1888. Nga Tikanga a Hirini Rawiri Taiwhanga, M.H.R., mote Whaka Kainga Whakanoho Tangata ki Runga inga Whenua Maori.
Nga Tikanga.
Edwards & Co., Printers, Brandon Street.
1888.Whakaaturanga.
Ko Aku Tino Whakaaro Koia Enei :—
1. Ara, kia riro tuturu mai mate Maori ake ano ana whenua katoa e whakahaere e hoko hoki kite utu tika ote makete.
2. Kia riro mai mate Maori ake ano ana whenua katoa, e ata wehewehe kia ratou ake ano e ata pupuru hoki nga toenga kei maumauria e nga kai Tahae Taniwha horo whenua nei.
3. Whai lioki kia riro mate Maori ake ano ana whenua e ata whakarite kinga ture keriwaro aha noa atu ranei ote Koroni.
4. Wbaihoki e pai ana me tau toko atu nga Maori i nga mahi Nunui mote whaka noho noho tangata ki runga inga whenua.
5. Konga Kooti Whakawa Whenua Maori Katoa me te Tari Maori hoki, me tino Whakakore Katoa atu ma reira e toe ai kite Koroni te moni nui e maumauria nei e aua Tari e rua i enei tau maha kua pahure ake nei.
6. A tera e whiwhi tenei Koroni kite tahi painga nui ate whakatu—. wheratanga e matou e nga Iwi Maori e nei whenua hei whaka I noho a nga tangata pena tonu te whakahaere menga whenua ate Karauna, titiro hoki kei a matou keinga Iwi Maori tekau mawha miriona eka onga whenua pai rawa atu i Niu Tireni e toe nei kia matou.
S. D. Taiwhanga, M.H.R.
1888.
Ko Nga Tikanga a Hirini Rawiri Taiwhanga, M.H.R., mote Whaka Kainga Whakanoho Tangata ki runga inga Whenua Maori.
Nga Tikanga.
Nga Whenua e Kore e Taea Te Hoko.
Nga Whenua ekore etaea te hoko.
(a.) | Ko enei piihi Whenua katoa me whakarite ki etahi Takiwa o enei motu e rua ote Waipounamu, o Aotearoa mate Iwi maori nui tonu e ata Whakarite aua piihi a ko aua Rakamete i na riro mai ite tangata ekore rawa e taea kia hokoa. |
(b.) | Manga Rangatira ratou ko te iwi nui tonu e ata wehewehe aua Rakamete, Tekihona ranei i runga i to ratou ahua; rangatiratanga i roto i te Iwi me o ratou hapu hoki. |
(c.) | Whaihoki me ata wehe te tahi wahi Takiwa e rite ana kei Tunga Taone mote Iwi Maori ake. |
(d.) | Ko taua Taone me Whakatapu etc Kaunihera Maori hei; Taonga mate Iwi Maori (Haunga ano tenei kua Whaka huatia i runga ake nei) a mataua-Kaunihera Poari ranei e Whakahaere nga Tikanga, kia rite pera tahi me ta nga Kaunihera Pakeha e Whakahaere nei mote Koroni katoa. |
(e.) | Me hanga nga Ture, me nga Tikanga mote Taone mo nga ora mo nga ngahau, o nga Kainoho, mo nga kura ako ako i nga Tamariki, mote noho pai o nga tangata mete Whakahaere mote Iwi nui tonu, I runga ano ite mana ote 71 o nga Tekiona ote Ture nui o Niu Tireni, 1852. |
Nga Whenua Maori.
Nga Whenua mote noho nga Whenua mote hoko.
Taonga Maori.
Nga Whenua Mahi Koura ahanoa atu Te paanga onga Ture ote Koroni.
Konga Whenua Maori Katoa me puare mote Tono.
Nga Ture-onga Kaunihera me paa ono.
Kite Kara-una nga Whenua monga Rori.
Nga Whenua mahi ote Koroni.
Porohita.
Whakahaerenga Monga Whenua Taonga Maori
Whakahae renea monga Whenua Maori monga Kaunihera.
(a.) | Ko taua Kaunihera me Pooti aua mema, kia rite kite Pootitanga mo nga mema mote Paremete, me poote nga tau e torn katoa, a ite Pootitanga tuataki, hames tika kia wha nga Tirikiti mote motu katoa, Kia-ngas mema mote Tirikiti Rotahi.page 17 |
(b.) | Ano i te mutunga o te Pooti o te Kaunihera, ma taua Kaunihera ano e Whakatu he Tumuaki mo ratou hei Maori hei Pakeha ranei hei ta ratou e pai ai, a, me Tuturu ia hei Tumuaki i te wa e Tika ana, otiia, mate Tokomahatanga ote Kaunihera ia e Whakakoreatu a te wa e kitea ai tona he. |
(e.) | Kote nei Kaunihera he Kaunihera Taone, a, me whai Hiiri ratou, me mana ratou kite Hamene, mete tuku Hamene hoki, kote Tari ote Kaunihera me tata kite Nohoanga ote Kawanatanga. |
(d.) | Konga mahi mate Kaunihera ia ratou e mahi ana i nga Whenua Maori, me whakarite tonu ki nga malii o nga Whenua Poari ote Koroni. |
(e.) | Me hanga ete Kaunihera nga Ture mote whakahaere tika, monga malii katoa, a, koa ratou mahinga me mahi a nga nui tonu, me uru, mai nga tangata me ka hiahia kite whakarongo, me puare nga pukapuka katoa hei tirotiro ma te katoa ote tangata, me hemea kite hiahia ratou kia kite. |
(f.) | Kote utu mote Tumuaki, mete Kaunihera me utu i runga inga moni e kitea ana mo te pera. |
(g.) | He mea tika me kawe atu e te Kaunihera te tahi Keehi kite Hupiriimi Kooti patai ai kite tikanga, a, i runga inga whakautu mai ate Hupiriini Kooti hei reira tino Whakatuturu ai aua whakataunga ate Kaunihera maori. |
E Tahi Atu Mea.
Whakakorenga ite Kooti Whakawa Whenua Maori.
Whakakorenga onga Ture.
Me Hiiri nga Karanau Karati Kite Hiiri ate Kanuihera.
Nga Moni.
Whaka haerenga onga Moni.
Nga Moni Maori.
Tono monga Moni.
Tuwhanga o nga Moni
Moni Whakapai Whenua.
Tirohanga inga Kaute.
Tatauranga ite Iwi nui tonu.
Tiwhikete monga Hea.
Rehihitanga o nga Hea.
Tononga onga Hea ruonga Tamariki.
S. D. Taivvhanga, M.H.R.
October 24, 1888,.
Ko Te Tiriti o Waitangi.
Te Reo-Maori.
Ko Wikitoria, te Kuini o Ingarangi, i tana mahara atawhai ki nga Rangatira me nga Hapu o Nui Tireni, i tana hiahia hoki kia tohungia kia ratou o ratou Rangatiratanga, me o ratou whenua a kia mau tonu hoki kia ratou, Kua whakaaro ia he mea tika kia tukua mai tetahi o nga Rangatira hei kaiwhakarite ki nga tangata Maori o Niu Tireni. Kia Whakaaetia e nga Rangatira Maori Te Kawanatanga o te Kuini, ki nga wahi katoa o te whenua nei me nga motu. Na te mea hoki he tokomaha ke nga tangata o tona Iwi kua noho ki tenei whenua, a e haere mai nei. Na ko te Kuini e hiahia ana kia whakaritea te Kawanatanga, kia kaua ai nga kino e puta mai ki nga tangata-Maori ki nge Pakeha e noho ture kore nei.
Na kua pai te Kuini kia tukua ahau, a Wiremu Hopihona, he Kapitana i te Roiara Nawa, hei Kawana mo nga wahi katoa o Nui Tireni, e tukua aianei a mua atu ki te Kuini; E mea atu ana ia ki nga Hapu o Nui Tireni, me nga Rangatira mo enei ture ka korerotia nei.
Tuatahi.
Ko nga Rangatira o te Whakaminenga me nga Rangatira katoa hoki, kihai i uru ki taua Whakaminenga, ka tuku rawa atu ki te Kuini o Ingarangi ake tonu atu Te Kawanatanga katoa o o ratou whenua.
Tuakua.
Ko te Kuini o Ingarangi ka whakarite ka whakaae ki nga Rangatira, ki nga Hapu, ki nga tangata katoa o Niu Tireni, te tino rangatiratanga o o ratou whenua, o ratou kaainga, me o ratou taonga katoa. Otira, ko nga Rangatira katoa atu, ka tuku kia te Kuini te hoko o era wahi whenua ki te pai te tangata nona te whenua, ki te ritenga o te utu e whakaritea ai e ratou ko te kai hoko e meatia nei e te Kuini hei kai hoko mona.
Tuatoru.
Hei whakarite mai hoki tenei mo te whakaaetanga ki te Kawanatanga o te Kuini. Ka tiakina e te Kuini o Ingarangi nga tangata-Maori katoa o Nui Tireni. Ka tukua kia ratou nga tikanga katoa rite tahi kia ana mea ki nga tangata o Ingarangi.
William Hobson,
Consul and Lieutenant-Governor,Na, Ko matou ko nga Rangatira o te Whakaminenga o nga Hapu o Niu Tireni ka huihui nei ki Waitangi. Ko matou hoki ko nga Rangatira o Nui Tireni, ka kite nei i te ritenga o enei kupu, ka tangohia, ka whakaaetia katoatia e matou. Koia ka tohungia nei o matou ingoa o matou tobu.
Ka meatia tenei ki Waitangi i te ono o nga ra o Pepuere i te tau kotahi mano, e waru rau, e wha tekau, o to tatou Ariki.
Ko Te Ture 71, o Nui Tireni.
Te Reo-Maori.
E taea ana e te Kuini te mea kia hanga me te tiaki hoki i nga Ture mo nga Iwi Maori.
No te 30 o Hune, 1852, i puta ai.
Tekiona 71.—Na reira e Tika ana kia hanga he Ture i runga i nga ritenga me nga mahi katoa mo nga Iwi Maori o Nui Tireni no o ratou tupuna iho ano, tuku iho tuku iho, ko nga tikanga rereke kai tangata nei me kape atu, me tino hohoro te whakaae i tenei taima tonu, he Kawanatanga mo ratou ake auo, mo a ratou mahi, me a ratou meatanga katoatanga, a etahi Iwi ki etahi Iwi ano o ratou, ara, me ata whakaaro. Ka wehe rawa atu ai he takiwa, hei taunga iho, mo aua Ture Maori katoa no ons tupuna tuku iho tuku iho. Na, he mea tino tika rawa ia ma te Kuini i runga i te Reta Tapu (Peitana) e whakaputa atu i raro o te Hiiri Nui o te Rangatiratanga o Ingarangi ki te hanga Ture hoki i ia wa i ia wa, hei whakamana, koia kua korerotia i runga ake nei. Ko aua Ture katoa a te Maori, me aua ritenga me ana mahi katoa hoki o mua tuku iho tuku iho, me mahi katoa ano kaua ia e rereke rawa atu i nga Ture o Ingarangi, me ona wahi katoa hoki e mohiotia iho nei koia ano ia.
Edwards & Co., Printers, Brandon Street, Wellington.