Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga kōrero a Reweti Kohere Mā

He Kupu Tāpiri

He Kupu Tāpiri

He Aha te Waipiro

He take nui tēnei hei titiro ma tātou, i te mea ko mātou, ko nga tākuta, e mōhio ana ki nga hua e pā ana ki te tangata, ki te iwi hoki, i runga i te waipiro, arā, i te pia, i te waina, me ērā atu wai whakahaurangi.

Kua whakaakona nga tamariki i roto i nga kura Kāwanatanga kia kauā e pā ki ēnei inu i te mea e kiia ana he paitini. Ka ui te ngākau he aha i whakaakona ai nga tamariki, ā, he aha hoki nga hua o ēnei inu, he whakakaha, he whakangoikore rānei? E mārama ai, me titiro e tātou nga mahi a ēnei wai whakahaurangi, arā:­

1 Ki nga kai i roto o te kōpū.

2 Ki te whakamahana i te tinana.

3 Ki te ārai atu i nga mate.

4 Ki te whakatipu i te tinana.

5 Ki te whakakaha i te tinana ki te mahi, i te hinengaro hoki ki te whakaaro.

6 Ki te mana o te roro ki te whakahaere i te tinana.

7 Ki te Iwi nui, ki nga hara o te tangata, ki te āhua o nga tamariki e tipu ake ana, ki nga take hoki e pā ana ki te kāinga.

Tuatahi. He aha te mea e kiia nei he Alcohol?

E kiia ana he wai, he rerekē tōna piro, he mākatikati hoki ki te page 102

korokoro. E kore e taea te inu ki te kore e whakananua, ka wera te korokoro me te kōpū. Na reira ka whakananua ki ētahi atu wai kore kaha; hei konei ka huaina he pia, he waina, he wehiki me ērā atu inu whakahaurangi.

He tino kaha te hiahia a te alcohol ki te inu wai. Ki te kuhua te mīti, te hēki rānei ki roto o te parani me te alcohol ka whakamaroketia te wai o te mīti me te hēki, ka whakamaroketia hoki. Ka pēnā anō hoki te tinana o te tangata e inu ana i te waipiro. Ka whakamaroketia nga wāhi i nga kikokiko o te tinana. Ko te take tēnei i kaha ai te maroke o te korokoroka inu tonu te tangata. Ko te take anō tēnei i uaua ai te tangata ki te whakamutu. Ka nui nga inu, ka nukuhia atu te maroke o te korokoro me te hiahia inuinu.

Te Mahinga o te Waipiro

I tangohia mai te alcohol i roto o te huka o te huarākau me tētahi o ētahi kai whakatipu. Ka whakamāoatia te huka me tētahi, ka puta mai ko te alcohol me te kāhi e huaina nei he Carbon Dioxide. ēnei mea e rua he paitini. Ka maka nga wāhi e tika ana hei kai o te huarākau me ērā atu kai, ka tohungia ko ēnei paitini e rua. I roto o te pia, e 90 wāhanga wai, e 6 wāhanga alcohol arā paitini, e 4 wāhanga pāre. He wai te tino nuinga. I roto i te waina, 10 tae atu ki te 20 wāhanga paitini i roto o te 100 wāhanga wai. I roto i te parani me te wehike e 50 tae atu ki te 60 wāhanga paitini i roto i te 100 wāhanga wai.

He aha i kiia ai te alcohol he paitini?

Kaore te waipiro e uru ki nga wāhi e whakatipu ana, e whakamahana ana, e whakakaha ana hoki i te tinana. Engari ko te mahi tuatahi a te waipiro he patu i aua wāhi. Ko tērā hoki te mahi a te paitini. E kore e tika kia kiia te waipiro he kai, ko te mahi hoki a te kai e kainga nei he whāngai i nga wheua me nga kikokiko, he whāngai i te tinana me te hinengaro, ka hanga pā tūwatawata hei tū ki nga tini mate e pā ana ki te tinana. Ki te kuhua te mīti ki roto o te karaihe wehiki, e kore e takitaro ka mā te kara o te mīti, ka kuiki, ka mārō. Waihoki ko tēnā anō te mahi a te waipiro inā uru ki te kōpū o te tangataka whakamārōtia nga kai, ā, ka pērā anō a roto o te kōpū, ka kore he kaha ki te ngongo i nga wāhi o te kai hei whāngai ai i te tinana. Ko tēnei page 103 te take i iti ai te hiahia ki te kai.

He kupu tohutohu ki a tātou kei 1 Koroniti 8, 13 e kī rā;

'Ki te hē tōku teina i te kai, e kore rawa ahau e kai kikokiko ake tonu atu, kei hē i a au tōku teina.'

Kia tūpato tātou ki ta tātou tauwira, kei hē tētahi tamaiti, wāhine, tangata rānei i te arunga i a tātou tikanga. Tirohia te whakatūpato a to tātou Ariki:-

'Ki te hē i tētahi o ēnei mea nohinohi e whakapono nei ki a au,

Nui kē te pai ki a ia me i whakawerewerea ki tōna kakī te kōhatu mira kaihe,

Me i pungaia ia ki te rire o te moana. 'He tangata te tangata e pēhi

ana i āna hiahia.

E puta ana he hua ātaahua, he hua kino i nga mahi, i nga whakaaro o te tangata. E kite ana o tātou hoa i a tātou me a tātou mahi, na konei kia tūpato tātou, kia kaha hoki te tohutohu kia kauā e inumia te paitini nei, te paitini e māminga nei i te tangata he kai pai, ko te wai o nga kīngi. Ki te kite tātou i te tangata e mea ana ki te rere i te pari, kaua e kī, 'Nōna anō te pōhēhē, mehemea ia e hiaiha ana kia mate, e pai ana, kei a ia tōna.'

Kaua e pēnei, engari me rere tātou ki te whakaora i a ia, ki te pupuri i a ia i tōna whakaaro pōrangi. Me pēnei anō he tikanga ma tātou ki te hunga e kai paitini ana, arā e inu waipiro ana.

Ha aha koia te take i mōmona ai te tangata inu waipiro?

Te take i pērā ai, na nga mahi a nga toto. Kei roto o te toto nga pōkurukuru e rua nga kara, he whero tētahi, he mā tētahi. E heke ana i roto i nga toto ki nga wāhi katoa o te tinana. Ko te mahi a nga pōkurukuru whero (red corpuscles) he mau i te hā o te hau pai (oxygen), ā, ki te pā atu ki nga wāhi mōmona o nga kai e kainga ana e tātou, ka puta te mahana me te kaha ki te tinana. Pērā anō hoki nga tima me nga tereina, na te pūkakā o nga mīhini i rere ai. Ki te kore hoki e kā te waro, i wera ai a roto o nga mīhini e kore te tereina e rere. Ko ta te alcohol he patu i nga pōkurukuru whero o te toto, na reira i kore ai e mahana nga wāhi mōmona ki waho o nga toto, ka piri ki te manawa, ki te ate me nga tākihi. Ka mōmona ēnei wāhi, ka mārō hoki, ā, ka kore e mahi tika i a rātou mahi. Ko te take tēnei i mōmona ai ētahi tāngata inu waipiro, ā, i ngoikore ai hoki te tinana ki te ārai page 104

i nga mate o roto me waho o te tinana.

Whakamahana ai anō rānei te waipiro i te tangata?

Kaore. Kua makariri te tinana i te korenga o nga wāhi mōmona i whakaweratia. Ka inu waipiro te tangata ka tere te panapana o te manawa, ka tere hoki te rere o nga toto ki nga wāhi katoa o te tinana. Ka mumura te kiri ka wera. E kore e roa ka makariri, muri iho kua kore e kaha ki te ārai i te mātao o waho pērā i te tangata e kore ana e inu. He nui hoki nga mea i mate rawa i te mātao.

He nui nga āhua paitini. Ko te alcohol e kiia ana he narcotic arā, he paitini whakamoe i te tangata. Tana mahi he whakangoikore i te tinana me nga whakaaro me te manawa anō. He nui nga tāngata i moe i te moenga roa.

Ko te take pea tēnei i kore kaha ai te tangata inu waipiro ki te ārai atu i nga mate?

Ki te inu waipiro te tangata ka iti te kaha o te tinana ki te ārai i nga ngārara patu i te tinana arā, germs. Te mahi a nga pōkurukuru mā (white corpuscles) i roto i te toto he patu i aua ngārara e uru nei ki roto i te tinana. E rite ana aua pōkurukuru mā ki te ope hoia e pakanga ana ki te hoa whawhai. E ora ai, e kaha ai aua hoia ki ta rātou na mahi me kai te tangata i nga kai papai me whakaea hoki i nga hau pai. Ki te inu te tangata i te alcohol ka haurangi, ka hiamoe nga hoia, ka kore e kaha ki te whawhai ki nga ngārara kikino, arā, germs. Ka kite tātou i nga mahi whakamīharo o te tinana. He mahi whakaritea ma ia wāhi, ma ia wāhi, e te Atua kaha. Otirā ma te tangata anō e whakahē i te inu paitini.

Na te alcohol i takoto hē ai nga kai i roto o te kōpū, i heke ai te kaha o te tinana. Ki te kore e tika te whāngai i nga pōkurukuru i roto o te toto, ka ngoikore te tinana, ka kahakore ki te ārai atu i nga mate. Na Sir G. Sims Woodhead ēnei kupu, he tohunga mātau ia no tētahi kāreti nui o Ingarangi arā, Cambridge University:-

'He wā anō i mea ai nga tākuta, he nui nga mate e ora mehemea i iti te inu alcohol. Ināianei ia kua kite aua tākuta ko te mahi nui a te waipiro he whakangoikore i te tinana o te tūroro.' page 105

He whakamārama: I tuhia te wāhanga tuatahi o ēnei kōrero i Te Toa Takitini nama 52, Noema 1925. Whārangi 327.—Nga Etita

Te roanga tēnei o nga kōrero e whai ake nei . . .

Ahakoa iti te inu a te tangata ka kore tonu tōna tinana e kaha ki te ārai atu i nga mate. Kua kitea hoki ināianei o nga whenua ki te takiwā ki Iuropi, he nui nga tāngata e inu ana i te waipiro e pāngia ana e te piwa numonia, a e 52 i roto i te 100 i mate rawa. Ko nga tāngata e kore ana e inuinu 18 anō o roto o te 100 i mate.

He nui anō nga tāngata haurangi puta atu ki a rātou tamariki e pāngia ana e te mate kohi. No te tau 1919 i whakakorea ai te hoko waipiro a Merika, ā, mai i taua wā kua iti taua mate kino ki tērā whenua. Pērā anō a Tenemāka (Denmark). I te hui i tū ki Iuropi i tae ai nga tohunga mātau o te ao ki te rapu huarahi ārai i te mate kohi, i pāhitia tētahi mōtini, arā: 'Kua kitea e haere tahi ana te alcohol me te mate kohi, na reira me whawhai rāua tahi.'

Inā inihua te tangata i tōna tinana, ko te tangata e kore ana e inu ka iti tana utu i tōna inihua, i te mea e mōhiotia ana e kaha tōna tinana ki te tute i te mate.

He aha te take i kiia ai ka pāngia nga tamariki a te tangata haurangi e te mate kohi?

Ki te ngoikore nga tinana o nga mātua ka pērā anō nga tamariki. Kua kitea ināianei mehemea ka whāngaia te ngeru, te kuri, te makimaki rānei ki te alcohol, ka pāngia nga kūao e te mate, ka kore e kaha te tipu, ka pohe, ka ngoikore te tinana. Ko nga kararehe e kore ana e whakainumia ki te alcohol ka pai te tipu o nga uri, ka pakari hoki te tinana. Ka pērā anō hoki a te tangata tamariki. He nui nga tamariki a nga tāngata haurangi, e tere ana te pāngia e te mate kohi, e te piwa, e te pararutiki, e pohe ana nga kanohi, e rorirori ana hoki nga whakaaro, arā ko nga hara o nga mātua ka tuku iho ki nga tamariki a te toru, te whā rānō o nga whakatupuranga, he mea tika kia kauā e pā atu nga tamariki ki te waipiro. page 106

Te mahi tuatahi a te waipiro he whakangoikore i nga whakaaro

Ko nga roro te parekura tuatahi a te waipiro. Ka tere te panapana a te manawa ka tere anō hoki te rere a nga toto ki te roro, ka pōhēhē i konei nga whakaaro he kai pai te waipiro. Ka tere tonu te ngoikore o te roro i te paitini waipiro i roto i nga toto. Muri iho ka kore he mana o nga roro ki nga uaua me ērā atu wāhi o te tinana, ka ngoikore hoki nga kanohi ki te titiro, nga taringa ki te whakarongo.

He aha i kiia ai kua kahakore nga roro?

Me titiro ki te wiriwiri o nga ringaringa me nga waewae. Inā hoki ki te inu karaihe wehike, pia rānei nga tāngata tekau mā rua kāhore nei e tika kia wiriwiri nga ringaringa mo a rātou mahi, e kitea ana he nui te hēhē o a rātou mahi. Engari hoki kāhore rātou e mōhio kei te hēhē a rātou mahi.

Na te waipiro i nui ai nga aituā

I tētahi tāone nui i Kotarani, hei te 12 o nga haora i te awatea i te Hatarei ka tūtaki nga hōtēra, ahei te 8 i te ata o te Mane ka tūwhera. Kitea ana he nui nga aituā motokā me ērā atu aituā e pā na i nga wā e tūwhera ana nga hōtēra, ā, e 40 paiheneti te itinga iho i nga wā e tūtaki ana nga hōtēra. Kua atarua hoki nga whakaaro o te tangata, kua wiriwiri nga ringaringa ki te pupuri i te wīra o te motokā, kua kore hoki e mōhio ki te huarahi tika, na te roro te pūtahi o nga whakaaro. Ki te wairangi te roro kua ngoikore te āhei ki te whakahaere tika ka kahakore nga ringaringa ki te pupuri i nga tau o te paraire. E kore ai he aituā ma te pai anake o te hoiho.

Na te waipiro te nuinga o nga hara o te tangata

Me i kore te waipiro kua iti te hara. Na te waipiro ka hē nga mahara, ā, ka patu tangata ka mahi i nga kino huhua. He nui nga kōtiro e inu waipiro ana, ā, e kore e mōhio he aha nga mahi i mahia ki a rātou. Ko te take kua hē nga whakaaro, ka puta mai he whakaaro rerekē. page 107

Ki te paitinitia nga roro, ko te mutunga iho he pōrangi

E kiia ana na te inu waipiro i tae ai te tini tangata ki nga whare pōrangi, ā, ko nga uri kua heahea nga mahara. E kii ana tētahi tākuta mōhio, ko Ballantyne te ingoa, 'I rorirori ai nga whakaaro o nga tamariki na runga i te kai paitini o nga mātua, e kiia ake rā he alcohol.'

E kii ana anō a Tākuta Brunton, 'Ki te inu waipiro te tangata ka puta te koa me te hari ki a ia engari mo te wā poto noa iho, engari ko ōna whakaaro tika ia kua whakangoikoretia. He utu taumaha rawa tēnei te hari mo te wā poto arā, te whakapōhēhētanga o nga whakaaro. Na te whakapōhēhētanga o nga whakaaro ka whānau mai he hara kino, he mate huhua, he pōrangi.'

Ka kite tātou ki te inu waipiro te tangata ka iti te tipu, te kai, me nga whakaaro ka hūrorirori te haere, ka tapepa te reo ki te kōrero, ka hē te pupuri ki te whakahaere motokā, ka kore e mahi te painga mo tana whānau mo te iwi. Na ko tēnei pātai, 'He aha te waipiro?' Na Takuta Mayo, no Amerika, te whakautu, arā,

'Kaore rawa he painga o te alcohol hei kai hei rongoā rānei, ka mutu anō tōna painga hei tahu ahi anake.'

Ae hoki, kaore rawa he painga o te waipiro. Na te waipiro i patu te tinana, te whānau, nga uri kei te haere mai, ā, i whakahē nga mahi.

Na Tākuta M E Staley (he tākuta wāhine)

Na Henare Poananga, L.L.B. i whakamaori

He whakamārama: Na Reweti i whakauru nga kōrero a Tākuta Staley hei tautoko i ana kōrero mo te kino o te waipiro. Ko te wāhanga tuarua tēnei o nga kōrero kei Te Toa Takitini nama 54, Pepuere 1926. Whārangi 352. Nga Etita

He Wero

Ma te tangata tonu e ui ki ōna whakaaro, ki ōna kanohi rānei tāna i kite ai. Kua kite tātou i ētahi tāngata kāhore e pā ki te waipiro.

Pēhea o tātou whakaaro? E ora ana rānei o rātou tinana, e nui ana te whakaaro me te kaha, me te ū ki te mahi? E pēhea ana a rātou whānau? E mōhio ana au ki tētahi tangata tino pai, pakari te tinana, kaha ki te mahi, he pai āna tikanga me te nui o tōna whakapono. Otirā ki te pā ia ki te waipiro ka mutu te tangata weriweri. E mōhio ana rānei page 108

tātau ki ētahi tāngata na te waipiro nei ka rorirori, ka pōrangi? Tokotoru nga tāngata ka tū mai nga whakaahua i mua i a au. Tokotoru he tangata whai whakaaro, he tū marae, he tau, otirā na te waipiro kua hē nga whakaaro. Me i kore te waipiro, he tino tāngata ēnei. Moumou te tangata! Kei te mōhio au ki tētahi whānau. Tokorua nga mātua, he pakari, engari ko nga tamariki he hīroki nga tinana. Ko tētahi he pōrangi te āhua. Ko te pāpā he tangata kaha ki te inu waipiro. Kia tūpato ki a tātou tamariki. Kei mātakitaki ki a tātou e inuinu ana. Whakatapua o tātou whare i te waipiro. Ko ētahi tāngata whakaaro ai he tino tāngata rātou ina haute, hari pounamu, whakatū pounamu rānei ki te aroaro o te tangata. Kakama atu ētahi tāngata ki te haute waipiro engari ki te haute kai, kore rawa rātou e pai. E rua nga tino mate o te iwi Maori. Tuatahi he kore whenua, tuarua he kaha ki te inu waipiro. Ki te kaha rawa te Maori ki te haurangi ka tika te whakahāwea a te Pākehā.

Reweti T Kohere

Rangiata

East Cape