Te Taonga nei a te Kata
He tino taonga te kata. Ko nga tino taonga, ko nga mea nunui,
me mahi nui, ma te heke o te kakawa, ka riro mai. Me mahi nui ka whiwhi te
tangata ki te mātauranga, ki te rawa, ki te ingoa nui, otirā ko tēnei taonga nui
ko te kata he ngāwari noa, kaore he utu, heoi anō ko te pupuhi ake o nga
pāpāringa, ko te pupuri hoki i nga kaokao. I kiia rā hoki e Miritene
[191].
Laughter holding both his sides. Milton
Ko kata e pupuri ana i ōna kaokao. Miritene
Ki te whakaaro o ētahi tāngata he tū rangatira te noho puku, te
kore e kata. Ae pea. He ture na te Pākehā kia kauā e kaha te kata. Ki a au nei
he tohu tērā no te kuare. Ki a au nei hoki ki te kuare kia kaha tonu te kata,
kia ngehengehe tonu, kia heke tonu te roimata i te hē o te manawa i te katanga.
E kii ana ko nga Karaipiture, 'He pai nga hanga o te ngākau koa, koia anō kē te
rongo
[192]'. He waiata na mātou i te kura, 'laugh and grow fat.' 'E kata ia mōmona ai.' Ka tētere rā hoki te tangata i te rongoā (tonic) nei, i te
hākari nei, i te kata. He kai, he manaaki, te kata. Karangatia, whāngainga, te
tangata i runga i te katakata, ākuanei rā te māhorahora ai te reka ai te kai. He
tino kīnaki te kata.
I tae au ki tētahi kāinga i manaakitia ai au me ētahi atu. I
tāpaea mātou ki nga kai tino papai; ki te tuna, ki te ika moana, ki te huahua
kererū
[193], ki nga kai papai hoki a te Pākehā. He pai nga kai engari ko
te hunga na rātou nga kai kihai i pai. Kāhore rātou i kōrerorero mai, i katakata
mai, na reira aua kai mau tonu i te kaki. I tino kawa aua kai
page 154
ki a au. Ko taku hiahia kē ki te puta ki waho o te whare.
Reweti T Kohere
Te Toa Takitini nama 77, Hanuere 1928. Whārangi 722.
[193]HuahuaHe kererū, he kūkupa, i tahuna ki roto o te hinu.
Nga Kupu a Hōhua Tāwhaki
He naho
[194] anō a Hōhua Tāwhaki
[195], he mūrere,
no Ngāti Porou, pērā rā anō o Ngāti Porou, me Hare Tawha. I waihotia iho e ia
āna kupu ki muri hei whakahuahua, hei kata ma te tangata. Ko tana kupu tino nui
i haere a, i rongo ko tana kupu whakatene mo te karengo
[196]. He tino kai
tonu te karengo, te kai i tangihia mai nei i te pae o te pakanga.
Ko te kāinga o tēnā kai o te karengo ki a Ngāti Porou, he
parengo haere tae atu ki te Pākihi arā ki East Cape. Ko tōna papa ko Mataikaro.
I tae a Hōhua Tāwhaki ki roto o Heretaunga, a, i
whakamanuhiritia ia e
Te Hapuku[197] ki tōna kāinga ki Te Hauke. He
kāinga rongonui a Heretaunga mo tēnei kai mo te tuna, na reira hoki, mahara tonu
a Hōhua e kore e hapa he tuna he kai māna, arā hoki te moana o te tuna a Poukawa
kei mua tonu i ōna kanohi. Tēnā koa no te whakatakotoranga i te kai māna i te
ahiahi, aue, he karengo rā ia te kīnaki, ko te kai tonu o tōna kāinga. Ka kī na
a Hōhua,'Aue ko te kai nei anō tēnei, e whai nei i a au.' Tērā kua hakiri mai i
a
Te Hapuku te hamumu a Hōhua, ko tana kīanga mai,'He aha to kōrero?' Hohoro
tonu te whakahoki a Hōhua,'Ehara, he tangi tonu ake ki te kai o te kāinga.' Ka
ui anō a
Te Hapuku: 'Ka nui pea tēnā kai kei tou kāinga?' Ka whakautua e Hōhua,
'Kaore, iti nei, kāti ma nga rangatira anake.' Na te tere o te whakautu, o te
karo, ka taha te huata.
I te hokinga o Hōhua Tāwhaki ki te kāinga, ka katia e te
marangai ki Whareponga, tata pau ana te wiki e ua ana. Ko te tino kai i homai
māna he rōroa arā he kamokamo. He kainga na he rōroa, he kainga na he kamokamo,
nāwai a, kua hōhā a Hōhua, te manuhiri i te rōroa. I te tūnga o te rourou rōroa
ki tōna aroaro ka whaikupu, 'E hika ma, kātahi anō te kai ko ta tātau kai ko te
rōroa, kaore ōna kākano?' Kii
page 155
tonu mai hoki nga poupou: 'He kākano; tōna pukahu.' Ka tono a
Hōhua i ētahi kākano māna hei tari māna ki tōna kāinga i te tino kai. He kete kī
tonu i homai. Ka paki, ka haere te tangata nei me tana kete kākano rōroa ki te
ringa. Ka matara atu i te kāinga ka tīmata tana whakangahoro haere i nga kākano
ki te huanui. Na nga ope haere i mātakitaki te kākano e toha ana i te huarahi.
Na rātou i kawe te kōrero ki Whareponga ki te iwi kākano. Kua waihotia hei
kōrero ma Ngāti Porou ina hōhā i te hōmai tonu ko taua kai anō, 'Au, ko te kai
nei anō. Kaore he kākano o te kai nei?'
Kei Te Araroa, kei Rangitukia, nga uri a Hōhua Tāwhaki e noho
ana, he nui āna uri.
Reweti T Kohere
Te Toa Takitini nama 66 i te 542, Pepuere 1927. Whārangi 542.
[194]Naho: E rite ana ki te kupu a te Pākehā ki te wag.
[195]Hōhua Tāwhaki: He rangatira no te Whānau-a-Tuwhakairiora, e
noho ana i te Kawakawa, ara i Te Araroa. Ko tana tino uri ko Hēni Te Kahurangi.
[196]Karengo: Ki a Ngāti-Porou he parengo. Ko tētahi tēnei o nga
tino kai a te Maori, a, e kiia ana he tino kai pai mo te tinana. Ko te karengo
tētahi kai hei ārai atu i te mate weriweri nei i te goitre.
[197]Te Hapuku: Ko tētahi tēnei o nga rangatira nunui o roto o
Heretaunga.
Nga Pēpeha a Hāre Tāwha
Ko Hāre Tawha tētahi o nga minita tuatahi o Ngāti Porou, he
pūkōrero, he naho, he mūrere. Ko ana pēpeha kei te mau tonu i a Ngāti Porou. He
mea pao me tuhituhi kei wareware, kei ngaro.
He waha reka a Hāre Tawha ki te huka ki tana tī kaore i
rikarika. Ki te kōrerotia atu ia e te tangata ko tana kii tēnei: ' Ko te huka te
kai.' I mōhio tētahi tangata nanakia ki tēnei tangata ki a Hāre Tawha na konei
hoki ka muharautia e ia te kaumātua nei. I kokoa tonutia e ia te huka ki roto o
tana tī, na reira a Hāre Tawha ka riri atu. Ka whakahokia mai e te tangata rā:
'E, e hua hoki au ko te huka te kai.' Ka whakahokia mai e Hāre Tawha: 'Mo tāku
koina?'
E haere ana a Hāre Tawha i te Rātapu ki Akuaku ki te karakia o
ko atu i Whareponga, he waka e tō ana ki uta. I te kitenga mai o te hunga rā,
mōhio tonu rātou ka kohetetia rātau e Hāre Tawha ka kii a
page 156
Te Kopa
[198]. 'Ki te riri mai te koroua rā kaua e kiiki
te waha, engari tō puku tonu i to tātau waka,' Ka tata mai a Hāre ka pā mai tana
reo: 'E ko au pea kei te hē?' Kihai te iwi hara i hamumu, heoi anō tō puku tonu
i tō rātau waka. Ka tuaruatia te karanga a te koroua rā; 'E Kopa, ko au kei te
hē?' Ka maranga ake te upoko o Te Kopa, ka kii; 'Kao, ko koe tonu e koro, kei te
tika, ko mātau kei te hē, he Ra Tapu te rā nei. He wehi no mātau kei pakaru a
mātau tāruke
[199]i te marangai, haere nei mātau ki te huti.' Ka mea a
Hāre Tawha: 'A . . . a . . . a!' Ko a koutou tāruke kia ora, a, ko koutou kia
pakaru?'
Tae atu ia ki Akuaku, ki te karakia. Ka mutu te karakia, ka
homai he kai māna, he taewa hou, e rua nga pāua hei tāmi
[200] . I te wera
o nga taewa ka rori nga pāua i roto i nga anga. Te kitenga iho o Hāre Tawha e
ora tonu ana nga pāua ka kōrero iho ki nga pāua me tana pana atu anō i te rīhi
kai ki te whānau. 'E ai, te taiwhea kōrua, no te ata tonu nei?'
He koroua whaiwhakaaro a Hāre Tawha engari e whakahē ana au i a
ia i mina ki te pātai ki nga pāua notemea heoi anō te wāhi ki a ia ko te kai
anake ahakoa no te Ra Tapu i ripia ai nga pāua. E kii ana ko te āpōtoro, ko
Paora: 'Kainga nga mea katoa, kaua e inoi, kei hē te hinengaro
[201].'
I hikitia a Hāre Tawha ki te pāriha o Tūranga, ka noho ki
Kaiti. Hei Tūranga ka puahi ētahi o ana tino kupu. I te matenga o Karauria, tama
a
Hirini Te Kani[202], ka mauria te tinana ki roto o te whare karakia. Ka
mutu ka whai kupu ia ki te tūpāpaku me te takahi anō o tana waewae i te kāwhena.
'E tama, i hea koe i te tangihanga o taku pere ka haramai ki te karakia. Tatari
rawa koe kia uru koe ki roto o te poro rākau koe haramai ai. He taringa anō to
te rākau?'
Ka mate te hoa wāhine o Hāre Tawha ka hoki mai ia ki a Ngāti
Porou ki te kawe mai i tōna mate. Ka roa e noho ana ka tae ki te wā hei hokinga
ki Tūranga ki tana mahi, ka puta te whakaaro o te iwi me mārena ia ki tana
tuahine kēkē ki a Ameria Te Ahi-parareka. Ka whakaaea, ka tono ki a Raniera
Kāwhia
[203] kia mārenatia rāua. Ko te whakahoki tēnei a Raniera: 'E,
Koro, kaore e tika māku kōrua ko tō tuahine e mārena engari me hoki kōrua ki te
kāinga, ma te Pīhopa kōrua e mārena ki Waerenga a Hika.' Ka kii a Hāre Tawha:
'E, mārenatia māua.' Ka tohetohe a Raniera, ka kii a Hāre: 'Rā ina kaore au e
pai ki te mau matā i te kai, kei haunga, ka whāia, e te rango engari mātua tao
rawa, ka māoa ka mau ai. Ka tae atu au 'he taumata ka kai,
page 157
he taumata ka kai.' I tika ta Hāre Tawha.
Ka mārenatia a Hāre Tawha rāua ko Ameria Te Ahi parareka, ka
haere ki Tūranga. Kihai i takitaro kua mōhio a Ameria ki te kōpikopiko ki te
taone, a tomo atu hoki mai ki te kāinga he haurangi. Ka nau a Hāre ka kii: 'E,
ka raru au! Mahara noa au he parareka tōtika, kaore he hukahuka
[204] ia.'
Reweti T Kohere
Rangiata
East Cape
[198]Te Kopa: Te Kopa Erueti, he rangatira no Te Aitanga-a-Mate,
Ngāti-Porou. He kaumātua he pai ki te kōrero, he tangata ngahau.
[199]Tāruke: Ki te Pākehā, he crayfish pot.
[200]Tāmi: He kupu tēnei na Ngāti-Porou mo te kīnaki. Utaina ai
hoki nga kīnaki ki runga nga kūmara, o nga taewa tāmi ai.
[203]Raniera Kawhia: Ko tētahi o nga minita tuatahi, minita nunui,
o Ngāti Porou.
[204]Hukahuka: He taewa e kore e pai hei purapura. He kupu
whakatene tēnei mo te tuarua o nga ingoa o Ameria arā a Te Ahi-parareka, he
parareka hoki te taewa ki a Ngāti-Porou.
Mārenatanga o Kapowhetu
I te huringa o te Maori ki te whakapono ka whakarērea nga
tikanga tāhito. Ko tētahi tikanga i whakarērea ko te moe punarua me te moe puku.
Na konei ka whakaritea kia mārenatia a Kapowhetu rāua ko tana wāhine, ahakoa kua
koroheke rawa a Kapowhetu, ko taua wāhine kua rūruhi. I te taenga ki te rā o te
mārena ka purupuru te koroheke rā i ōna kākahu papai mo te mārena, ko tana
rūruhi i ōna hikurere
[205] Ko te minita he Pākehā, he mihinare. Te
haerenga ki te wharekarakia ka aru nga tamariki, nga mokopuna, me nga mokopuna
tuarua, me te iwi hoki, notemea he rangatira a Kapowhetu, he teina hoki ia no Te
Whākatihi.
Ka haere te karakia, ka tae ki nga kupu e honoa ai, ka pupuri a
Kapowhetu i te ringa o tana wāhine, ka ako mai te minita, 'Ko au ko Kapowhetu
tango i a koe . . .' Ka tatari te minita kia ako atu a
page 158
Kapowhetu. Tatari noa kaore te koroua nei i hāmumu. Ka mea anō
te minita, 'Ko au ko Kapowhetu . . . ' Tū tonu a Kapowhetu me te titiro tonu ki
te minita. Hei konei ka rere atu nga tamariki ki muri o te tuarā kōhimuhimu atu
ai kia ako i te minita. Ka tīmata anō te Pākehā, 'Ko au ko Kapowhetu.' Ka kata a
Kapowhetu, ka tōtoro atu tōna ringaringa, ka pakipaki i te māhunga o te minita,
ka kii, 'Pākehā! Pākehā! pēnā ai te mahi nā?'
Mutu rawa tana pakipaki i te māhunga o te Pākehā, ka kii 'A,
koina, he hakuwai
[206]anake hoki te manu e whakahua ana i tōna ingoa 'Ko
au ko Kapowhetu, ka tango nei i a koe e Amiria hei wāhine mārena māku.' Ka mutu
te karakia ka hāmumu a Te Kapowhetu, 'Inā noa!'
Na Reweti T Kohere
He whakamārama: I tangohia mai tēnei wāhanga kōrero i te
roanga ake o nga kōrero a Reweti Kohere i Te Toa Takitini nama 37, Hepetema
1924. Whārangi 111. Ko te ingoa ake 'Pākehā! Pākehā! Pēnā ai te Mahi Nā?' Nga
Etita
[205]Hikurere: He mea hiraka he mea uiraira me te kite atu i te
kiri i roto. Aue!
[206]Hakuwai: He manu rere pō, kāhore i kitea, a, kua ngaro
ināianei. Ki tōku mahara, he momo tītī.
Nga Kupu a Te Whakatihi
Ko tētahi whakatauki e whakahuatia ana e Ngāti Porou ko nga
kupu a Te Whakatihi
[207],
E nui e te whakahere e tau e Tāmaiwaho.'
Kaore a Te Whakatihi i mārama ki te kōrero, arā, ki tōna iwi;
he reo ngau. He 'e' ki a ia nga mea katoa. Na Mohi Turei i tuku ki Te
Pīpīwharauroa te tononga a Te Whakatihi ki nga mihinare kia iriiritia ia. I kii
atu ia ki te mihinare: 'E haere mai e au, e pīrangi e au te iriiri, e whakapono
hoki e au e Ihu Karaiti. E pai e te whakapono e Ihu Karaiti, e takoto noa e au e
nāianei e te paenga e taku māra o Te Pirahirahi
[208], e kore e wehi, e
kore e aha.'
I puta he raruraru i waenganui i a Ngāti Horowai me Ngāti Puai
mo Maungawhio, he taunga hāpuku kei waho o Waiapu. I whakaritea ma te komiti e
uiui taua raruraru. Ko te Whakatihi tētahi o te komiti. I tū
page 159
te hui ki Te Korotere he kāinga no Ngāti Horowai. I te taenga
ki te marae o te hui ka mātakitaki te komiti ki a Ngāti Horowai, e takatū ana ki
te patu kai, ki te mahi kai ma te komiti; tēnā ko Ngāti Puai waimate marire e
whata ana te kai, kua hipoki noake te atarangi o te hinga. Ko te karangatanga o
Te Whakatihi,
'E, e! E Nui e whakahere, e tau e Tāmaiwaho'
[209]
Ko Tamaiwaho, he atua, e tau ai e pai mai ai, ma te nui o nga
kai o te whakahere. I te whakataunga o te raruraru arohaina ana e nga atua ko te
taha nāna nei nga poaka mōmona.
I whakahopu a Te Whetu Tāwere
[210], te rangatira o Ngāti
Puai, na te Whakatihi taua whakatau, ko tōna riringa ka mau ki te huata hei wero
i a Te Whakatihi. Kei te tupeke a Te Whetu Tāwere, kei te noho tonu ia a
Tāmaiwaho me te karanga: 'E ta, e ta! E wetiweti e to rākau. E mate e au e
tangihia, e nehua; e mate e koe, e taona, e kainga.
Ki te tautohetohe te Pākehā mo te riihi whenua, ka pepeha a
Ngāti Porou; 'E nui e, te whakahere, e tau e Tāmaiwaho,' arā, ko te Pākehā nui
tana moni, mōna te whenua. He tikanga na ētahi Pākehā, a, na ētahi Maori, ko te
tangata nui te moni, nui te whenua, ma tēnā a rātau tamāhine.
Reweti T Kohere
Te Toa Takitini nama 63, Noema 1926. Whārangi 491.
[207]Te Whakatihi. He rangatira no Ngāti-Porou. Ko te tuakana o Te
Kapowhetu, he kōrero nei tāna kei tēnei wāhi.
[208]He māra e tata ana ki Te Araroa, kaore i riro i nga uri a Te
Whakatihi.
[209]Kua whakamaumaharatia enei kupu ki roto o nga whakatauki.
[210]Te Whetu: Tētahi o nga tino rangatira o Ngāti Porou.
.jpg)
