page 97

MATAUPU 9
O La‘ei

I le mataupu ua mavae atu sa tatou tepa i tu faasino i mea tausami a tagata Samoa, a o lenei o le a tatou faasaga i faamatalaga o latou la‘ei; a e le gata i lea o mea e gaosia ai, ma a latou aga e tusa ma teuga eseese, ma isi lava mea.

Na o titi lauti sa la‘ei ai tane ma fafine. Sa latou su‘ia fo‘i lauti ma fai ai malo mo tane a e na o titi mo fafine. E leai ni laei sa faaaoga soo e ufitia ai le tino uma. O nisi aso pe a latou te faia pulou laufa‘i pe o le ‘oto o laufa‘i atoa e fai ma faamalu. Sa latou sauni foi ia taumata e lalagaina i launiu; o nisi aso e saunia ai ni seevae mai le pa‘u o le fau po o faga‘io ua filiina ma savavali ai i luga o le aau, pe a fagogota.

O LE SIAPO … A oo i le po e momoe i luga o fala a e faaaoga ia se isi fala e afu ai po o le avane o se siapo; sa si‘omia e siapo e tatau faasolo i itu uma o e momoe, e fai ma mea e teena ai le namu. A mama‘i e pulupulu i latou i siapo. E gaosia le siapo mai le pa‘u o le laau o le U‘a; e taia e fafine pa‘u o le laau i luga o laupapa ma fesoota‘i ai i le masoa; e mafai i lena faiga ona gaosi so o se umi po o so o se latele e mana‘omia. E mafai ona maua vali e elei ai o latou la‘ei. O vali o apulupulu o laau e valusia ona palu faatasi lea ma lega, lama, ma eleele mumu mai mauga. E maua mai ia vali lelei mai nei mea ma ua tusitusia ai ia la‘ei o le atunuu. O na i tama‘i mamanu faatafafa, faatositosi, faatafatolu etc., ma e vagana ai na i mea itiiti ai lava ua na ona faatafai ia mea uma.

E taua le ituaiga u‘a e gaosi ai siapo o le Tutuga. O se page 98 tala malie ma le talitonugata e faamatalaina i le laau lea ma le isi laau e igoa o le Salato. E faapea le tala o le au uso e to‘alua sa mau i fanua na tuu i ai e o la matua; sa tusi lelei le tua‘oi. I se tasi taeao sa sosolo atu ia Tutuga ma sopo‘ia le tua‘oi; ua oo ia Salato. Sa le fiafia ia Salato i le mea na faia ma sa faaoi o ia ia Tutuga; a o Tutuga e le‘i tautala e na o na faa‘ū‘ū ona mata. Na logo atu i matua le mataupu ona la filifili ai lea faapea o le a matua tuu‘eseese ia tama. O le a alu ia Salato i uta ma o le a faasaina o ia ma tapuia; e oo mai i aso nei ia lea i‘uga: e le faamalosi se isi ona pa‘i atu i le Salato. Ao Tutuga ua matua faasalaina lava o ia ona o le solitua‘oi. O le a tipia o ia, sasaina ma sae lona pa‘u, o le a valivaliina ma fai ma ufitino o tagata. A e le gata i lea o le a tuu o ia sei pala ona susunu lea. Ma ua faapea lava ona fai ia Tutuga faamaualuga.

‘IETOGA … Sa avea ia ietoga ma la‘ei aupito sili ona taua, ma e oo mai lava i ona po nei. E faia ietoga i lau o se ituaiga laau e taua o le lau‘ie. E saeina le lau‘ie faamanifinifi e pei lava o se pepa tusitusi, ona tosi lilii lea pe tali tusa o le tasi o vasefuluono o le inisi lona lautele. E lalagaina e tama‘ita‘i; pe tusa o le tolu iata faatafafa. E lanu sesega faaenaena lona tino mai, a o ona pito fo‘i e tositosi ninii. E teuteua nisi ietoga i fulu ‘ula‘ula iti e su‘ia i le pito e tasi. E manifinifi naua nei ie ma e vaivai foi e pei lava o le ie lino. E le to‘atele ni fafine altou te iloa ona lalaga le ietoga masinā, ioe, e oo lava i se tausaga faato‘a uma se ‘ie se tasi. E pito sili ona taua ia le ietoga i oloa a Samoa ma fai ma tupe fesoloa‘i i fefaataua‘iga, e tuuina atu ma talia mai. E fuatia ia le ietoga e amata mai i le lua seleni e oo atu i le lua pauni. E teua ia nei ie i le ‘auafa ma le faaeteete; o le tele o ietoga e faasolo umia e tupulaga e tele; e faatatau le taua o le ie i le tulaga o e latou te teua o ia atoa ma le memea po o le tuai o le ie.

A o le isi ituaiga la‘ei e latou te lalagaina mai i se isi laau page 99 o le au aiga o u‘a. O le ituaiga u‘a lea e taatele i le atunuu latou te meina‘i ai le ‘iesina. O lea ie e talatala le tasi itu a e lamolemole le isi; afai e faamatafi anoa‘i ona tusa lava lea o se pa‘u mamoe ua saea ma ua taina. Latou te faalanumumu ia nei ie i vali e paluina i le ‘ele mai mauga. Ona o le anagata o ona matofi faapea ma le sinasina o lona lanu e mata lava e matua aoga tele ia lenei ituaiga laau.

TUMAMA … Ona o le la‘ei faaleatunuu e le mafai ona taina e aunoa ma le matua faaleagaina, o lea e se‘iloga ai ua matua taugaeleelea lava ona faato‘a tuu ese lea e le toe faaaogaina. Sa mafua mai i lea masani le faapaie ma le musua o tagata e taina o latou lavalava e faia i filo ma silika ma isi mea e pei ona i ai nei. E faigata ona titina lenei aga inosia. A o isi lava amio e silimusa le mamā o tagata Samoa i Polenisia uma. Ua teuteumama lava ia papa, papalaufala e fola ai le fale faapea foi ma ma falalilii e momoe ai. E latou te faaaoga le suauu tipolo ma moli vao e faamamā ai mea, ma e ta‘e‘ele pea foi i aso uma. E le gata i lea e taeele i latou ma o latou titi i le vai, o lea e ufitia ai o latou tino e amata mai sulugatiti. O lenei se amio e tatau ona a‘oa‘oina e nisi nuu malamalama mai tagata Samoa.

O SAUNIGA FAAPITOA … E tuuese e fafine faapea foi le to‘atele o tane ia o latou titi a e la‘ei i ‘iesina ma ietoga. E teteua ia alii ma tama‘ita‘i talavou i ‘ula ma tauvae ma atigifigota. O le atigi o sesema e ta‘e ma sui faatasi e fai ma pale; e taua ia pale o palefuiono ma e matua faapelepele i ai ia tagata o le atunuu. Latou te uuina tanulalai o latou tino mai ulu i mati‘uti‘uvae i suauu manogi ma o nisi foi aso latou te tauu ai i suauu ua palu faatasi ma le lega, ina ia faasasamaina o latou tino.

Sa le oofu tane ma fafine vagana teuga o atigifigota, o lopa ma isi lava mea faa‘ila‘ila sa asoa i o latou ua. Sa latou teteu ma le faalialia a latou fanau i ia foi mea. Sa page 100 ‘oti faapupuu lauulu o fafine ma e o isi sauniga sa teteu faatūtū ia tama‘ita‘i ma e faamanogi i suauu manogi faapea ma le apulupulu o le ‘ulu. Sa fai ma masani a teine muli ona tuu se fuafuati lauulu e faasipa mai le manifinifi tauagavale. A o tane sa faa‘u‘umi o latou ulu ma faapatu i le tumua‘i faaseisei i le itu taumatau. A e a faatasi ia tane ma fafine i tapuaiga faapea isi mea e aofia ai i latou e faatalaloa e tane o latou lauulu i tua; o se tu faaaloalo lea e tatau ona matua aloa‘ia. E fiafia taulele‘a e ‘oti faapupuu o latou lauulu se‘i vagana se fuatilauulu e tuu e milosia ma faatautau mai i manifinifi e lua i le fatafata. E uli lava o latou lauulu; a e sa naunau i latou i namu. E gaosia namu i ‘amu mai le sami e susunu i le umu. E faaaoga namu e faaenaena ai lauulu ma faatauaso ai puaa taavale i maumaga. Ona pau ia o mea sa faaaoga i ai namu i aso o le le malamalama.

Sa selea ‘ava i nifo o le malie. Sa taulimaina e tane i o latou ogalima ia atigi figota papa‘e e su‘i faatasi ma nonoa i luga o le tulilima. Sa tuia e nisi o latou taliga i ni tui ma faamaulu ai iina ia ni tamai fugalaau e avea ma tautaliga; a e peitai sa le taatele lea masani. O se selu umi lava sa gaosia mai i tuaniu ua avea lea ma teuga pito taatele a tama‘ita‘i, ma sa latou tasili i o latou lauulu i luga a‘e o taliga faaseisei i tua. Sa avea ma faaata ia le tanoa vai; a o le teuga o le pale po o le tuiga sa tuu lea i le ta‘ita‘iga ma le iloa a e gafatia lea feau. Sa avea foi ia malu ma se isi o a latou teuga sili.

E i ai se tala sa fai i se alii Fiti e igoa ia Fulualela e faapea na malaga mai ma lona afafine i Samoa. Na faalogo o ia i le manaia o le atunuu ona manatu lea o ia e sau e saili ia se tane lona afafine. A e na ofo tele o ia ina ua oo mai i le atunuu; e ui lava ina lelei ia le atunnu ma e lalelei ona tagata a e leai ni fala i o latou fale ma e sa momoe i latou i le mtuia mago. O lea sa le mana‘o o ia e tuu lona afafine; ma sa toe foi i laua i Fiti. Ina ua toe foi le alii i Fiti sa galue loa o ia i le faiga o se meaalofa page 101 tele lava o ietoga, siapo, suauu manogi e peiseai lava o se ooga lea a lona afafine i le aiga o le faato‘afaiava; ona toe malaga lea o ia i Samoa ma nei meaalofa tele. A e sa faaopoopo atu foi i ai ma laau o le laufala ma le u‘a. Sa mafai ai i ia mea ona tagolima ia tagata Samoa e faalelei o latou fale i fala ma siapo. Na amata mai i le meaalofa a le alii o Fulualela na asiasi mai Fiti ona tagolima ia Samoa i ni meafale e mapu ai tagata e i ai fala ma siapo.