Nga Tikanga Pai a te Maori

Ma nga mahi, ma nga tikanga a te iwi e kitea ai he iwi pai, he iwi kino rānei. Kāhore nga tikanga a te iwi i tīmata ake i te whakatupuranga kotahi, engari no nga whakatupuranga nui noa atu. Na konei hoki he uaua te rerekē o nga whakatupuranga i te wā poto engari inā tūtaki tētahi iwi Maori ki tētahi iwi Pākehā, iwi mātau ka ako nga Maori i nga tikanga a te Pākehā, tikanga pai, tikanga kino rānei. E mārama ana hoki ko nga tikanga kino a te Pākehā e akona wawetia e nga Maori. Ko nga tino tikanga pai a te Maori i whakatakototia mai rānō i nga rā o nga tūpuna. Ahakoa i mohoao te Maori, i kaitangata, i kitea tonutia e Te Mātenga a rātou tikanga ātaahua, i kii ai ia o nga iwi Maori katoa, ko te iwi Maori te iwi tino pai atu, tino rangatira atu.

āta titiro tāua ki nga tikanga pai a o tātou tūpuna i whakamihia ai tāua e te Pākehā.

1.Ko te Aroha. He nui nga whakaputanga o te aroha. He atawhai, he manaaki manuhiri, he āwhina, he whakaaro, he muru hara, he mananui ki nga hē o te tangata, he matapō ki nga hē o ērā atu. Ko te manaaki i te tangata haere, i te manuhiri, tētahi tikanga tino pai a te iwi Maori. Na konei hoki i waihotia ai hei whakatauki, 'He ihu kurī, he tangata haere.'

Kāhore he whiriwhiri i te tangata. Ahakoa apiapi te whare, kore kai rānei, ka karangatia nga tāngata haere. Ko te tino moenga mo te manuhiri, me nga tino kai hoki ma nga manuhiri. I te kore kīnaki kai ma te manuhiri puta ohorere i te pō, ka haere a Heremaia Paringātai ki te ruku koura i te pō i tana rua koura i Kaitangata.

I nga haerenga a Te Mātenga i roto o Ngāpuhi ki te kauwhau i te Rongopai, tūpono atu rāua ko Te Morenga ki tētahi kāinga kāhore page 52

rawa he kai notemea na te taua i muru nga kai. I te atatū anō ka maranga rāua mo te haere, kātahi ka puta mai te rangatira o taua kāinga, he wāhine, ka pupuri i a rāua kia mutu te kai. Ka mīharo te tokorua nei heoi anō ka noho, ka tatari. Te takotoranga o te kai kihai i rikarika, no te pō i tīkina ai he kai i to Pomare kāinga, e whitu maero te tawhiti i haerea ana te moana. Kua tuhituhia e Te Mātenga āna kupu whakamihi mo taua iwi Maori.

I te otinga rā o tōna whare o Kauwaetangohia i Whangaparāoa, ka pānuitia e Te Manihera Waititi ki Te Toa Takitini, tana pōwhiri ki nga momo tāngata katoa, kia peka ki te kāinga ki te kai. Ki ētahi iwi tērā e kiia he pōrangi te tangata pēnei. Engari rā hoki ko te Maori tēnā.

2. Mo te Kai iti. I a au anō e tamariki ana ka rongo au ki tēnei kōrero a Ngāti Porou, arā, 'He kai iti, kia kotahi te tangata māna e kai,kia rangōna ai te reka,'

Kei te Maori anake pea tēnei kōrero, he kōrero tino pai, i whānau mai i roto i te iwi kaitangata. Ki ētahi iwi ahakoa paku te kai me āta parapara mārire ahakoa meroiti nei ma tēnā, ma tēnā.

3. Te Pono, te Tawhiti. Ki te whiwhi te Maori ki te kai, ki te ika, ki te koura, ki te manu, ki te poaka, e tika ana kia whakawhiwhia e ia ōna hoa tata. Ki te tuatahi te Maori ki te tangata, mehemea e rua aua ika. Ko te tikanga rangatira, me tāpae e ia ko te ika rahi, ko te ika mōmona ma te tangata. Mehemea te hoa he tangata tika e kore ia e whātoro mai, ā, ki te whātoro ka tango ia ko te ika iti. He tikanga pakeke tēnei otirā ko te tikanga rangatira tēnei a te Maori. I patua e aku tīpuna nga tāngata hākere, i kainga, i kīnakitia ki a rātou koura. Ki te Maori ko te tino tangata ko te tangata tawhiti, ā, ko te tangata tino weriweri ko te hākere, ko te matapiko.

4. He Aroha ki te Tamariki. He iwi tino kaingākau te Maori ki te tamariki. Kaore te Maori e wehi ki te tokomaha o te tamariki, ahakoa rawakore rātou, pēnei me te Pākehā e āta tatau nei i te tamariki. He tātai te tamariki no nga tīpuna Maori, ahakoa pōriro te tamaiti, i runga rā i te ture a te Pākehā. E apohia ana e te tīpuna a rātou mokopuna. He tamariki te tamariki ki te Maori. Ki ētahi tīpuna wāhine he atua no rātou a rātou mokopuna. page 53

5. He Whanaunga Katoa te Maori. He iwi kaha te Maori ki te pupuri i o rātou whakapapa hei whakaatu, hei pupuri i to rātou whanaungatanga. He whanaunga katoa te hapū, kotahi anō hoki te tīpuna i heke iho ai rātou. Kāhore o te Pākehā whakapapa, pai atu te warewaretia o te whakapapa kei kitea nga makenu. Tohu tonu ai nga whānau rangatira Pākehā i o rātou whakapapa. Ka taea e te Maori te whakaheke iho i tōna whakapapa i te atua i a Io. Ko ta te Maori tikanga he pupuri tonu i te kotahitanga, i te whanaungatanga o te tangata, ko ta te Pākehā he wehewehe, he whakamātaotao. E aru ana ta te Maori i te tikanga Karaitiana, arā, he tuakana, he teina, te tangata.

6. Kei runga ake te tangata i te Maori. Ki te Maori ko te tangata kei runga ake o nga mea katoa, ki te Pākehā ia ko te moni te tīmatanga me te whakamutunga. E hokona ana e te Pākehā te tangata ki te moni, te ture, te tika, te hāhi, te Kāwanatanga. He pepeha na te Pākehā, 'Money talks', 'He reo to te moni' Kei te noho kino tonu te ao i ēnei rā, kua wareware nga mamae kino o te pakanga. Ko te take he mana, arā, he moni. He mea hoko a te Karaiti ki te moni iti noa iho.

'Ko te aroha hoki ki te moni, te pūtake o nga kino katoa.'

I ēnei rā tata nei (March 1953) kī tonu nga nūpepa i nga kōrero o te tono a tētahi tangata nui te moni, ki te Hupirimi Kooti kia whakakorea to rāua mārena ko tōna wāhine. No rāua tonu pea te whare tino ātaahua i ākarana kāhore he hiahia o tōna wāhine i whakakorea e ia, tēnā mea te koti huru, nga momo pōtae katoa, nga kākahu tino ātaahua, ngahu, nga mea katoa i matea e te wāhine, ko te motokā o te wāhine he Daimler, he putu moni motuhake tāna i te pēke, he tamariki a rāua, ēnei mea katoa, otirā i hōhā te wāhine nei ki tana tāne, ka pūremu. I whakakorea te mārena, ka mārama tiahoaho, ehara i te mea ma te moni e mau ai te aroha, te ngākau tatū, te rangimārie.

7. No te Iwi, no te Hapū te Tūpāpaku. Ka mate te tūpāpaku o te Maori ka whakaatamiratia ki te marae, notemea no te iwi te tūpāpaku ēhara i ōna whanaunga anake. Ka huihui te iwi, ka uhunga, ka tangi, ka poroporoaki, ka kōrerotia nga painga o te tūpāpaku, ā, me ōna makenu. Hei nga ahiahi ka apakura. Ko nga taumahatanga hei runga o te iwi. He reo no te Maori i nga marae aituā, he wetewete i te ngākau page 54

mamae, i te pouri. He tikanga whakamīharo ta te Maori. Ko te funeral a te Pākehā he mātaotao.

Ahakoa te pai o te tikanga a te Maori mo te uhunga tūpāpaku engari kua uru mai he tikanga hei takakino, kua meatia hei wā ngahau, haka, katakata, inu waipiro, haurangi. Ahakoa nga tikanga komiti a iwi, kei te ngoikore te komiti kāhore he painga. Kāhore anō te Maori kia mōhio ki te wehewehe i te taima, arā, he wā anō mo te ngahau, he wā anō mo te pouri, ki te whakanumitia, ka weriweri, e kii ana ko te Pākehā, he hamupaka.

8. Nga Mahi Ohu. Hua kiia ake rā he whanaunga katoa nga tāngata o te hapū kotahi. E kitea ana tēnei āhuatanga i a tātou tikanga ohu a te Maori, e mahi huihui nei te hapū. Ka oti te mahi a tēnā whānau, ka hiki te ohu he mahinga e, ā, oti noa nga mahinga katoa. Ko te wairua anō o te tikanga ohu te tikanga parapara i te kai. Ko nga tikanga rā ēnei a te Maori, he ohu, i oti ai āna mahi nunui, hanga whare, tārai waka. He ohu ki a tāua ki te Maori, ki te Pākehā ia he co-operation, he socialism, he communism.

9. He Hākari Aroha. He tikanga ta nga āpōtoro, ā, i muri tata iho hoki i o rātou na rā, arā te huihui kia kai tahi. I huaina taua kainga ko te love feast, arā, ko te hākari aroha. Na tēnei ka rere whakamuri nga whakaaro ki nga rā o te tamarikitanga, ka 70 nga tau. I nga tau i noho ai aku mātua ki Te Araroa, i ērā rā ko Te Kawakawa. Ko te āhua o te hapū, o te Whānau a Tuwhakairiora i ērā rā he whānau kotahi. Hei te Paraire ka haere nga tāngata pupuhi manu ki roto o Awatere, mehemea kei te aio te moana ka mānu nga waka hii moki i te Hatarei. Hei muri iho i te karakia i te ata, ka huihui ki te whare nui ki Hinerupe, ka tatari ki te parakuihi. Ka puta mai nga wāhine, tēnā i tōna kāuta, i tōna kāuta; tēnā ko tana rīhi kai, he kereru te kīnaki. I whiriwhiria ko nga manu mōmona anake. Kātahi ka kai, he whānau kotahi, kotahi anō te whakaaro. He hākari aroha, he love feast.

E kore e wareware i āku mahara aua rā. Kua rerekē ināianei, kua aru i te tikanga a te Pākehā, arā, 'Every man for himself and the devil take the hindmost.'

10. Te Ngahau. Ko tētahi tikanga tino pai tēnei a te Maori, he ngahau. He iwi mōhio tāua ki te kata. Te taonga nei te kata. I kii rā page 55 ia tangata he noho pukutanga no Ngāti Porou, 'E, e Ngāti Porou he aha i waiho te kata? E kata!'

Kata tonu hoki a Ngāti Porou, haruru ana. I kii te pihopa o Rānana, a Dr Winnington Ingram, i tōna whaikōrero ki nga ākonga o Canterbury University College, he tohu no te tangata nui te ngahau. Ko wai rā e pīrangi ki te tangata noho puku, whakapoururu? He iwi pīrangi te Maori ki te kata, ki te waiata, ā, te mōhio anō he wā anō mo te kata, he wā anō mo te inoi.

Reweti T Kohere

Rangiata

East Cape