1 Te Aroha ki te Kāinga Tupu Reweti T Kohere 69

2 Kua Ara nga Iwi Maori o te Ao Reweti T Kohere 72

3 He Iwi Rangatira te Maori Reweti T Kohere 73

4 Te Mate Nui o Waikato Reweti T Kohere 75

5 Te Tapu o te Tū o te Tangata Te Pokiha Taranui 79

6 He kōrero Kino mo te Maori Reweti T Kohere 81

Te Aroha ki te Kāinga Tupu

He iwi aroha te Maori ki tōna whenua. Ki te mauria mai he pae oneone o tōna whenua ki te Maori e takoto mate ana, ka hongia e ia, ka tangihia. Ki te kite te rangatira, ka mate ia me tana iwi, ka rere ia ki mua o te riri me te karanga, 'Kia mate au, mate taku whenua.'

Ka Heke Te Iwi Maori

Ahakoa rā i te nui o nga raruraru o Hawaiki, ka heke o tātou tīpuna, ki te kimi kāinga hou mo rātou, e kore ai he raruraru. Ka rere mai rātou, whakawhiti i te Moana-nui-a-Kiwa ka ū mai ki ēnei motu. ū mai rātou e wātea ana te whenua. Ka nohoia e rātou ēnei motu, he whenua ātaahua. Ka tupu rātou, ka tini. Ko te iwi Maori tēnei i kiia nei e Te Mātenga ko te iwi tino pai, tino rangatira o nga iwi Maori katoa.

Te Heke o te Pākehā

E 500 tau pea te Maori e noho ana i to rātou kāinga hou, ka ū mai he page 71

iwi kē anō, he iwi kiri mā, i huaina e te Maori he Pākehā. Ko nga Pākehā tuatahi he iwi tino tutū, he herehere hoki i oma mai i Ahitereiria; ko ētahi no nga kaipuke patu tōhora. No te hainatanga o te Tiriti o Waitangi i te tau 1840, kātahi ka horo tonu te haere mai o nga Pākehā o Ingarangi i runga i o rātou kaipuke.

Kua whakaaturia ake rā e au, he raruraru, he noho kino i heke mai ai o tātou tīpuna i Hawaiki, otiia ko to te Pākehā take i heke mai ai he whakarere atu i to rātou tūranga ware, i kiia rā e Dr Sutch he tūranga hāwini, arā pononga, kia piki ai rātou ki te tūranga o rātou tīpuna i Ingarangi, arā ki te middle class. (Tirohia He Iwi Rangatira Te Maori.) Kotahi rau anō nga tau, kua tutuki i te Pākehā ta rātou wawata. Kua riro i a rātou te tino nuinga o te whenua, kua rangatira rātou kua rite ki o rātou rangatira i whakarerea atu rā e rātou i Ingarangi, tēnā ko te Maori kua noho tau tangata i te ao. I riro ai o tātou whenua i te Pākehā, na te hoko, na te raupatu. He mea patipati te Maori i hoko ai. Kua tuhituhia ki te pukapuka, tono kau atu a Te Makarini ki a Te Whatuiapiti kia hokona nga pārae mōmona o Heretaunga, ko te whakaae ta te Maori, hei muri iho ka tangi.

Kua mārama i te wā te whakaatu, he nui nga whenua o nga iwi Maori i hē te murunga, ko te tino take kē he minamina whenua. Ko te murunga tino kino ko te murunga i Waitara i Waikato. Na Te Harawira te kōrero kua tuhituhia ki te pukapuka, na nga Pākehā o Akarana i werowero, i puta ai te riri ki Waikato, hei take muru i te whenua. Kei te mōhio tātou ko te wero tuatahi a Kāwana Kerei ko te hanganga i te huarahi ki roto o Waikato. (Tirohia nga kōrero mo Te Takiwā ki Waipā.) He kōrero mamae rawa. Na konei hoki a Te Puea i hoko whenua ai mōna, hei tūrangawaewae.

Reweti T Kohere

Rangiata

East Cape

Kua Ara nga Iwi Maori o te Ao

I a au e tuhituhi nei i ēnei kōrero (20/4/53), kua ara nga iwi Maori o te ao ki nga iwi Pākehā e noho ana i o rātou whenua. I te whakaaro rangatira o Ingarangi, kua whakahokia te whenua a Inia me Burma. Na konei i whakaoho ērā atu whenua. Kua tū he kāwana motuhake mo Indonesia. He roa te wā i whawhai ai a Haina ki Tiapani, ki a Chiang Kai Shek, kua motuhake he kāwanatanga mo Haina engari ko Merika kāhore i te pai ki to rātou momo kāwanatanga. Ko Haina te iwi nui atu i te ao, e 400,000,000 te tokomaha. Kei te tute nga Maori o Indo China kia puta te Wīwī ki waho o to rātou whenua. Kei te tute anō nga Maori o Malaya kia puta te Ingarihi. Kua peia te kamupene pao hinu o te Ingarihi ki waho o Pahia, kua murua nga waro hinu. Kei te tohe anō a Ihipa kia puta te Ingarihi ki waho o to rātou whenua, ā, kia riro mā rātou anō e whakahaere te Awakeri a Suez. Kua whakaae te Ingarihi ki te whakahoki i Sudan ki te iwi kāinga. Kua whakaūngia te ture e te Poa kia kauā e whai wāhi nga mangumangu me nga hāwhekaehe ki te pōti mo te kāwanatanga o āwherika ki te Tonga. He raruraru nui tēnei.

Ko te whenua tino kino atu te raruraru i ēnei rā anō ko Kenya, kei te Tairāwhiti o āwherika. Ko nga hauhau arā ko nga Maumau, kei te kōhuru i nga Pākehā i nga mangumangu e ū ana ki te kāwana. He hoia kei te hopuhopu kei te pupuhi i nga Maumau, ā, i ētahi noa atu. He maha nga whenua o te Ingarihi i te Tonga o Kenya kua whakakotahi. Kua mutu te riri ki Korea, te riri a Amerika rātou ko ōna hoa Pākehā ki nga Maori o Korea ki te Tai Tokerau. Ko te āhua tēnei o Nui Tireni mai i te tau 1860 ki te tau 1868, i whawhai ai ki te kāwanatanga a Taranaki, a Waikato a Ngaiterangi, a Tūhoe, a Ngāti Awa, a Te Whakatohea, a Te Whānau-a-Apanui, a Ngāti Porou me nga iwi o Tūranga.

He tini nga tāngata kei te inoi kia mau te rongo ki te ao. Kua rite ta rātou inoi mo Korea. Heoi anō māna e māriri ai nga taratara o te ao, ma te United Nations, arā te Kotahitanga o nga Iwi.

Reweti T Kohere

Rangiata

East Cape page 73

He Iwi Rangatira te Maori

Rīria ia au e taku whānau mo taku kupu i runga i nga whakapapa, i te kaupapa hoki he iwi rangatira te Maori, rangatira atu i nga Pākehā o Niu Tīreni. Ehara i te mea he whakamanamana, he whakahāwea rānei ki o tātou hoa Pākehā, notemea he Pākehā ētahi o ōku tino hoa i te ao, i aroha ki a au, ā i raupī i au, i au e tamariki ana, engari he whakaaro tonu i te kōrero tika. He tokomaha hoki nga Pākehā e whakaaro ana i roto i o rātou ngākau i te mea he rerekē te kiri o te Maori i to rātou, e tika ana te Maori kia piko atu ki a rātou. He whakaaro tūturu no rātou ko rātou nga rangatira, ā, ko nga Maori hei pononga mā rātou. I rongo au ki te tumuaki o nga kura e kii ana, ko te whakaako tika i te Maori he whakaako i o rātou ringaringa, hāunga o rātou hinengaro. Kua rongo katoa tātou ki te colour line arā ki te taiapa o te kiri. Kore rawa aku toto Maori me aku toto rangatira e whakaae ki tēnei kōrero.

I te hui a te Rūnanga o nga Hāhi i tū ki Tikitiki i te marama o Pepuere 1953, ko tētahi o nga kaikōrero ko Professor Piddington o te University o ākarana, ko te tohunga titiro i te āhua o ia iwi, o ia iwi o te ao. Ko te whakatinanatanga o ana kupu ina na, 'I have come to the conclusion that the Maori is a greater character than the Pākehā,' arā, 'Ko tōku whakaaro tēnei he tangata nui kē atu te Maori i te Pākehā'. Na te Pākehā anō ēnei kupu ehara i a tāua i te Maori. I au i Tūranga ka tūtaki ahau ki tētahi Pākehā i te whare tīra. I mea mai ia ki a au, 'I tūtaki ahau ki ētahi taitamariki Maori i whakamā mo rātou i whānau Maori mai ki te ao. I kii atu au ki a rātou, 'Kei te pōhēhē rātou, notemea he whakapapa o te Maori tēnā ko au ko te Pākehā kāhore kau ōku whakapapa. E hoki ana nga whakapapa o te Maori ki te Atua rānō, ki a Io.'

Kua kii au he iwi ware te Pākehā kāhore ōna tātai pērā me nga whānau rangatira o Ingarangi.

Inā nei anō ka pānuitia i nga nupepa te whaikōrero a Dr Sutch ki tētahi rōpū wāhine Pākehā. I kii ia ko nga Pākehā tuatahi ki te heke mai ki Nui Tireni ehara i te momo rangatira, ko o rātou tīpuna he ware, no nga whakatupuranga hāwini, kaimahi. I tirotirohia e ia nga ingoa o nga pāhihi i rere mai i runga kaipuke, ā, kitea ana e ia no nga whakatupuranga hāwini rātou, no te tātai e kiia nei he lower class. Ko te tātai o runga atu ko te middle class i noho tonu atu. Kua mōhio noa page 74

atu au ko nga tīpuna o nga whānau nunui o Tūranga, o Canterbury, he tangata hokohoko waipiro. I kitea e au i roto o te pukapuka ko te tīpuna o tētahi whānau nunui o Niu Tireni he kaituitui kākahu mo nga hoia. Kei te mōhio nga iwi Pākehā ki te kōrero a Naporiana Ponipata, i whānau i te tau 1769, arā, Ko te Ingarihi he iwi hokohoko toa ' 'A nation of shopkeepers' Ehara nga tāngata hokohoko i te iwi rangatira. Ko ta rātou na mahi he whakapiki i te utu o nga mea ehara nei i a rātou i hanga. No te tau 1814, ka ū a Te Mātenga ki Pēwhairangi, no te rā Kirihimete ka kauwhau ia ki a Ngāpuhi. Anei nā tōna rārangi, 'He kaikauwhau tēnei ahau ki a koutou mo te hari nui mea ake puta mai ki te iwi katoa.'

Mate atu a Te Mātenga, ka mahue iho ko tōna reo ki te ao. Anei nā ana kupu, 'From my first knowledge of these people I have considered them the finest and noblest race of heathens known to the civilised world.' 'O tōku tuatahi anō ki te mōhio ki tēnei iwi ko tōku whakaaro tēnei, o nga iwi kūare kua mōhiotia e nga iwi mātau, ko rātou te iwi tino ātaahua te iwi tino rangatira atu.'

I nga rā i mōhio ai a Te Mātenga ki te iwi Maori, he iwi tino kūare rātou, he iwi kaitangata, otirā i kitea atu e ia i roto o te kino o te ngākau o te tangata Maori, he ngākau tino pai, tino rangatira. Ko ta Professor Piddington anō tēnei i kite ai i muri iho o nga tau nuku atu i te 100, ā, ko ta Rore Freyberg anō hoki i kite ai mai o te tau 1939 ki te tau 1952. I tana whaikōrero i Albert Hall, Rānana, ka puta tana whakamihi mo nga hoia Maori mo te iwi Maori, arā, 'He iwi mātau, he iwi tohunga, he iwi mārohirohi o tātau taina Maori. I nga kōkiri takitahi, takitini rānei, kore rawa rātou i hoki whakamuri.'

Kia pēhea rawa nga whakamihi e te iwi? He iwi rangatira tāua - kia mau ki o tāua toto rangatira. Kaua e ngōki ki te Pākehā, ki te rangatira moni rānei. Kāhore te rangatira e whakahī, kei te rahi tonu rā hoki ia i ōna toto, he ware anake te iwi whakahī.

Reweti T Kohere

Rangiata

East Cape page 75

Te Mate Nui o Waikato

He Whakaahua ātaahua i Haehaea e te Pākehā

Ka nui nga kupu whakamihi e whakapuakina ana i ēnei rā mo te noho pai o te Pākehā rāua ko te Maori. I te kaha o te whakahoahoa o nga iwi e rua, ka amuamu tētahi tangata o Ahiterēiria mo tēnei āhuatanga; ki a ia kua whakahī rawa te Maori. I te rīria tēnei Pākehā e te Pākehā anō mo ana kupu pokanoa.

He tika tonu te noho pai o te Pākehā rāua ko te Maori i ēnei rā. Ko te mea nāna rāua i paihere ko te aroha mo te urunga o te Maori ki te whawhai, me te toa o te Maori ki nga mahi tākaro arā ki te purei putupōro.

E eke ana mo te Maori nga kupu a Korimete notemea kotahi anō ringa Pākehā kei te pupuri i te whenua katoa, ā, ko o tāua toenga whenua kei te whātorotia mai e taua ringa kaha, e taua ringa roa, e taua ringa mau.

He aroha nga kōrero mo te takiwā o Waipā me ōna iwi. Ko te whenua kei te toitū tonu, ko te Maori ia kua kore. Kaua e tirohia hētia mai ēnei kōrero, he puputanga ake no te aroha o te ngākau i hamumu ai te reo, ā, ko te āhua o Waipā ko te āhua anō tēnā o ētahi atu takiwā Maori.

Ko nga kōrero nei, he mea tango mai no te pukapuka a Hemi Kāwana (James Cowan), he Pākehā aroha ki te Maori. I huaina tana pukapuka ko te, 'Old Frontier', no te tau 1922 i tāia ai. Ko te mihinare tuatahi ki te noho ki Te Awamutu ko Te Ahiwera (Rev. B. T. Ashwell) i te tau 1839, engari ko te tangata ia nāna te Rongopai me ōna hua ātaahua i whakaū ki roto o Waipā ko Te Mokena (Rev. John page 76

Morgan). Ko tāna, ehara i te mea ko te kauwhau anake i te Rongopai engari ko te whakaako anō i a Ngāti Ruru, i a Ngāti Maniapoto ki te ahuwhenua. Me i kore nga mahi pai a Te Mokena i tukitukia e te whawhai i te tau 1863, ko ēnei iwi hei tauwira mo te mahi ahuwhenua ki ērā atu iwi Maori katoa.

'Ko ta Te Ahiwera i whakaako ai ko te taha wairua anake, otiia ko ta Te Mokena, i whānui tana titiro mo te āhua o tana mahi. I whakaakona e ia te Maori ki te ngaki i te whenua; i tiria e ia he rākau hua; i whakaakona te iwi ki te whakatupu i te witi, ā, ki te huri i te witi hei parāoa ki a rātou mira wai. Na runga i ana tohutohu i tana tauwira, ka aro nui nga iwi Maori o Te Awamutu, o Rangiaowhia, o Kihikihi, o Orākau, ki te ahuwhenua, ki te rui i te witi, ki te whakatupu rākau. I mua atu o te whawhai ki Waikato i mīharo rawa nga Pākehā i tae ki Waipā, i to rātou kitenga i te koraha e takoto ana nga pārae witi, nga māra taewa, kānga, ā, ko nga whare he mea ata whakarārangi mārire te tū i nga waharoa, me te taumarumaru iho anō o nga pātītī me nga āporo, kaore he kāinga i hapa i te mira wai, hei huri i te kai pukahu nei i te witi hei parāoa.'

Ko tētahi mahi nui a Te Mokena he rui i te whenua ki te karaihe, ki te koroa. Ko tana kuri tana hoa rui. I herea he pūtea ki te kakī o te kuri, ā, na kuri i whakangahorohoro nga purapura. I haere te rongo o te karaihe a Te Mokena ki te whenua katoa, i huaina ai ko 'te karaihe mihinare.'

I tuhituhi e Te Mokena ēnei kōrero. Nui atu te kaha o te whakatupu witi ki Waikato. I Rangiaowhia anake e 450 nga eka kua kapi i te witi, ā, i tīmatatia te whakatupu i te oti, i te pārei. He tokomaha o nga Maori kei te whakatupu rākau hua, ā, kua tini noa atu a rātou rākau, arā he pītiti, he āporo, he pea, he paramu, he kuini, he aramōna, he nui hoki te kupere. Kaore te putiputi i pīrangitia e nga Maori, e kī ana rātou kāhore he kai o te putiputi, he moumou taima te whakatupu putiputi. I te mea ka tū he mira wai hei huri parāoa ki ētahi o nga kāinga ka whai hoki tētahi atu kāinga kia tū he mira wai māna. Ka tauwhainga te āhua, ā, nawai rā, ka kapi te whenua i te mira. Ko te utu o te mira $300 tae atu ki te $600. I utaina te parāoa ki te waka, ka heke nga waka i te awa o Waikato ki Waiuku, i Waiuku ki Manukau. I eke te utu o te witi o Rangiaowhia, i hōkona ki ākarana ki te $600 i te tau. He moni tino nui tērā i ērā rā. I te wā o te keri kaura ki Kareponia (Amerika) ki Wikitōria (Ahiterēiria), i te tau 1849 tae atu ki te tau 1852, i tae nga page 77

parāoa a nga Maori o Waipā ki Hana Paraniko (Amerika) ki Merepana hoki.

I te tau 1859 ka tae a Dr Ferdinand von Hochstetter ki Te Awamutu. I pikitia e ia a Kakepuku; no tana ekanga ki te tihi, ka puta i a ia ēnei kupu:

'Pēnā tonu me te mapi te takoto o nga whenua mōmona o Rangiaowhia, o ōtawhao; i oti katoa te mahi. Kotahi tekau nga roto ririki i taua e au i te raorao. E toru nga tihi whare karakia i kōkiri ake i roto o nga pātītī, o nga āporo. I whakamīharo au i taku kitenga i tēnei āhuatanga i te tuawhenua noa atu o Niu Tireni.'

Ko te āhua tēnei o Waipā i nga rā o Te Mokena i mua atu o te whawhai. Kāhore au i te hiahia kia nui rawa aku kupu mo te whawhai. I uru a Ngāti Maniapoto ki te whawhai i Taranaki, ā, he nui o ēnei iwi i mate. I te mea kei te ohooho tonu te kiri o te tangata, ka puta he raruraru i waenganui i te Kāwanatanga me Waikato. I hanga e te Kāwanatanga he rori ki roto o Waikato. No ēnei rā ka noho a Te Koohi ki Te Awamutu, ka tīmatatia e ia tana nūpepa, 'Te Pihoihoi Mokemoke', hei hoa tautohe ki ta Patara Te Tuhi pepa, ki 'Te Hokioi'. I tukitukia e nga Maori te whare tā o 'Te Pihoihoi Mokemoke', i peia hoki a Te Koohi. Ko te murunga tēnei o te ahi. I mate te Maori engari i kitea te tino toa o te Maori. I kitea ai te tino toa o te Maori, i kitea ki te riri ki Orākau, i aranga ai te ingoa o Rewi Maniapoto. Ko te whakaahua ātaahua i mātakitaki mai rā a Hockstetter i te tihi o Kakepuku, i tino paruparutia, i takakinotia e te whawhai. I murua e te Kāwanatanga te whenua, i tukua hei kāinga mo nga hoia. Kua riro katoa tēnei whenua ātaahua, i uhia nei e Te Mokena rātou ko ōna iwi Maori, ki te witi, ki te rākau, ki te kānga, ki te taewa, ae kua riro katoa i te ringa kaha o te Pākehā. Kua ara nga taone nunui o te Pākehā, kei te rerewe, tēnā ia ko nga iwi Maori, ko te iwi kāinga kua memeha, kua raungaiti.

Na tēnei whawhai ka momotu kē nga iwi o Waikato i te Kāwanatanga, i te Pākehā, ā, i te Hāhi, notemea no te Pākehā te Kāwanatanga, no te Pākehā hoki te Hāhi. Ko wai oti e kore e mamae? Kua tino mārena ināianei ko te Kāwanatanga i hē i te whawhai ki Waikato, he hua nei hoki no te whawhai ki Waitara i te tau 1860. Ko wai, ko wai oti e kore e mamae?

Kaore pea he tamaiti o Waikato hei tangi i nga papa whare o ōna tīpuna, me Oriwa Korimete i tangi rā ki nga papa whare o tōna iwi i page 78

Na Reweti T Kohere

Rangiata

East Cape

He whakamārama tuatahi: Ferdinand von Hockstetter: He tangata mātau no Ahitiria, he mārama i tōna ingoa hoki, he nui te toto Tiamani i a ia. He minita tōna matua, ā, i ako hoki ia hei minita. I whiwhi ia ki te tohu Doctor of Philosophy. No muri mai, ka ako i te āhua o te hanga o te whenua arā i te geology. No te tau 1857 ko ia tētahi o nga tāngata tohunga i haere mai ki Niu Tireni i runga i te kaipuke ko te Novaro te ingoa. I ū rātou ki ākarana. I tonoa ia e te Kāwanatanga ki te kimi i nga wāhi waro, ki te titiro i te āhua o te whenua. E waru marama rātou ko ōna hoa i haere ai i te mata o te whenua. No tēnei wā ka tae ia ki Waikato, ka pikitia e ia a Kakepuku, i mārama ai tana mātakitaki i nga raorao o Waipā. I haeretia anō e ia te Waipounamu ā, nāna te awa hukapapa i Waiho i tapa ki te ingoa o tana kīngi arā Francis Joseph Glacier. Tokorua nga Maori i mauria e ia ki Iūropi, ā, tae rawa ki Rānana. Nāna anō ēnei Maori i whakahoki mai ki Niu Tireni me ta rāua perehi pukapuka o aua tinihanga i kite ai i Niu Tireni. E $525 te moni i utua e te Kāwanatanga o Niu Tireni mo tana pukapuka. No Hūrae 1884 ia ka mate. Ko tētahi ōna hoa hūrapa whenua ko Von Haast, he tiamana anō engari no Niu Tireni tēnei page 79

tangata. Ko tētahi tangata rongonui anō o Ahitiria i tae mai ki Niu Tireni nei hūrapa ai ko Diffenbach. Tokotoru ēnei tāngata he toto Tiamani katoa, ā, ahakoa he hūrapa whenua ta rātou mahi, kore rawa i whāwhā ki nga whenua o te Maori i te wā e wātea ana te whenua. Rerekē te Ingarihi kāhore i aro ake ki nga mahi mātauranga, ko to rātou tino hiahia he apo whenua. Na te Ingarihi i muru a Waipā me te nui o te whenua. Reweti T Kohere

He whakamārama tuarua: Kaore ēnei kōrero i uru atu ki nga nupepa Maori. Na Reweti tonu i tuhi.—Nga Etita

He Kupu Tāpiri

Kua tuhituhia noatia atu e au ēnei kōrero, na konei me apiti atu ēnei. I whakaae te Kāwanatanga he hē te murunga i nga whenua o Waikato. Kotahi anō ta te Harawira kōrero na ētahi Pākehā o ākarana i whakaoho te riri ki Waikato, hei take e murua ai nga whenua. Na te Kāwanatanga Reipa i whakatau mo nga tau tuatahi kia $6000 i te tau he utunga na te Kāwanatanga ki Waikato, hei muri atu e $5000 i te tau mo ake tonu atu. Ka kitea te kino o te kōhuru o te Pākehā i te Maori i murua tonutia ko nga kāinga noho. Ko te kāinga o Te Puea i huaina nei e ia ko Tūrangawaewae, he mea hoko mai nāna i te Pākehā, 10 nga eka, he whenua tūmatakuru. Koiana i nui ai te aroha o te tangata, Maori, Pākehā ki a Te Puea. Reweti T Kohere

Te Tapu o te Tū o te Tangata

Ki a Te Kani a Takirau, Te Houkāmau, me Tuta Nihoniho.

Ki ērā atu rangatira o Ngāti Porou me Rongowhakaata, me nga rangatira o nga iwi katoa, nga iwi me nga rangatira tēnā koutou. He nui noa atu taku aroha i runga i taku titiro iho ki nga iwi Maori o tēnei motu, no reira ka pupuke noa ake te aroha i roto i a au mo koutou e mate rā i te huka, i te ua i runga o Rotorua. Kīhai i taea e au te haere atu kia kite i nga iwi, me nga rangatira, i te toimaha o taku tinana.

Kāti tēnei kua whai kupu ahau ki a Te Arawa me kaua ia e hoe ki Ingarangi, kei te pēnā atu hoki taku kupu ki a koe, e Ngāti Porou, e Rongowhakaata me ērā atu iwi, kia kauā e haere ki Ingarangi. Me kuri koe, me kuri ki runga ki te motu o o tūpuna. Paenga ake tēnā.

Na to koutou hoa

Te Pīpīwharauroa nama 42, Hune 22, 1901. Whārangi 11.

Reweti T Kohere
(Na te whānau a Reweti)

Te Pokiha Taranui
(Te Whare Pukapuka a Arikihana Huripuru)









Reweti me tana hoa a Keita
(Na te whānau a Reweti)

Lieutenant Henare M
Kohere
(Na te whānau a Reweti)









Lieutenant Pekama Kaa
(Na te Whare Taonga o
Tūranganui a Kiwa)

Tuta Nihoniho
(Te Whare Pukapuka a Arikihana
Huripuru)









Mai i te taha mauī: Rev Wi Paraire
Rangihuna me Rev Pine Tamahorī
(Na te whānau o nga Dewes o Kakāriki)

Mai i te taha mauī:Te Rangihiroa, Apirana Ngata, Mauī Pomare
(Na te Whare Taonga
o Tūranganui a Kiwa)









Mai i te taha mauī:Mauī Pomare, Ta Timi Kara, Apirana Ngata, Tau Henare, John H W Uru;
Mema Pāremata Maori, c. 1918 (Na te Whare Taonga
o Tūranganui a Kiwa)

Keita me ētahi o nga tamariki
(Na te whānau a Reweti)








Rev Rota Waitoa
(Te Whare Pukapuka a
Arikihana Huripuru)

Pineamine Tuhaka
(Na te Whare Taonga o
Tūranganui a Kiwa)








Mokena Kohere
(Na te whānau a Reweti)

Kate Wyllie
(Na te Whare Taonga o
Tūranganui a Kiwa)








Heni Materoa, Lady Carroll
(Na te Whare Taonga o
Tūranganui a Kiwa)

He kōrero Kino mo te Maori

I pānuitia e nga nūpepa Pākehā nga kōrero whakarihariha a nga kaiwhakaako kura Maori o te Tairāwhiti i te tau 1942. I oho nga iwi o te Tairāwhiti i aua kōrero. I mea te rīpoata a nga kaiwhakaako kura, kino atu te haurangi o ētahi marae. He tika tēnei kōrero. Kino atu te haurangi o ētahi marae, nga tāne tonu me nga wāhine. I whawhai nga tāne, kino atu. Ko nga rangatira tonu ki te tari mai i te waipiro ki te marae, he whakaaro hoki no ētahi tāngata mo ta rātou whāngai i te iwi ki te waipiro ka whakamihia rātou.

Ko te kōrero tuarua a nga kaiwhakaako mo te nui o nga tamariki pōriro a te Maori. I tuhituhi ētahi Maori ki te nūpepa, ko ta rātou kōrero i kore ai e kitea nga tamariki pōriro a te Pākehā patua ai e nga wāhine a rātou tamariki pōriro. I te rīpoata a te Komihana i kitea e 4000 nga wāhine Pākehā i patu i a rātou tamariki i te tau kotahi. Kaore te Maori e whakahāwea i nga tamariki pōriro pērā me te Pākehā. He tikanga hou ki te Maori te mārena Pākehā ko ta rātou na tikanga tawhito whakariterite ai. I puta te pānui 10,000 nga tamariki a nga wāhine Pākehā o Ingarangi, na nga hoia mangumangu o Amerika. Kaore he take e whakamanamana ai te Pākehā.

I te marama o Aperira, 1948 ka kauwhau tētahi minita Pākehā o ākarana, ko Blackwood Moore te ingoa. I kii ia e 80 pai heneti o nga herehere i Mautini he Maori. I whakahēngia tēnei kōrero e te Pirimia rāua ko Tirikatene me ētahi atu. I kii anō taua minita kei te hoko pōti te Kāwanatanga Reipa i nga Maori ko te utu he penihana. ā, na te penihana ka māngere te iwi Maori. Ko te kōrero tino kino a taua minita ko tana kii, te hiahia o te Maori kia nui a rātou penihana ka moe nga whanaunga tata i o rātou whanaunga anō kia tokomaha ai nga penihana. I tono te Pirimia kia whakaaturia e taua minita te tika o āna kōrero. Kāhore taua minita i whakaatu engari i tono ia me whakatū he kōmihana hei uiui i taua take.

I tuhituhi anō hoki au, he mea kino rawa ki te Maori te moe whanaunga. Ko te tino take i kino ai a Blackwood Moore ki nga Maori he tarahae mo te kaha o te tautoko a te iwi Maori i te Kāwanatanga Reipa.

I te rīpoata a Taare Peneti mo nga herehere i kii ia ko nga Maori hara kino i te herehere, he Maori kāhore i tae ki te kura. I tuhituhia anō e ia te nui o te hara o ia iwi, o ia iwi. Inā na te rārangi o nga iwi; page 82

kāhore e tika nga kaiwhakaako Pākehā o nga kura Maori, kia kōrero kino mo te iwi Maori, ko to rātou oranga hoki i ahu mai i nga kura Maori. Kia wātea rātou i te hē, he tauwira hoki rātou ki nga tamariki Maori e whakaakona ana e rātou notemea kaha kē atu ta te tauwira whakaako i ta te māngai.

Kei te mōhio nga tāngata o Te Araroa ki te haurangi o te wāhine a te tumuaki o te kura. I tētahi kanikani, ka hinga taua wāhine. Ko tērā tau anō (1952) i mutu ai te whakaako a tētahi Pākehā i Te Araroa. E kitea ana ia e haurangi ana i te taone, i nga kanikani. Nāwai ā ka haurangi hoki ētahi o nga tamariki o te kura. Kāti anō te hē o te haurangi, hono atu hoki ko te huarahi tērā ki ētahi atu hē, kino kē atu.

Kaua nga komiti e wehi ki te tute i nga kaiwhakaako haurangi. No te iwi nga kura, na rātou nga tamariki. E whai mana rātou ki nga mea katoa e pā ana ki a rātou tamariki. Ko wai te tangata he aruaru i a rātou?

Reweti T Kohere

Rangiata

East Cape page 83