Nga kōrero a Reweti Kohere Mā
WĀHI TUATORU
WĀHI TUATORU
He Kupu, He Pepeha, He Whakatauki
1 | He Kupu, He Pepeha, He | ||
Whakatauki | Reweti T Kohere | 130 | |
2 | Whakatauāki a Tamaterangi | W Hoeata Pehimana | 140 |
3 | Te Taenga o Tamahae ki Roto | ||
o Waiapu | Tipiwhenua | 142 | |
4 | Te Whakatauki a Tangitāheke | Tipiwhenua | 144 |
5 | Toa Kai Pea, Makau | Tipiwhenua | 145 |
6 | Nga Kōpara a Rongomaitāpui | Pineamine Tuhaka | 146 |
7 | Nga Poropiti a Te Rangitauatia | Manihera Waititi | 147 |
8 | Te Hīnaki a Huare | Tipiwhenua | 148 |
9 | Te Pāhi a Marakaia | Reweti T Kohere | 149 |
10 | Nga Kurī Pāka a Uetuhiao | Reweti T Kohere | 150 |
11 | Nga Whakatauki a Kino | Tipiwhenua | 150 |
He Kupu, He Pepeha, He Whakatauki
Nga Tino Whakatauki a te Iwi Maori, Nga Whakatauki a Nga Iwi, Te Take Mai o Etahi Whakatauki no te Tairāwhiti.
Mehemea ki te āta whakamāramatia nga tini kupu, pepeha, whakatauki, a te iwi Maori, me te take mai, ma pukapuka a motuhake tonu. Ka nui tēnei mo tēnei wā arā te tuhituhi ki te wāhi whāiti, hei titiro, hei ako ma nga tamariki. Na te Reo Ingarihi e mārama ai te tino tikanga o nga whakatauki. Ma nga whakatauki ka mārama he iwi mātau o tātou tīpuna. Ko te whakatauki he whakapuaki ana i te whakaaro.
1. He ihu kurī, he tangata haere. As a dog follows a scent, a wayfarer looks for an open door.
2. Ka mate kāinga tahi ka ora kāinga rua. When one home fails, have another to go to.Have two strings to your bow. page 131
3. Hōhonu kaki, pāpaku nana. Deep at eating but shallow at work.
4. He tamariki wāwāhi tahā. Children who break the calabash.
5. He manako te koura i kore ai. Crayfish are scarce when they are expected. Don't count your chickens before they hatch.
6. He maroro kokati ihu waka. The flying-fish that cuts across the bow of the canoe.- Considered a bad omen.
7. Kia mate ururoa, kei mate wheke. Fight like a shark, don't give in like an octopus.
8. He au kei uta e taea te karo, he au kei te moana e kore e taea. You may dodge smoke (au) on land, but you cannot dodge current at sea.
9. Ka pū te ruha, ka hao te rangatahi. The old net is cast aside, while the new net goes a-catching.
10. Te amorangi ki mua, te hāpai ō ki muri. The priest leads while the food carrier follows.The Ark always led the Israelites.
11. Makere te weka, i te mahanga, e hoki anō? Once the weka escapes the trap, it will keep clear of it.Once bitten twice shy.
12. E kore te pātiki e hoki ki tōna puehu. The flounder does not go back to the mud it has stirred.
13. He urunga tangata he urunga pāhekeheke, he urunga oneone, mau tonu. To rest on human support is unreliable, to rest on terra-firma is sure.
14. He wāhine, he whenua, ka ngaro te tangata. For a woman and land, men perish.
15. He kokonga whare e kitea, he kokonga ngākau e kore e kitea. You may detect a flaw in a house, you cannot a flaw in the human heart.
16. Totohu ahiahi, whakarere harata. Beastful in the evening, reticent in the morning.
17. He kai kei aku ringa. There's plenty with my hands. page 132
18. Ma whero, ma pango, ka oti te mahi. By red and black a job is finishedMany hands make light work.
19. He kino te tokomaha ki te kainga a kai, tēnā kia tū ki te mahi ka aha hoki? It is inconvenient to feed many mouths, but turn mouths into hands what then?
20. Kua āta haere, muri tata kino. To start early is leisurely, but to race against time is desperate.
21. E mua kaikai, e muri kai huare. Early arrivals have the pick, but late comers may only get spittal
22. Ngaro atu he tētēkura, whakaeke mai he tētēkura. (Ngāti Porou version) When one chief disappears another is ready to appear. No one is indispensable.
23. Moe ana te mata hī tuna, ara ana te kitaua. Eel catchers may sleep but sentries do not.
24. Te ai he ata kē. Not a morning passes but he appears.
25. He pai aha to te tutua? Can any good be expected from the low-born. Can any good come out of Galilee?
26. He karanga riri ka karangatia Paeko, he karanga kai kaore Paeko e karangatia. When there is fighting to do Paeko is called, but when there is a meal Paeko is not called.
27. Haere maha mahue maha. Mutually satisfied.
28. He atua rere te atua, mahue rarau Hapopo. God is touchy, for that rarau Hapopo was left in the lurch.
29. He kai tangata he kai titonga kaki;
Tērā tana ake kai, tino kai tino makora. To eat another's food, you have to eat sparingly;but to eat your own, you can eat as much as you like.
30. He kōrero ahiahi na Tiketikeirangi. It's an overnight boast off Blow-hard
31. He kai iti ma tangata kotahi e kai kia rangona ai te reka. page 133 If there is little of food, let one eat it so that it can be enjoyed.
32. He tangata takahi manuhiri, he marae puehu. The marae is disreputable when guests are not respected.
33. Te Kaihoki i Waiaua rā. Here we starve when there is abundance at Waiaua. Waiaua near Opotiki.
34. E tama, tangata i akona i te whare, te tūranga ki te marae tau ana. Because you were taught at home, you shape well in public.
35. E, kaua e ako marae. Don't begin to learn in public.
36. Te anga karaka, te anga koura, kei kitea ki te marae. Don't leave about your place, shells of karaka berries and of crayfish.
37. Ka ngaro te reo tangata, kiiki o manu. Human voices are silent except the twittering of birds.
38. He kai titowera rawa hoki nāu te wai? Is it much trouble to prepare a drink of water?
39. Pai tū, pai hinga, na wai, na oti. One may work properly, another may act, yet the sum total is the completion of the work.
40. Tū ana Raeroa noho ana Raepoto. While the forward look on, the modest have finished a meal.
41. He huahua te kai? A, he wai te kai. Are preserved pigeons the chief food? No, its water.
42. He iti hoki te mokoroa nāna i kakati te kahikatea. The mokoroa (grub) may be small, but it cuts through the Kahikatea (whitepine).
43. He iti hōpua wai ka hē te manawa. It may be a shallow pool, yet it may drown.
44. Mate i te tamaiti he auru kowhao, mate i te matua he takerehaio. To lose a child is a leakage, but to lose the parent is the bottom dropped out.
45. Toitū he kāinga, whatu ngarongaro he tangata. While the land remains the inhabitants are goneThe deserted village.
46. He kura pae na Mahina. Its the Mahina's kura, washed up on the shoreAnybody's property. page 134
47. He toonga kē ta te kōkā, he toonga kē ta te kauri. The mother fashioneth (the daughter) but the moko fashioneth betterKauri charcoal.
48. He waka ianei e herea. It's not a canoe that can be fastenedSaid of a dead person.
49. Kia kino te tahā kia tū noa ai i te marae. Prefer a plain calabash so that it could be left anywhereApplied to a plain wire.
50. He aha ta te rora? What can be expected from a common person?
51. He mahi ta te āta noho, e kii ana Wheke. To sit still is to do something, so says Wheke.
They also serve who only stand and wait, so says Milton.
52. Waiho ma te tangata e mihi, kia tau ai. It would be better to let others praise.
53. Me rangatira he hoa matenga mōu kia kore koe e whakarerea. When in a forlorn situation stand by a rangatira so that you will not be deserted.
54. He harore rangi tahi. It's like a mushroom that lives but a day.
55. He kōtuku rerenga tahi. The white heron that makes one flight onlySaid of a chief.
56.Tāu kai te rangatira he kōrero, ta te ware he muhukai. The rangatira relishes talk while the nobody is inattentive Take heed how ye hearsays Christ.
57. Haere ki wīwī ki wāwā. Go, anywhere you likeGo to hell.
58. Ha patu ua ki runga, he ngutu wāhine ki raro. As the pelting rain on the roof, so is a woman's tongue inside.
59. He taonga tonu te wareware. Forgetfulness is to be reckoned with always.
60. He ngaro tangata ora. It's the absence of one livingNot one dead.
61. He tāne māu hei te ringa raupo. Marry a man with blistered handsA worker.
62. He tangi to te tamariki, he whakamā to te pakeke. When the (impudent) child cries, the elder blushes.
63. He kanae rere tahu tū. page 135 The mullet that leaps brandishly .
64. He kākā waha nui. The loud-mouthed kākāSaid of a loud-mouthed person.
65. He pārera apu paru. A duck that swallows dirt.
66. He wai tarua. To play a secondary partSaid of an eel basket placed below another.
67. He puta taua ki te tāne, he whānau tamariki ki te wāhine. As an attack by a war party to a man, so is giving birth to child to a woman.
68. Me he wai ta tieke. Occurring too oftenOf something undesirableas the saddleback continually sprinkles itself.
69. Apaia nei he poroporo e hinga mai akuanei pea he poroporo e hinga atu. It may be a poroporo that will fall homewards but it may be a poroporo that will fall outwards.
He kupu na te tangata e haere ana ki te riri. Koina te kupu a Pākura, pāpā, o Mokena Kohere. Kaore ia i hoki mai, i mate ki Wharekura. Ko te poroporo he tino rākau no Hawaiiki.
70. Ruia taitea kia tū ko taikaka anake. Cast off the sap, leave only the heart.
71. Hāhā uri, hāhā tea. Dark-green savour, white savour.
Mo te kāhore arā kore kai.
72. He kōrero kei runga, he rahurahu kei raro. While the mouth above talks, the hand below is feeling aboutA warning against a plausible person.
73. He toa taua he toa pāhekeheke,
He toa mahi kai he toa mau tonu. A brave in battle is occasional,
A brave at work is for all times.
74. He tao rākau e taea te karo,
He tao kii, e kore e taea. A shaft can be warded off A shaft of the tongue cannot.
75. I hea koe i te tangihanga o te riroriro? page 136 Where were you when the grey warbler sang? The warbler sings in the spring, the time for planting.
76. Kia āta akiaki i au, he kai ka mate kai te hara o te kaki. Don't hurry me, there is something that tickles my palate.
77. Take kōanga, whakapiri ngahuru. Aloof at planting time, friendly at harvest.
78. Ngahuru, kai hāngai, kōanga kai anga kē. At harvest time (autumn) one eats openly, At spring time one eats in a corner.
Tirohia nga tuhituhi a Reweti T Kohere.
79. Tukuna mai ki a au ki Hikurangi, ki te maunga e tauria ana e te huka. Let him come to me, to Hikurangi, the mountain covered with snow. Uttered by Aotaki.
Tirohia nga tuhituhi a Mohi Turei.
80. Ka kō nga kopara a Rongomaitapui. The bell-birds of Rongomaitapui do chirp. The reference is to Uetaha's daughters Hinerupe, Aopare and Tamateanui, well-known for their garrulousness. See Pine Tuhaka's article. The version on the Honour Tablet in Rongomaitapui Hall is incorrect, (Crow) not the so-called bell-bird that sings like a bell.
81. Nga paniwhaniwha ngau pūraho a Te Aotauru. Te Aotautu's biting snappers. A reference to Ngāti-Hokopū's ferocity. A pūraho is the twine that holds the bait in the hinaki and toemi.
82. Arā te rongo kōrero e pihi rā i Tawhiti a Pawa, takoto noa Waimahuru. While tidings go over Tawhiti a Pawa, Waimahuru remains solitary. Tawhiti is the high hill between Tokomaru and Waipiro over which a bridle track once lay and Waimahuru is the pretty little bay directly below Tawhiti. Access to the bay is solely by sea. See Nikora Tautau's fine article.
83. Patua i tahatu o te rangi, waiho tangata haere wā, kia haere na, kia rongo ai i te kōrero. Strike at distance, leave alone the casual way-farer so that you may hear news.
84. Ngāti Nua hiku potakataka. Ngāti Nua of the plump tail. page 137
85. Ngai Tāne ngau pūtahi. Ngai Tāne heart-eating. Both Ngāti Nua and Ngai Tāne are Ngāti Porou sub-tribes, as a matter of fact they are one and the same.
86. Akuanei nga pakura a Hinemakaho ka keha rawa atu ai i Takuahiroa. Hinemakaho's pakura (Pukekos) will soon be screeching at Takuahiroa near Tolaga Bay.
87. Nga kurī pāka a Uetuhiao. See article on page 150.
88. Hei ahau tonu koe waru ai? Would you always scrape me? Uttered by Mahara, tired of Tinatoka's continuous begging of kumara. A nuisance. Kumara was scraped before cooking.
89. He oma a Tawhata i ora ai. By running away Tawhata saved himself. In other words, discretion is the better part of valour.
90. Titiro ki Opou, ki te pā o Kaitoa. Look at Opou where Kaitoa (serve-you-right) lives.
91. Werohia ki te poho o Huatare. Appeal to Huatore's stomach.
92. Ka whanga te kai ki tua o Toka 0rurunga. Why wait for food beyond Tokararangi?Where the sea is more or less rough. Uttered by Rahuiokehu when asked by Hunaara to wait.
93. Taku waha kai marangai ki roto o Maiatiti.
Taku waka te toia, te haumatia. My mouth which is always satisfied at Maiatiti, rough though the weather may be. Where a canoe need not be launched no a voice urges. Uttered by Tangitaheke when weather-bound at Whakatane.
94. Haere tāua ki Waiapu, ki tatara e maru ana. Let us go to Waiapu, the sheltering cape.
95. Puraho māku, kei ngaure o mahi. To catch fish you must place your basket in the water. No work, no pay.
96. E mate ana i a au, e ora ana i a Te Waranga. Though I perish,Te Waranga lives. Hikaroa's dying message, an appeal to Te Waranga to avenge it. page 138
97. E Tū, e Tū, te rangona hoki te reka o te kai. Oh Tū, Oh Tū how can I taste the sweetness of your food?
98. He mahi na Uetaha e hokia. It's Uetaha's job, it can be left for another day, for finished it would surely be.
Ngāpuhi, Rarawa, Aupouri, Ngāti Whātua
99. Ngāpuhi kowhao rau. Ngāpuhi of a hundred pitfalls.
100. He rangai maomao ka taka i tua o Nukutaurua, e kore e huri. Once a shoal of maomao turns Nukutaurua there's no turning backnot to be confused with Māhia Peninsula.
101. Kātahi anō nga tai o Maihirangi ka ngunguru. At last the tide at Maihirangi moans.
102. Ka totō te puna i Taumārere ka mimiti te puna i Hokianga.
Ka totō te puna i Hokianga ka mimiti te puna i Taumārere. When the spring at Taumārere bubbles over the spring at Hokianga ebbs. When the spring at Hokianga bubbles over the spring at Taumārere ebbs. Taumārere a small river or possibly the Bay of Islands also.
103. Ka maunu te pangia o Taumārere. Taumārere's plug is withdrawn.
104. Ka kata nga puriri o Taiamai. Taiamai's puriri laugh.
Arawa
105. Te Arawa māngai nui. Te Arawa loud-mouthed.
106. Rangitiki upoko i takaia ki te aka tea. Rangitiki whose head is bound with white vine. Rangitiki is a sub-tribe name applied to the people of Matata.
Tūhoe
107. Tūhoe moumou kai, moumou taonga, moumou tangata ki te pō. Tūhoe extravagant with food, extravagant with treasure, extravagant with human life.
108. He kotahi na Tūhoe ma te pō e kata. A one of Tūhoe who will cause the underworld to laugh.
Ngāti Awa
109. Nga mate i Kawerau me tangi mai i Koohi,
Nga mate i Koohi me tangi mai i Kawerau. page 139 The deaths at Kawerau are mourned at Koohi and the deaths at Koohi are mourned at Kawerau. Koohi is the point near the mouth of the Whakatāne River. Kawerau is a hill further inland.
Heretaunga
110. Heretaunga haukū nui. Heretaunga full of dampness.
111. Ehara tōku toa i te toa takitahi
He toa takitini tōku toa My heroism is not individual, it is collective. Uttered by Tūtohuariki.
Whānau a Apanui
112. Ka hiki te toka i Wahakino,
Ka tū te toka i Takore. Wahakino rock has moved, while Takore rock has remained stationary. He kupu na Tamahae ki a Kanohi i Te Kaha. Ko Wahakino he toka Whangaroako Kanohi tērā, ko Takore he toka kei Te Kahako Tamahae tērā.
Waikato
113. Waikato taniwha rau: he piko, he taniwha, he piko he taniwha. Waikato of a hundred taniwhaa every bend there is a taniwha.
114. Waikato horo pounamu Waikato that swallows greenstone.
Taranaki
115. Taranaki waewae kakoko. Taranaki of the bent leg refers to witchcraft. The term is also applied to Tūpāroa in the Ngāti Porou territory where old Pakuku, long suspected of practising the art of black magic, was found murdered in his hut. The act was generally approved, consequently the murderer was never found out. In the attempt not to have footmarks left in the soft earth and sand, on which a spell may be cast, walkers appeared to have bent legs.
Rangiata
East Cape
Whakatauāki a Tamaterangi
Kua kite iho ahau i te whakatauāki a Tamaterangi i pānuitia e Te Pīpīwharauroa, arā 'He ao te rangi ka uhia, he huruhuru te manu ka rere.' Kāti māku e āta whakamārama te tikanga o tēnei whakatauāki i runga rā i te kupu tono mai.
Ka mārama mai e nga hoa te whakatauāki a Tamaterangi, 'He huruhuru te manu ka rere, he ao te rangi ka uhia.'. He pakihore no te page 141 wāhine no Hinerangi kāhore kākahu ātaahua te tāne a Tamaterangi ki te tū ki te marae. Kei te kōrero tonu a Ngāti-Kahungunu i tēnei whakatauāki i ēnei rā. Ka māngere te wāhine ki te raranga whāriki, takapau, koaka, ka kiia, 'He uri no Hinerangi pakihore.'
Ka mahue a Hinerangi i a Tamaterangi he pakihore te take, kāhore i a Whare Haare no Rongowhakaata.
Na to koutou hoa i roto i te Ariki,
Na W Hoeata Pehimana
Te Reinga
Wairoa
Te Pīpīwharauroa, 1908.
He whakamārama: Ko tēnei ingoa mo te tuhituhi nei, na Reweti Kohere ēngari ko tōna ake ingoa i roto o Te Pīpīwharauroa nama 128, Nowema 1908. Whārangi 5, ko Tamaterangi. Ko ēnei kōrero me tango mai i nga tuhituhi a Hoeata Pehimana.—Nga Etita
[168]Tūranga arā ko Tūranganui ki te Pākehā ko Poverty Bay. He whakatauāki o Tūranga kei tētahi wāhi o tēnei pukapuka.
[169]Ngaore, ko nga tamariki a te inanga. Ki a Ngāti-Porou he tuarenga.
[170]Kahu ātaahua. Ehara i te whakaiti te rau i nga kākahu hē, i nga kākahu paru. I whakamā a Tamaterangi ki te tū i te marae i te kore kākahu tika mōna. He reo ināianei no te tangata te colour line. Kua kite au e wehea ana e te Mairo anō he tupu ma nga Pākehā, he tupu kē ma nga Maori. Ko te tino take i kore ai te pākehā e pai ki te Maori na nga kākahu, na te hē o nga tikanga.
[171]Katuarehe. Kei te Tairāwhiti anake pea tēnei kupu. He kupu hou kāhore i roto i te dictionary. He tangata kamakama, ki te pākehā he hard case. Mehemea he wāhine ka kiia he horetītī.
Te Taenga o Tamahae ki Roto o Waiapu
No te māra kōtipu rā a Tūmoana Kōtore
Ehara tēnei i te ata whakataki i nga kōrero o te taenga o Tamahae ki roto o Waiapu, i torotoroa ai e ia nga pā o Ngāti Porou, i whakatoia ai e ia, ā, i noho huiki ai a Ngāti Porou i roto i o rātou pā; ko tēnei he tuhitaki i nga kupu, i nga pepeha, i nga whakatauki i whakapuakina e Tamahae, e te hunga hoki i tū mai ki a ia, he kupu e kore e wareware i a Ngāti Porou.
Ka ahu ia ki to te Uruhonea pā.
Tōna kitenga i te pā ka kiia rā e ia 'he paru kokopu.'
Mahue mai i a ia a kona ka whakawhiti i te awa o Waiapu, i te Poroporo, tū ana i waho o Te Puahanui, te pā o Putaanga. Ko ētahi taha o te pā tāhito tonu. Kihai i takitaro ko Putaanga, tū ana mai i runga o te parepare, ka werohia mai a Tamahae ki tana tao. Ka taha te tao ka karanga ake te toa rā;
E, te kono tangata e wero iho nei Ka whakahokia e Putaanga,
No hea e Ko Putaanga;
E tāua tahi. Ko Putanga;
Na Tipiwhenua
Rangiata
East Cape
He whakamārama: Me tango mai ēnei kōrero i te roanga ake o nga kōrero a 'Tipiwhenua' i Te Toa Takitini nama 4-5, Oke-Noe 1931. Whārangi 56. Te ingoa ake o ēnei kōrero ko 'Nga Hua Tauwhare o te Māra a Tūmoana Kotore. Nga Etita
[172]Hinetāpora: Ko te ingoa hapū e noho rā ki Mangahanea, ko te Whānau-a-Hinetāpora.
[173]Makahuri: He tipuna hoki no Ngāti Porou.
[174]Te Atahaia: Tētahi o nga wāhine a Tuterangiwhiu tama a Tūwhakairiora.
[175]Ko te tau o te wai ko te kōpua i raro iho o te tāheke kei reira nei nga rahai. He kupu tēnei mo te rangatira. Ko tētahi rerenga, ko 'au te wai'.
[176]He mokopuna a Tūmoana-Kōtore na Porourangi, ehara a Putaanga.
[177]Ko te awa tauware ko waenganui o nga rārangi kumara. Tipu ai anō te kumara i te awa tauaware engari kaore he kai.
[178]Ko te mapihi pounamu ātaahua: He tika tēnei ingoa mo Te Hikitai, he rangatira hoki he mokopuna na Tūwhakairiora na Te Rarawa rāua ko Kirianu.
[179]Ngati Hokopū; Ko tēnei tētahi o nga hapū o te ngutuawa o Waiapu. Tōna ake ingoa tūturu ko Ngai Tāne ēngari no te wā o te pū i tahuri tēnei hapū ki te kahaki pū ā ka hokohoko ki ētahi atu i pirangi ki ēnei hei taonga.
[180]Ko te motu e tata ana ki Te Kaha. He urupā ināianei.
Te Whakatauki a Tangitāheke
Ko Waiaiti he taha mānia arā he ākau, he takotoranga kai na nga iwi o konei, no te pūpū, no te kina, no te pāua, no te koura, no te kehe, ā, he papa karengo anō hoki kei Waiaiti. Ehara i te wāhi kai rawa i whakataukitia ai. Ko te take kē i haere ai nga rongo o tēnei wāhi notemea ahakoa nui te marangai ka taea tonutia tōna kai. He ākau kei waho, ka whati mai nga ngaru, ka pakaru ki te ākau, na, ka takoto marino noa iho a roto, anō he roto.
Taku waha kai marangai ki roto o Waiaiti,
taku waka te tōia, te haumatia.
Ahakoa marangai te moana, kino, ka kai mātaitai tonu ia, kaore he tō i te waka hei hī ika, e katanga ai nga kai tō, 'haua.'
Toa Kai Pea, Makau
Na Tipiwhenua
Te Pīpīwharauroa.
[181]Whānau-a-Tūwhakairiora: Ko te ingoa hapū o te iwi e noho rā ki Te Araroa. I tau ki a rātou te ingoa rangatira, kei Te Araroa hoki a Okauwharetoa te pā i noho ai a Tūwhakairiora rāua ko Ruataupare.
[182]He mea nui ki te Maori te kai whakamutunga a te tūroro. Ka kiia taua kai he 'o'. Koia nei te take i o ai te timatanga o te tini o te ingoa Maori inahoki a Te O-wai, a O-waina, a O-harepe a O-arani, a O-pititi, O-papaka, O-tutu, O-hikareti me te nui noa iho o te O.
He whakamārama: Na Reweti tonu tēnei i tuhi. Kaore i roto o nga niupepa Maori.—Nga Etita.
Toa Kai Pea, Makau
He whakatauki tēnei e whakahuatia tonutia ana e te Tairāwhiti. Ka kitea te tangata kaha ki te kai e mōhiotia ana he tangata māngere, ka kii atu, 'Toa kai pea, Makau,'. A, ki te mea he tangata hihiko ia ki te mahi kai ko ta tāua whakautu tēnei, 'Toa kai rā, toa rākau.'
Ko Ngāti Porou te iwi tino mau i tēnei whakatauki na konei au i pōhēhē ai no Ngāti Porou a Makau. Na Mohi Turei ia i kōrero mai ki a au no Tūranga nei tonu ia a Makau, ā, ko ana tino uri e ora nei ko Hori Rorekata, ko Winiata Moeau. Ko te kōrero tēnei a Makau. E haere ana te ope a te Whānau a Māhaki ki te whawhai ki Orakairapu, he pā nui kei Te Arai, i roto o te ope a Makau rāua ko tāna tuakana. Te taenga ki Nga Wai e rua i Pipiwhakakao ka noho i reira. I te ahiahi i te mea e kai ana ka kapo a Makau i te kai, ka riri te tuakana ka kii, 'Toa kai pea, Makau!' Hohoro tonu te whakahoki a Makau, 'E, toa kai rā, Toa rākau!' Ka whakatanguru te tuakana, 'I whea e?' Ka whakahokia atu anō a Makau, 'E haere tonu ana hoki pea tātau ki te riri.' I te ata ka kōkiritia te pā o Rongowhakaata a Orakairapu. Ka tū mai te toa rā ko Makawe o Rongo te ingoa, ka anga mai ki a Makau. Na Makawe tonu a huata ki a Makau, patua tonutia atu e Makau tēnā ka hinga. Ka hinga rā a Makawe ka pepeha a Makau,
'Tama rahi kai a toa kai, te ika i te ati' Ka rere nga toa ki te huna i a Makawe kei kitea. Ka kii a Makau, 'E, kia wāea, kia wātea i ta toa kai!'. page 146
Na Tipiwhenua
Te Pīpīwharauroa nama 121, Aperire 1908. Whārangi 3.
He whakamārama: Te ika i te ati, ko te tangata tuatahi ki te hinga i te riri.
Tamarahi, he kupu whakamanamana. Reweti T Kohere
Nga Kōpara a Rongomaitāpui
Hei roto o Te Kōpara nga whakatauki a nga tīpuna o Ngāti Porou. Ka tū te tangata ki te whaikōrero i te ahiahi, ka tuaki te pō, ka reka te waha ki te kōrero, ka pepehatia,
Waiomatatini
He whakamārama: Ko tēnei ingoa na Reweti Kohere. Ko tōna ake ingoa i tuhituhia e Pineamine Tuhaka i roto o Te Pīpīwharauroa nama 86, Mei 1905. Whārangi 9, ko 'Te Kōpara'.—Nga Etita
[183]Kōpara: Ki ētahi iwi he korimako, ki te Pākehā he bell-bird. He kōkako ta te whakatauki: 'He iti te kōpara, kai tākirikiri ana i runga o te kahikatea.' Ko te ingoa bell-bird i tika kē mo te kōkako, ko te manu rite te tangi ki te pere.
[184]Wao-nui-a-Tāne: Ko te ngahere nui. Ko Tāne te atua o te ngahere, me nga rākau.
[185]Nga Kōpara a Rongomaitapui: He tipuna a Rongomaitapui no Ngāti Porou. Mo ana uri mo Hinerupe, me te Aopare, me Tamateanui tēnei whakatauki. Kei te hē tēnei na, 'Kia ata kō nga kōpara a Rongomaitapui.' ēhara tēnei i te whakatauki, he tohutohu kē, he whakahua kē i te whakatauki kua kōrerotia noa atu.
[186]Pineamine Tuhaka: He rangatira no Ngāti Porou. I te whawhai Hauhau i te tau 1865, ka tautokotia e ia a Mokena Kohere i roto o Te Hātepe i te wā e kapotia ana e te Hauhau. Me i kore nga hoia Pākehā kua mate a Mokena me te iwi o roto o Te Hātepe.
Nga Poropiti a Te Rangitauatia
E hoa, tēnā koe! Tukua atu ēnei kupu hei titiro iho ma ōku hoa i nga marae e tae ai ta tātou manu, hei whakahāwea iho ma rātou, koia ka tuhi atu ai.
He hanga, āhuareka te moemoeā i te kitenga i nga hoa me nga whanaunga kua mate atu rā kai te pō. I te moenga e noho tahi ana, te ohonga ake i te ata, tirotiro noa ana. Ka waiho hei māharahara ma te ngākau e kii ai te whakaaro taihoa au ka haere ki te hui e karangatia nei ka tū ki Heretaunga, kia kite ai au i ōku hoa. E whakaaroaro tonu ana te ngākau mo tēnā āhua ka tangi mai te pere, ka kii anō te whakaaro ka haere ahau ki te karakia me kore au e tohungia e te Atua. Ka kite au i ōku whanaunga no reira ka mea ahau he taonga whakamīharo te moemoeā. To mahi rā e te Atua ki te hōmai i tēnei taonga nui ki te tangata. Ahakoa e kii nei Te Pīpīwharauroa he kii takapu te pūtake mai o te moemoeā, māku e kii he mea homai anō e te Atua, inahoki te takitaki o nga tāngata tika ki te moemoeā.
Na Manihera Waititi
Te Pīpīwharauroa, 1902.
He whakamārama: Ko tēnei ingoa mo te kōrero nei na Reweti Kohere, engari ko tōna ake ingoa, i roto o Te Pīpīwharauroa nama 54, Akuhata 1902. Whārangi 10, ko 'Te Moemoeā'. Na Reweti hoki i tango te kōwae tuarua, ā, ko nga kōrero e whai page 148 ake nei e mau tonu ki ta Manihera i tuhi rā.—Nga Etita
[187]Mara: ko te kupu a Ngapuhi mo te tangata.
[188]Kihi, ko te ingoa a te Maori mo te Reo Ingarihi, he Reo Kihi.
[189]Ko nga pā ēnei o Ngāti Porou i tahuri i a Ngapuhi. E kiia ana, i te kitenga atu o Ngāti Porou i nga pū a Ngapuhi, ka pōhēhē he whā (rau) māmaku, kātahi ka karanga whakaitaita atu, 'Haramai ēnā whā māmaku ki ēnei whā māmaku.'Ko te taua tuatahi ki te patu i a Ngāti-Porou na Te Morenga rāua ko Hongi i te tau 1818. I kawhakina te tuahine o Te Morenga e nga Pākehā o te kaipuke Venus. I rongo a Te Morenga i whakaūngia tōna tuahine ki uta, ā, na Ngāti-Porou. I te tau 1820 ka whakapaea a Te Whetumatarau (Te Araroa) e Pomare rāua ko Te Wera. Kaore te pā i taea engari he mea hangarau i heke iho ai nga tāngata ki te raorao, i patua ai e Ngapuhi, i riro herehere ai he tokomaha. No tēnei wā i riro herehere ai a Te Rangipaia i a Pomare. He tipuna a Te Rangipaia no Wiremu Potae o Tokomaru.
[190]Papatu, arā ko te papa.
Te Hīnaki a Huare
Ki te hoki mai te tangata i te patu kai, i te moana, i uta rānei, anei na te ui ki a ia, 'Aha ake Huare?' Mehemea i mate i a ia te kai anei rā tana whakahoki,'Pūraho māku, kei ngaure o mahi.' arā Ma te mahi ka whiwhi ai te tangata.
Kei te Pākihi nei tētahi wāhi, kei runga i te pukepuke, e kiia ana ko te Hīnaki a Huare. I te ahiahi ka haere a Huare ki te whakatoko i tana hīnaki tuna. Hua noa te tangata kei te wai kaore kei te manga kē i tahaki tonu, he manga rerenga wai ua, i te ata ka takina e Huare tana hīnaki. Kīkī tonu i te kai, kātahi ka whakawahaina ki te kāinga he nui tōna koa. I te kitenga mai o nga tāngata i a ia e haere atu ana ka ui mai, 'Aha ake Huare?' Ka whakahōkia mai e Huare, 'Pūraho māku, kei ngaure o mahi.' No te ringihanga i nga kai ki waho o te hīnaki ngaweki ana te tuatara, ka oma nga tamariki i te mataku i te ngārara.
Na Tipiwhenua
Rangiata
East Cape
Te Pīpīwharauroa nama 91, Oketopa 1905. Whārangi 7. page 149
He whakamārama: I nga rā o mua i noho te tuatara ki te tuawhenua. E kii ana nga kaumātua ki te ngongori te tangata ka karokarongia te iho e te waero o te tuatara. O nga ngāngara ngokingoki katoa ko te whakapapa o te tuatara te tino tawhito rawa. He wā anō i whai parirau ai nga ngāngara ngokingoki arā i rere pērā me te manu. A, e kii ana anō te Pākehā he wā anō i toru ai nga karu o te tuatara. Ko te karu tuatoru kei waenganui i nga mea e rua e kitea rā. He puare o tana karu kei te angaanga o te tuatara. Noho a tahi ai te tuatara rāua ko te tītī i roto o te rua kotahi. Ko te ingoa o te tuatara ki te Pākehā he sphenodon. Kei Niu Tireni anake te tuatara. Pūraho, ko te aho taka i te mounu o te toemi, o te hīnaki rānei. He whakatauki mo Ngāti Hokopū, toku hapū,'Nga pāniwhaniwha ngau pūraho a te Aotauru!' Reweti T Kohere
Te Pahi a Marakaia
He tino pepeha na Ngāti Porou, 'Te pāhi i te whare'. He pepeha hou tēnei ina hoki ko te pāhi (purse) he kupu na te Pākehā, ā, i whakapuakina hoki ki te whare inuinu waipiro, otirā kua waihotia hei tino whakatauki ma Ngāti Porou.
I tūtaki ētahi tāngata ki te whare waipiro i Te Awanui, ko
Marakaia tētahi, he kaumātua no Ngāti Rangi, ko Reporua te kāinga. I maroke te
korokoro o Marakaia, engari kaore āna moni. Kātahi ka whāwhātanga nei ki nga
pūkoro o tana tarau me te mea nei e rapu ana i āna moni. Ka mutu tana whāwhā, ka
mapu tana manawa, ka nanu, meake, 'te pāhi i te whare,' arā e ai ki tāna, kua
wareware atu tana pāhi ki te kāinga. Ko te tikanga o tana whakapū manawa kia
rongo mai ai nga hoa kei te mate ia i te kore moni. Ko Marakaia, 'Inā rā na, me
i kore ana te pāhi i wareware atu ki te whare, pēnei kua whiwhi inu tātou.' Ka
hautetia rā a Marakaia e ōna hoa, ka rite ki tōna hiahia. Heoi, ināianei ki te
kore moni te tangata ka pepeha,
E te pāhi i te whare!'
Rangiata
East Cape
Na Reweti Kohere ēnei kōrero. Kei roto i Te Pīpīwhārauroa nama 77, Hurae 1904. Whārangi 3. page 150
Nga Kurī Pāka a Uetuhiao
Te take mai o tēnei whakatauki a Ngāti Porou mo Kūkū, mo
Rongotangatake, tangata toa, he uri na Uetuhiao. I mau i a rātou ētahi tāngata e
whakawaha manu ana, ka kotikotia e rātou nga kawenga, ka tangohia nga manu. E
kīia ana tēnei riri ko Nga Pikitanga i te Korau whakamoe e tata ana ki nga Waru.
I te whawhai a Ngāti Porou rāua ko te Whānau a Apanui ki Te Araroa ka mate te
tokotoru nei, kotahi tonu te putu. I poroporoa e nga toa o te Whānau a Apanui
nga ringaringa o Kūkū, o Korohau, o Rongotangatake me te pepeha iho anō,
'O ringaringa kokoti kawe rā i nga pōkitanga Korau
whakamoe.'
I kiia ai tērā pea he 'kurī pāka' na te āhua o o rātou kiri, he
pākākā, he whero.
Rangiata
East Cape
Nga Whakatauki a Kino
I mua atu i te tino ekenga o nga kōrero ki a Kino ake, me tiki atu te kōrero ki te haerenga mai o Tamahae me tana taua i Whangaparāoa ki Waiapu. Ko Tamahae he rangatira no te Whānau a Apanui he toa i tae rawa ia ki roto o Tūranga, o te Wairoa whawhai ai. I tōna kāinga i Okarae a Kino e noho ana, ka rangona atu e ia kei te haere mai te taua a Tamahae. Ka rere ia i mua ki te whakaatu ki a Ngāti Porou kei te haere mai te hoa riri. Haere mai rā te taua a Tamahae kei Tauhinu, te wāhi e tata ana ki Horoera. Ka tū he pakanga, ka hinga i konei a te Whānau a Apanui. Ka hinga hoki a Rerewa me ētahi atu rangatira. I tēnei rā e kitea ana he iwi tangata kei Tauhinu e wharona ana. I te hinganga o Tamahae, kaore i hoki engari i whai kia tae ki Te Kaapa i tōna pā i Tamataurei (Te Matau Rei) i te pito whakarunga o te one i Hautai. Te ūnga o nga waka ki te awa o Tauhea, ka tōia ki uta, ka noho i Pouretua. Ko Te Kaapa rātou ko ōna mātua ki runga noho ai ki te pā ki Tamataurei. I konei ka puta a Kino. I hoki mai ia i Waiapu, kātahi ka karangatia e Tamahae kia peka ki uta. Ko Kino kei te mārō page 151 tonu i te one me tana whakahoki mai:
'Na wai te kōau ka ruku ki te aro maunga, e huri!'
Mōhio tonu a Tamahae he kino te haere a Kino ina i kore ai e peka ki uta. Ka karanga a Tamahae, 'Te Hikapooho e, heke iho rā kia hongi werawera ai he whanaunga.' Ko tōna iwi ia i kii, 'Tērā anō e heke iho i panaia mai rā hoki.' No te whakaotanga mai o Te Hikapooho, ka kii a Tamahae,'Arā kaore he whakamaumahara.' I a Hikapooho e whakatakataka ana mo te heke iho ki a Tamahae, ka pupuri tana tama a Te Kaapa i a ia.
Ka hinga a Ngāti Porou ka huri te ihu o nga waka o Tamahae ki
te wā kāinga. Tēnā ko Kino kua tae ki tōna kāinga ki Okarae. Te taenga ki
Okarae, ka ū te waka o Tamahae, ka karanga atu hoki tērā ki a Kino i roto o te
pā o Upokongaruru, 'E Kino, e, heke iho.' I mōhio nga tangata o te pā e patua
ana a Kino e Tamahae, no reira ka tohe kia noho ia. Hei aha ma Kino ka tohe tonu
ka pepeha:-
Tēnā te ngaru puku, tēnā te ngaru whati.'
Ko te ngaru puku hei whakaora i a ia ko Te Uanga, kua riro kē
rā ma uta ko ' te ngaru whati' hei patu i a ia ko Tamahae. Tae atu ana a Kino ka
tapiki te ringa o katuarehe ka tūpikitia ka utaina e Tamahae ki runga i te waka.
Ka hāngai te waka ki waho o Karani ka ui a Kino, 'Kei hea tātou?' No te kīanga
iho kei waho o Karani, ka tangi ake tērā, ka pepeha anō:-
Patua a Kino i konei, kia taka ai te wairua o Kino taka i
roto o Karani'.
No te ūnga o te waka ki uta, ka patua a Kino. Otirā ka kawe anō
ōna koiwi, ka pepeha:-
A ha ha, me he rā e to ana Kino.'
E kōrerotia ana e Ngāti Porou nga whakatauki a Kino, ahakoa he mate kino tōna mate. I kōhurutia ia e tōna iwi ake me Te Kaapa i kōhuru rā i a Ngāti Porou, kua noho kē hoki ia ki roto o te rohe o Ngāti Porou. page 152
Rangihekeiho | |||
Tapairurangi | |||
Kino | |||
Rangihekeiho | |||
Maruia | |||
Whakahinutapu | |||
| | | | | | |
Houturangi | Kapa | ||
Irimana | Hare | ||
Takawhiti | Kiriwai |
He tokomaha nga uri a Tamahae: | ||||
Tamahae | ||||
Tuhituhi | ||||
Muturangi | ||||
Hinetioromea | ||||
Mere Reweti | ||||
Ngaurupa | ||||
Wiremu Te Whare |
He tokomaha anō nga uri a Te Kaapa: | ||||
Hikapooho | = | Ruahuia | ||
Kaapa | = | Anewa (w) | = | Uruapiti (w) |
Hinehou | Hoputaua(w) | Parawhariki | ||
Kakapaiwaho | = | Hinemate | Teenga | |
Whakatutoterangi | Te Ahuahou | Manihera | ||
Te Anginunuiorangi | Tikitikiorangi | Ripeka | ||
Te Hemara | Wiki Matauru | Houkamau | ||
Wiremu Kururangi | ||||
Hatara |
Na Tipiwhenua
Rangiata.
He whakamārama: Ko tēnei kōrero me tango mai na Reweti i Te Pīpīwharauroa nama 112, Hurae 1907. Whārangi 8-9. Nāna anō i whakapoto, nāna anō i hoatu tēnei ingoa. Arā atu te roanga o ēnei kōrero. Ko te ingoa ake o ēnei kōrero ko 'Nga Whakatauki a Kino'.—Nga Etita