora, pēnei me te kahawai e tuku ana ki te ākau.

Ko te mahi nui o te tuna ki Wharekauri ko te tikinga anake, ehara te rapu, te patu. Ka mau te tangata ki tana matau, ko te pukunga tonutanga ake o te kohuwai he tuna tēnā, e tirou ana ki te matau. E kore e roa kua taumaha te pēke.

Ina waipuke te whanga, ka heke te tuna ki te moana i te puaka e kiia nei ko te Awa pātiki. Hei te whakahokinga mai a te ngaru ka pae ki te ākau tōna tini ki te hoiriiri, kaore e taea te mahi.

Kua kite au e patu ana te tamariki i te tuna hei takaro noa iho ma rātou. I nga rā o Te Whiti, e rārangi ana te mano o te tuna ka tukuna ki Parihaka.

No nga kōrero a Tipiwhenua

Te Pīpīwharauroa nama 99, Hune 1906. Whārangi 6. page 175

Kōhurutanga o Tāmaiharanui

Kōhurutanga o Tāmaiharanui

Ko te take i kōhurutia ai a Tāmaiharanui e Te Rauparaha no te kōhurutanga o ōna irāmutu ki Kaiapoi i runga i te tono a Tāmaiharanui kia toro atu a Te Pehi rātou ko ētahi o Ngāti Toa ki roto ki te pā. Mo Te Rauparaha i tūpato rawa, ā, kihai ia i toro ki te pā. Ehara i a Tāmaiharanui ake i kōhuru i a Ngāti Toa me nga irāmutu o Te Rauparaha.

Ko nga kōrero e whai ake nei na Atanatiu Mairangi. I mea ia:-

I te tau 1830 ka tū mai te kaipuke o Kāpene Tuari[247] ki Kapiti. Ka mea a Te Rauparaha kia tonoa e ia taua kaipuke hei ara mōna ki Hakaroa[248], ki te patu i a Tāmaiharanui. Ko Te Kaora[249] tētahi Pākehā o runga i taua kaipuke, he taitamariki i noho ki Pēwhairangi i mua atu, kua mōhio ki te reo Maori; ko ia te kaiwhakapākehā i nga kupu a Te Rauparaha ki a Kāpene Tuari. Ka rere te kaipuke, ka tae ki Te Hakaroa, ka tonoa atu nga Pākehā ki te tiki i a Tāmaiharanui. Te taenga atu o nga Pākehā, kihai rawa i kōrero ki a Tāmaiharanui he Maori kei runga i taua kaipuke. Te taenga mai o Tāmaiharanui ki te kaipuke, heke tonu ki te kāpene, rātou ko tana wāhine me tana tamāhine. Kihai a Tāmaiharanui i whai meneti ki te kāpene, ka puta atu a Te Rauparaha. Ka mea atu a Te Rauparaha ki a Tāmaiharanui, 'tēnei o kai kei roto i te hooru[250] o te kaipuke nei e noho ana; tikina ake, patua hei kai māu.' Ka mea mai a Tāmaiharanui ki a Te Rauaparaha, 'Maringa nui[251] ahau kia hopu ake i a Te Pehi hei utu mōku, kei mate kau a Panewhai rāua ko Te Paewhiti[252], kaore he taki.'
I a Te Rauparaha e kōrero ana i ēnei kupu ki a Tāmaiharanui, kihai nga hoa o Te Rauparaha i puta ki te teki[253] o te kaipuke, he whakaaro kei kitea mai e nga tāngata o uta. Notemea ka ahiahi pō, kātahi ka puta ki runga i te teki o te kaipuke, ka eke hoki ki nga poti, ka haere ki uta. Kihai nga tāngata o taua takiwā i mōhio ko te whakaariki[254] tēnei. Whakaeke kau ana te taua ki nga pā. E rua nga pā i horo i taua pō, ko Wainui tētahi, ko Onawe tētahi, he nui nga tāngata i mate, kihai hoki tētehi tangata i tukua kia whakaora i tētehi tangata hei pononga māna; ko nga tāngata katoa i tūpono mai, ka patua.
Ka hoki mai taua iwi, me to rātou kaipuke ka riro ora mai a Tāmaiharanui[255] rāua ko tana wāhine. Ko ta rāua tamāhine i kōhurutia e rāua i runga i te kaipuke i te pō. Te taenga mai ki Kapiti, ka hoatu a Tāmaiharanui e Te Rauparaha ki te wāhine a Te Pehi, rāua tahi ko page 176

tana wāhine. I whakamatea ki Waitohu i Otaki.

Atanatiu Kairangi

Te Pīpīwharauroa nama 176, Maehe 1913. Whārangi 4 ki te 8.

He whakamārama: Ko tēnei tuhinga he mea whakapoto na Reweti Kohere. Ara atu te roanga o tēnei kōrero kei roto o Te Pīpīwharauroa, ā ko te ingoa ake o tēnei kōrero ko Kaiapoi, engari na Reweti i hoatu ko tēnei hei ingoa, Te Kōhurutanga o Tāmaiharanui.—Nga Etita

[247]Kāpene Tuari: Captain Stewart. He ingoa nōna a Stewart Island arā a Rakiura.

[248]Hakaroa: E kii nei i ēnei rā ko Akaroa.

[249](No corresponding reference)

[250] Hooru: Ki te Pākehā he hold ko te rai o te kaipuke.

[251]Maringa nui arā waimarie.

[252]Paewhiti: Ko Paewhiti, he rangatira no Ngaitahu i patua e Te Rauparaha ki Kaikoura.

[253]Teki: Ki te Pākehā he deck.

[254]Whakaariki arā he taua. Ina kitea atu he taua ko te whakaoho tēnei i te pā, 'he whakaariki, he whakaariki.'

[255]Tāmaiharanui: He rangatira no Kaitahu.

He Kaika Engari he Aroha

He tika tonu kia topangia ēnei kōrero whakamīharo mo tēnei Pākehā i pokanoa nei tōna aroha ki te Maori, ā, i hiahia ia ki te tuku i a ia kia mate mo te iwi Maori. Tērā e maharatia he pōrangi engari hoki ko tana mahi e kore e taea e te pōrangi notemea nāna nei i whakaako ko te Ture Muru[256]a Timi Kara o te tau 1903. Kaore tēnei Pākehā i rongona i mua atu i muri mai rānei o tōna putanga mai i te herehere. Anei na nga kōrero mōna:-
Kua mau tētahi Pākehā o ākarana kei te whare herehere ko tōna ingoa ko Wiremu Patihana Aikini (W.P. Aikin). Ko tana mahi he hokohoko hea o nga rua koura, arā he broker. Ko tōna hara he tuhinga nāna i tētahi reta whakawehiwehi ki a Te Waari, Pirimia o Niu Tireni. I tono ia ki te Pirimia kia turakina atu te Ture Muru Whenua o te tau 1905 te take ai ki a ia, he hē no taua ture, he takahi i te Tiriti o Waitangi, he kōhuru i te iwi Maori. I mea anō ia ki te kore taua ture e turakina ka heke te toto, ā, ko Te Waari ma tōna ringa tonu e whakamate. I te whakawākanga i a Aikini, i whakaae tonu ia nāna page 177 taua reta. Kua kino noa atu ia ki taua ture. Kua kite mātou i te pukapuka a Aikini ki a Henare Kaihau. He nui āna kōrero. Ko ētahi o nga kupu he taumaha rawa. I whakahē anō ia i a Te Hetana rāua ko Timi Kara mo te kupu a Timi Kara kua kore he mana o te Tiriti o Waitangi[257]. I tino whakakūwaretia e ia a Timi Kara notemea e kore e taea te whakakore te Tiriti o Waitangi ma te whakaae rānō o te Kīngi me nga rangatira Maori, arā te iwi Maori katoa. Nui atu tōna whakahāwea ki nga mema Maori mo te whakaaetanga i te Ture Muru Whenua. I mea a Aikini i hokona e nga Mema Maori te iwi Maori ki a Te Hetana pēnei me te kau e hokona ana ki te poiha. Maumau noa te kanga a Wi Pere, 'Ko te hera te Pākehā,' a, pooti tonu atu hoki i te ture hei patu i te iwi Maori. Ko tana whakahē ki a Kaihau he korenga i pooti, ko ia anake hoki te mema Maori i whakahē ki taua ture, a, nāwai rā ka pōhēhē te Kāwanatanga o Ingarangi[258] kāhore rawa he kupu whakahē a te iwi Maori mo taua ture.

Te Pīpīwharauroa, 1906.

He whakamārama: Ko te kaituhi o ēnei kōrero kei te ngaro. Ko te ingoa ake kei Te Pīpīwharauroa nama 104, Nowema 1906. Whārangi 10, ko 'He Tangata Kaika.' Nga Etita

[256]Ture Muru: I runga i ēnei ture ka whaimana te Minita Maori arā te Kāwanatanga ki te riihi ki te hoko rānei i nga whenua. I aua ra kaha atu te apo whenua o te Pākehā anō he urutā i kiia he land hunger, he mate hiahia whenua. I oho te iwi Maori ki nga Pākehā, ā, i puta te kōrero kia whakawhiti ki Ingarangi. I mate tūroro ai tēnei ture na te hinganga o te Kāwanatanga ka mutu tēnei mahi.

[257]Tiriti o Waitangi: I puta te kupu a Timi Kara i te Paremata kua kore mana te Tiriti i te mea i takahia e Te Pitiroi, ā, i te whawhaitanga hoki o ētahi iwi Maori ki te Kāwanatanga. Moumou noa te whakamihi a Ihaia Hutana mei i hore ana a Timi Kara kua pirau te Tiriti.

[258]I whai kupu a Ashley i te Paremata o Ingarangi mo te Ture Muru Whenua. Ko te whakautu a te Kāwanatanga i whakaae tonu nga mema Maori ki taua ture.

Tukunga i Rotorua

I te tau 1881 ka tukuna e Ngāti Whakaue e toru mano eka hei Taone hipi ki te Kāwanatanga, ā, kiia ana taua taone ko Rotorua.

I raro i taua tuku, ka riro Te Pukeroa me ērā atu wāhi hei koha ki page 178 te kāwanatanga mo ake tonu atu. Whakaritea ana i taua wā me kore utu nga tūroro Maori ki te hohipera ina whakatūngia e te Kāwanatanga.

Mai o tērā wā ki te tau 1916 kaore rawa he utu o nga tūroro Maori e haere ana ki te hohipera i te Sanatorium i Rotorua. No te tau 1916 ka riro te hohipera i nga Hōia, ka kore nga Maori e tukua atu. I hui a Ngāti Whakaue, ā, whakaotia ana me tatari kia mutu te whawhai ki a Germany kātahi ka whakaara anō tēnei take. Ka utu nga Maori tae atu ki a Ngāti Whakaue i nga tau i muri mai a mutu noa te pakanga. I te tau 1919 ka haere te tepiuteihana ki Pōneke kia kite i te Tākuta Tianara o nga Hohipera. Ko te whakahoki mai kaore e taea, ko ēnā whakariterite, he whakariterite a ngutu, a, koia nei te wā e mutu ai te aroha ki a koutou. Ka hoki mai te tepiuteihana ka kii ētahi me pitihana, me haere rānei ki Ingarangi. Whakaritea ana tētahi tangata kia kimi mai i nga pukapuka tāwhito i te Tari o te Kāwanatanga tērā pea e waimarie ka kitea nga tuhituhitanga tāwhito. I waimarie, e te Etita, i kitea te Kirimina, na Tiati Penetana[259] i haina te taha ki te Kāwanatanga, a, na Whititera Te Waiatua i haina te taha ki a Ngāti Whakaue.

I muri tata mai ka whakatūngia a Tā Māui Pōmare hei Minita mo nga Hohipera, a, tana taenga mai ki Te Papa i Ouru, ka kōkiritia taua Kirimina ki a ia.

Ka tae a Pōmare ki Pōneke ka tae mai te whakahau ki te Tākuta o te Hohipera e tū nei i Te Pukeroa kia huakina nga kuaha o taua hohipera ki a Ngāti Whakaue i runga i te kore utu, na rātau nei i tuku a Te Pukeroa me ērā atu rāhui i te taone o Rotorua ki te Kāwanatanga.

E te Etita, he ora nui tēnei mo tātau i tēnei whakaaro hōhonu a o tātau koroua mo a rātou uri. He wā pāngia nuitia tēnei o tātau e te mate tinana, na reira he nui te whakawhētai ki a ia i te Wāhi Ngaro mo te hoatutanga i tēnei whakaaro mīharo ki roto i te ngākau o o tātou koroua i te wā e nui ana te whenua ki a tātau.

E te Etita, he Ngāti Whakaue koe[260]me āu tamariki katoa, ka pāngia ana e nga mate o te ao, tēnei rā te hohipera a o korōua i whakaritea mo tātau.
He nui te mihi mo te Minita o nga Hohipera, ki a Tā Māui Pōmare[261], ki te tangata nāna i hī te ika kua pae nei ki uta hei painga mo tātau.

Na nga pakeke o Te Arawa page 179

He whakamārama: Kei te ngaro te kaituhi o ēnei kōrero engari na nga kaumātua o Ngāti Whakaue tonu tēnei tono ki a Pihopa Pēneti i te wā ko ia nei te Etita o Toa Takitini. Na konei rātau i tono ai ki a ia he uri no Whakaue hoki. Ko te ingoa ake 'E Koro mā i te pō! Na koutou tēnei manaaki,' kei Te Toa Takitini nama 174, Pepuere 1925. Whārangi 183.—Nga Etita

[259]Tiati Penetana: Judge Fenton, no Ingarangi engari i haere mai ki Niu Tireni i a ia e taitamariki ana. He roia tino mātau, he tangata tohunga ki te whakatangi whira. I tū a ia hei Tiati mo te Kooti Whenua Maori.

[260]Ko te Pīhopa o Aotearoa.

[261]Tā Māui Pōmare: E toru anō nga tau i tū Minita ai a Pōmare mo nga hohipera i te puahae o te Pākehā. Ina koa tēnei hua pai o ēnā mahi. Kei te tuhituhia e te Pākehā nga kōrero arā te 'Life' o Tā Māui Pōmare hei kōrero ma nga whakatupuranga kei te heke iho.Ko ētahi take nui i tukuna ai a Rotorua ki te Kāwanatanga hei kukume mai te rerewa kia tae mai ki Rotorua. Kāhore i ārikiarika te aroha o Ngāti Whakaue ki te Kāwanatanga. Kaati anō kia puta he koha ma te Kāwanatanga ki a Te Arawa arā te £6,000 i te tau mo ake tonu atu. Kaore nga moana o Te Arawa i whakataua i runga i te ture. Ko te kupu a te Kāwanatanga ko te £6,000 hei whakaaro mo te piripono o Te Arawa ki te Kāwanatanga. He tika tonu te ora o Ngāti Whakaue i te haere noa o o rātou tūroro ki te hohipera otirā na te Reipa i whakatuwhera nga kuaha o nga hohipera katoa ki te tangata i runga i te kore atu ahakoa na Te Arawa anake te tuku whenua. Apiti atu ko nga tākuta, ko nga rongoā, ko nga whare whakawhānau tamariki kaore kau he utu. He whenua whakamiharo to tātau.

Te Hāhi i Paihia

I ū ki Paihia, i reira te kaitiki mai i a au a Hirini Katene, tamaiti a Wiremu Katene, mema Paremata mo te Taitokerau.

He wāhi tino pai a Paihia, he whenua e anga ana ki te moana, he whenua mahana, e rite ana nga marama katoa o te tau mo te ono taewa, riwai, pārete, parareka. E tata ana te hauhake tētahi rīwai, tērā e pakari a Akuhata nei, kua rewa ake tētahi, kua toha nga tipu i runga o te puke.

Pā mai ana te aroha i a au ki taua whenua ahakoa kātahi anō au ka kite. Ko aku taringa kua rongo noa atu, ā, ko taku ngākau e pupuri ana. Ko te wāhi tēnei i kurangia ai nga kaumātua, i karangatia ai te ingoa o te Hāhi ki konei. Inā hoki i rongo au ki Taranaki ki te Waipounamu e kiia ana te Hāhi o Ingarangi. Ko te Hāhi Paihia, e kore rawa e kiia ki tērā wāhi ko te Hahi o Ingarangi, ko te Hahi Mihinare page 180

rānei. Ka nui taku whakatika ki tēnei ingoa.

No nga kōrero a Rev. Nikora Tautau

Te Pīpīwharauroa, 1905.

He whakamārama: Me tango mai ēnei kōrero i te roanga ake o nga kōrero a Nikora Tautau i Te Pīpīwharauroa nama 89, Akuhata 1905. Whārangi 1.Nga Etita

Ta te Kō tana Tahua

I te hui a Te Kotahitanga[262] o Te Aute i tū ki Kariaka, Waiapu, ka puta nga kōrero mo te oranga minita[263], i kiia ai me tāpiri te tahua oranga a nga kaumātua. Ka tū a Hāmi Te Rapu[264], ka tīmata tana tūpeha me te mātakitaki anō o te tokomaha o te tangata. Ka kii a Hāmi,
'Kaore au e whakaae. Waiho anō ta te kō tana tahua i pīrori[265] ai kia āta wehe ana. Engari me āta mahi mārika te hoiho pūru kāta[266] rāua ko te parau tāpara[267]i ta rāua na tahua, kia āta wehe mārika, kei waihotia ta te kō tana tahua i pīrori ai hei whakarurutanga mo te ao hou.'

I tūpeke haere a Hāmi Te Rapu i roto i te whare, hei te taenga ki te kupu pīrori, ka tū, ka hiki tana waewae katau, ka pīrori anō metemea nei kei te takahi ia i te kō.

Na Reweti T Kohere

Te Toa Takitini.

He whakamārama: Me tango mai ēnei kōrero i te roanga ake o nga kōrero a Reweti Kohere i Te Toa Takitini nama 106, Hurae 1930. Whārangi 2103. Ko te ingoa ake ko 'Ngāti Porou o nga Rā Ka Huri.' Nga Etita

[262]Kei Tāwera nga kōrero a John Thornton, māhita o Te Aute Kāreti, mo Te Kotahitanga. I tū te hui tuatahi a Te Kotahitanga ki Te Aute i te tau 1891, ko te hui ki Kariaka no te tau 1898. Ko te hui whakamutunga i tū ki Nūhaka i te tau 1912. I te tau 1891 ko te nui o te iwi Maori kei raro i te 45,000, i tēnei rā (1946) e tata ana ki te 100,000. He tino kupu na nga Pākehā whai-whakaaro na Te Kotahitanga o Te Aute i whakahuri te iwi Maori ki te huarahi o te ora me ta rātau kupu anō kia whakaaratia anō Te Kotahitanga. Ko te hiahia tēnei o te Minita Maori.

[263]Kua eke ki te 300 pauna te oranga o te minita Maori ināianei (1946) i te tau. I a au e minita pāriha ana i te tau 1908, ko tōku oranga e 75 pauna i te tau.

page 181

[264]He rangatira tēnei tangata no Ngāti Porou, he uri na Rawinia Te Aungira. He tangata tino toa ki te kōrero, kāhore ana wehi. Kei te kite tonu te kanohi o taku ngākau i a Hāmi e pīrori ana i tana kō.

[265]Ko te kupu tēnei mo te mahi ki te kō.

[266]Ko te ingoa tēnei a Ngāti Porou mo te hoiho nui. Me te mea nei e rite ana ki te pull cart.

[267]Ko te parau e rua nga huridouble-furrowed.

Rīpenetā o Te Houkamau[268]

No tēnei wā (1850) ka noho a Te Kihirini[269] ki te Kawakawa[270], he kāinga kei te hauroro o Waiapu. Kāhore ia i roa ki reira ka pāngia e te mate; ka mutu tana mahi, ka hoki ki ākarana noho ai. Ko tētahi take i uaua ai tana mahi, he kino no Te Houkamau ki a ia. Ko te rangatira tēnei o Wharekahika[271], he kaumātua whakatumatuma.
I te tau 1853 ka rere mai mātou i ākarana i runga i te kaipuke kuune[272], ko te Dolphin te ingoa, e 40 nga tana. I pai to mātau rerenga mai ki Ihi Keepa i nga rā e ono, engari hei konei ka tūtaki mātou ki te tonga taupuru[273], ka hoki ki te Kawakawa. I noho mātou ki te kāinga o Rev. Rota Waitoa[274] te minita tuatahi o te Iwi Maori. He maha nga rā i manaakitia ai mātou e Rota i a mātou e tatari ana ki te rā hei haerenga mo mātou ma uta. E 20 maere anō te mamao ki Waiapu, engari i te kino o nga huarahi, i to mātou kore i rato i te hoiho, ā, rua rawa nga rā i haere ai mātou.
I pau katoa te ngākau o Rota Waitoa ki taua wāhi, ā, na nga tau maha i whakaatu nga hua pai. I to mātou ūnga atu e hanga ana ia i tētahi whare karakia[275] ātaahua, ā, i te mea kāhore i roa rawa te peitatanga tino mārama atu ki te mātakitaki mai i te moana. I te tīmatanga anō o tana mahi ka tīmata te whakararuraru a Te Houkamau. Ki ta Te Houkamau whakaaro hoki, kaati anō te kino ko te tū ki te mihinare Pākehā, tēnā ko te haere mai o tētahi Maori anō no tētahi wāhi noa atu, no te iwi kē, notemea i runga i te tikanga Maori, he hoa riri kino rawa no tōna iwi. E ai ki ta Te Houkamau, he takahi tēnei i tōna mana, ā, e kore rawa e taea te whakakiriuka[276].

Tēnā koa rā i runga i te ata whakaaro i te manawanui, whiwhi ana ko Rota Waitoa. I tuku a Te Houkamau i a ia ki a Rota, ā, tōna whakarongo anō ko to te tamaiti nohinohi. Kihai i takitaro ka uru ia page 182

ki te rōpū mo te iriiri, ā, hei tino tohu mo tōna ripenetā ka inoi ia ki a Rota kia whakaritea ko ia hei kaitahi, hei kaipatu pere mo te whare o te Ariki

Hōhepa Peka

Rangitukia

He whakamārama: Na Hōhepa Peka, he tamaiti na tētahi mihinare i noho ki Rangitukia ēnei kōrero mo Te Houkamau. Kei Te Toa Takitini nama 60, Akuhata 1926. Whārangi 437.—Nga Etita

[268]Houkamau: He rangatira no Ngāti Porou

[269]Kihirini: Rev G. A. Kissling.

[270]Kawakawa: Ko Te Araroa ināianei.

[271]Wharekahika: Hicks Bay. Ko te ingoa tēnei o te āpiha (First Lieutenant) tuatahi a Kāpene Kuki.

[272]Kuune: schooner.

[273]I te waiata a Rangiuia i puta i a ia te tonga 'hawi,' 'huruhuru,' 'taupuru.' Ko te tonga hawi, he tonga ngāwari, ko te tonga huruhuru o te kanohi, ko te tonga taupuru, he tonga marangai.

[274]Rota Waitoa: E kiia ana no Ngāti-Raukawa engari e kii ana a Rota he mokopuna no Hauraki kē tōna tipuna.

[275]Ko Tipene: No te tau 1861 i oti ai.

[276]Whakakiriuka: Manawa nui.

He Hoa no ērā Rā

Ko te Kōmihana i tukuna mai e te Kāwanatanga o Ingarangi ki te Whakatiketike i Otautahi ko Sir John Gorst, arā, ko Tā Hoani Koohi. I a ia e taitamariki ana i haere mai ia i te taha o Pihopa Herewini. Ko tōna hiahia kia whai mahi mihinare a ia i waenganui i te iwi Maori. No tana mārenatanga ki tētahi kōtiro, ka wehi ia ki te mau tana wāhine tamariki ki waenganui pū o te Maori. I whakakōmihanatia te Pākehā nei, ā, ko to rātou māngai he nūpepa, ko Te Hokioi[277] te ingoa, ko te etita ko Patara Te Tuhi[278], he kaumātua rangatira. I te kaha o Te Hokioi ki te tū hoariri ki te kāwanatanga, ka tīmataria hoki e Te Koohi he nūpepa māna, ka huaina te ingoa ko Te Pīhoihoi Mokemoke[279]. I te kino o nga Maori ki te Pīhoihoi ka tukitukia e rātou te whare perehi, ā, e ai te kōrero, i meatia nga reta o te perehi hei matā. Na konei tonu page 183 i whakahohoro te whawhai ki Waikato i te tau 1863.

I tino mōhio a Te Koohi ki te Reo Maori. I haere rāua ko tana tamāhine kia kite i Waikato, ā, he nui te manaaki i a rāua. I haria rāua i runga i te waka taua i a Taheretikitiki, te waka o te Kīngi. Ko te tino whakamihi a Te Koohi ko te noho pai o te Pākehā rāua ko te Maori o ēnei rā. Tēnā hoki i ērā rā, kāhore he tatanga o te Pākehā rāua ko te Maori, i tino kinongia te Maori e te Pākehā.

Te Pīpīwharauroa, 1906.

He whakamārama: Ko te ingoa mo tēnei kōrero na Reweti Kohere engari ko tōna ake ingoa i roto o Te Pīpīwharauroa nama 105, Tihema 1906. Whārangi 10, ko 'Te Koohi'. Ko te kaituhi kei te ngaro.—Nga Etita

[277]Te Hokioi: He manu rere pō, kua ngaro ināianei. I wehingia e te Maori.

[278]Patara Te Tuhi: Ko ia tētahi o nga hoa a Tawhiao i haere ai ki Ingarangi.

[279]Pīhoihoi Mokemoke: Ko nga kupu a Rawiri i mea nei, 'toko rite ki te pīhoihoi mokemoke i runga i te tuanui.' (Waiata 102, 7.)

Previous Section | Table of Contents | Up | Next Section