Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Pamphlet Collection of Sir Robert Stout: Volume 63

He pukapuka whiha tenei hei ako ma nga tangata e hiahia ana ki te rapu ki nga ritenga o te whika

page break

He Pukapuka Whiha Tenei Hei

Werengitana: I Taia ki te Perehi o Hori Watene.

1858.

Kupu Whakaatu.

page break

Ko te tikanga mo te mahi o te whika—hei [unclear: kimi] ma nga tangata e hiahia ana ki te ako; kia [unclear: nohio] ai ia ki te kimi i te mea ngaro.—Ma te rapu te whika ka kitea nga mea ngaro.

He mea whakamaori mai tenei pukapuka no roto te reo pakeha.

Na Henare Wiremu Taratoa.

page break

He Tepara mo Nga Mea Taimaha.

Taimaha.
16 Tereme = 1 aunihi
16 Aunihi = 1 pauna
28 Pauna = 1 koata
4 Koata = 1 hanarete
20 Hanarete = 1 tana
Mehua Waina.
2 Paina = 1 koata
4 Koata = 1 kerona
42 Keronazz = 1 taiehi
84 Keronazz = 1 peneko
126 Peneko = 1 paipa
252 Kerona = 1 tunu
Mo te Waro.
3 Puhera = 1 peke
26 Puhera = 1 kererona
Hubuhuru Hipi.
7 Pauna = 1 korowhi
2 Korowhi = 1 tone
2 Tone = 1 toro
6 ½ Toro = 1 we
2 We = 1 peke
12 Pene = 1 rahi
Mo te Pia.
4 Koata = 1 kerona
9 Kerona =1 whirikina
2 Whirikina = 1 klrikina
2 Kirikina = 1 kaaho
1 ½ Kaaho = 1 hakahe
2 Kaaho = 1 ponèko
3 Kaaho (nui) = 1 putu
Mo te Hei.
36 Pauna = 1 tarahi
56 Pauna =1 tarahi hei hou
60 Pauna = 1 tarahi hei tawhito
36 Tarahi = 1 kaata
Mo te Whenua.
12 Inihi = 1 putu
3 Whiiti = 1 iaari
5 ½ Iaari = 1 pouru
40 Pouru = 1 paronga
8 Paronga = 1 maero
60 Maero = 1 tehirihi
page 4
Mehua Kakahu.
2 ¼ Inihi = 1 nera
4 Nera = 1 koata
3 Koato = 1 peremihi era
4 Koata = 1 iaari
5 Koata = 1 Ingirihi era
6 Koata = 1 Paranahi era
Mo te Mehua Whenua.
9 Whiiti = 1 iaari
30 ¼ Iaari = 1 pouru
40 Pouru = 1 ruri
4 Ruri = 1 eka
Mo te Wati.
60 Hekana = 1 meneti
60 Meneti =1 haora
24 Haora = 1 tino ra
7 Ra = 1 wiki
365 Ra, 6 haora = 1 tau
He Mehua mea Maroke.
2 Koata = 1 patara
2 Patara = 1 keroua
2 Kerona = 1 peke
4 Peke = 1 puhera
2 Puhera = 1 tiriki
8 Puhera = 1 koata
6 Koata = 1 we
2 We = 1 rahi
Mo te Hanga Moni.
24 Kereina = 1 peneweti
20 Peneweti = 1 aunihi
12 Aunihi = 1 pauna
Mo te Rongoa.
20 Kereina = 1 kurupu
3 Kurupu = 1 tereme
8 Tereme = 1 aunihi
12 Aunihi = 1 pauna

He whakaatu tenei mo nga ritenga o nga Tepara. Ewha [unclear: ritenga] i roto i te mahinga o te whika—ko te Whakatini, ko te [unclear: Wehewehe], ko te Tango, ko te Huihui. Engari ko te ritenga [unclear: i] a ratou mahinga i rite tonu, ko te whakanohoanga o te whika [unclear: i] mua, ki muri, e rere ke ana i o tetahi, i o tetahi. Ko te [unclear: Whakatini], e rere ke ana tana mahinga. Ko te Wehewehe, [unclear: ere] ke ana tana mahinga, me ona ingoa ano.

Ko te Tango, e rere ke ano tana mahinga, me ona [unclear: ngoa] ano. Engari, kotahi tonu te whika i rere ke [unclear: na] mahi, i ta etehi—ko te huihui anake; no reira, ka kotahi page 5 tonu tona ingoa ko te Huihui. Engari, ko te mahinga [unclear: ki] roto ki a ratou mahinga, he tini noa iho;—mahi ana tetahi [unclear: o] ratou i nga mahi a tetahi, mahi ana tetahi i nga mahi [unclear: a] tetahi. Heoti ano hoki nga mahi—he Huihui, he Whakatini, he Wehewehe Tango. E mohio ana hoki tatou ki te tikanga o te Wehewehe, o te Huihui, o te Whakatini, o te Tango.

I.To te Wehewehe tikanga, kia kitea nga mea i rite, kia kitea nga mea i hapo.
II.To te Tango tikanga, kia kitea nga mea i riro, kia kitea nga mea i toe.
III.To te Whakatini me to te Huihui tikanga—kia kitea ai temaha, te nui.

Matipikeihana.

1. Ko nga tohu enei o nga whika. He tohu Huihui+. Tohu Tango—. Tohu Wehewehe÷. Tohu Whakatini ×. Tohu rite =. 1 to 10

2. He whakaatu tenei i te tikanga o te tatau whika.

equations: 2+3=5, 2=6=8, he huihui tera.

3. Ki te mea, 3 pene i roto i te pakete o toku, e 4 pene i roto i tetahi atu peke, e hia te huihuia katoatia?

000 + 0000 = 0000000 huihui.

3 + 4 = 7.

4. E 5 aku herengi, e 3 i hokona e au, ehiai toe?

A. 2s.

5. E 9 hipi a tetahi taagata, e 3 i patua, ehia i toe?

A. 6.

6. E 6 pene a tetahi kotiro, 4 pene i hokona ki te rohi, ehia i toe mai ki a ia?

A. 2.

7. E 96 mapere a tetahi tamaiti, e 56 i ngaro, ehia i toe?

A. 40.

8. E 50 tamariki i te kura, e 24 i oma, tokohia i noho?

A. 26.

9. E 24 pukapuka, e 4 i hokona, ehia i toe?

A. 20.

10. E 80 tangata i haere ki te whawhai, e rua tekaui mate, ehia i hoki ora mai?

A. 60.

page 6

11. E. 60 hoiho o tetahi tangata, e 40 hoiho i hokona—ehia nga hoiho i toe iho ki a ia?

A. 20.

12. E 40 aporo, e 35 i pau, e hia i toe?

A. 5,

13. E 2 kete taewa, kotahi i pau i te poaka, ehia i toe?

A. 1.

14. E 9 puhera, e 6 i hokona, e hia i toe iho?

A. 3.

15. Ehia patene i roto i nga pene e rua rae nga patene 3?

A. 11.

16. Ehia patene i roto i nga pene e 3 me te patene 1?

A. 13.

17. Rapua te utu o nga rohi e 4, te utu e 5 pene mo te, mea kotahi?

A. 20d.

18. Rapua te utu mo nga naihi e 3, te utu e 6 pene?

A. 18d.

19. Rapua te utu mo nga pukapuka e 4, te utu 7 herengi?

A. 28s.

20. Rapua te utu mo nga hate e 5, te utu e 3 herengi?

A. 15s.

21. Rapua te utu mo nga potae e 4, te utu e 3 herengi?

A. 12s.

22. Ehia pene i roto i nga hikipene e [unclear: 5?]

A. 30d.

23. Ehia pene i roto i nga hikipene e 6?

A. 36d.

24 Ehia pene i roto i 3 whapene?

A. 12d.

25 Ehia pene i roto i 5 whapene?

A. 20d.

26 Ehia pene i roto i te 1s. 3d.?

A. 15d.

Ko te tikanga tenei mo te Matipikeihana, e toru ona mahinga, otira, me whakaatu atu ano nga mahinga:—

1. Ki te mea 16 te taimaha, te utu mo te taimaha kotahi, 4s. 6d. ewhia te utu mo katoa?

counting money

page 7

2. E 24 aunihi te utu 2s. 6d.?

A. £3 0s. 0d.

3. E 14 aunihi te utu 1s. 4d.?

A. £0 18s. 8d.

4. E 27 naihi te utu 7s. 6d.?

A. £10 2s. 6d.

5. E 36 pereti te utu 4s. 3d.?

A. £7 13s. 0d.

6. E 60 heihei te utu 5s. 6d.?

A. £15 0s. 0d.

7. E 48 hate te utu 3s. 6d.?

A. £8 8s. 0d.

8. E 96 pukapuk te utu 8s. 6d.?

A. £40 16s. 0d.

9. E 21 kuihi te utu 10s. 6d.?

A. £11 0s. 6d.

10. Ewhia pene i roto i nga 1s. 3d.?

A. 15d.

11. Ewhia pene i roto i nga 2s. 1d.?

A. 25d.

12. Ewhia pene i roto i nga 2s. 4d.?

A. 28d.

13. Ewhia pene i roto i nga 3s. 2d.?

A. 38d.

14. Ewhia pene i roto i nga 4s. 3d.?

A. 51d.

15. Ewhia pene i roto i nga 5s. 4d.?

A. 64d.

16. Ewhia ra i nga wiki e 2?

A. 14 ra.

17. Ewhia ra i nga wiki e 3?

A. 21 ra.

18. Ewhia ra i nga wiki e 2 e 5 ra?

A. 19 ra.

19. Ewhia ra i nga wiki e 6?

A. 42 ra.

20. Ewhia ra i nga wiki e 8?

A. 56 ra.

21. Ewhia ra i nga wiki e 5?

A. 35 ra.

22. Ewhia ra i nga wiki e 4?

A. 28 ra.

23. Ewhia ra i nga wiki e 9?

A. 63 ra.

24. Ewhia ra i nga wiki e 1?

A. 7 ra.

25. Ewhia putu i nga iaari e 2?

A. 6 pt.

26. Ewhia putu i nga iaari e 3?

A.9 pt.

27. Ewhia putu i nga iaari e 4?

A. 12 pt.

28. Ewhia putu i nga iaari e 6?

A. 18 pt.

29. E 5 hoiho, te utu £20, ewhia mo te hoiho kotahi?

A. 4.

30. E 7 hoiho, te utu £35, mot e kotahi?

A. £5.

31. E 4 kau te utu £16, mo te kau kotahi?

A. £4.

32. E 8 pukapuka te utu £32, mo te pukapuka kotahi?

A. £4.

33. E 6 naihi te utu 18s. mo te naihi kotahi?

A. 3s.

page 8

E penei tonu ansi te tikanga o te mahi o te Matipikeihana, me he mea, 12 nga mea i homai ai kia hokona, kei te mea kotahi te tikanga o te utu, no te mea, e homai ano nga mea, e whakaaturina mai ano e ia te utu o te mea kotahi, me he [unclear: mea,] ka karangatia mai te utu o te mea kotahi, kimihia te utu o [unclear: katoa]. Koia hoki te tikanga o tenei ingoa o te Matipikeihana (whakatini) ko te ritenga ki to te Matipikeihana mahinga, kei nga tepara te tikanga; me he mea, e rua pene mo te pauua, [unclear: ewhia] mo nga pauna e 4? Ki te mea, e 6 pene mo te taimaha [unclear: kotahi], ewhia mo nga taimaha e 6? Kotahi tonu hoki te [unclear: tikanga] e mohiotia ai te whika, ma te ako anake i nga [unclear: tepara], no te mea, kei nga tepara anake te tikanga o te [unclear: mohio;] ekore hoki e pai te tuhituhi noa iho, te patai noa [unclear: atu] ranei ki etahi atu tangata, no te mea, ko tenei taonga [unclear: ko] te whika, ehara i te taonga iti he taonga nui te [unclear: whika]; ma te whika te tangata ka whiwhi ki tetahi mahi [unclear: nui] mana o te Pakeha; ma te whika hoki te tangata ka [unclear: mohio] ai ki nga ra o tona oranga. Otiia ma te whakaaro [unclear: nui] ki te rapu; kaua tetahi whakaaro e mea, ma te whika [unclear: nake], engari, ma te mahunga hoki e rapu.

financial equations

page 9

financial equations

page 10

1. E 7 iaari, te utu mo te iaari kotahi 2d, ehia mo katoa?

A. 14d.

2. E 6 iaari, te utu mo te iaari kotahi 4d. ehia?

A. 24d.

3. E 8 iaari, te utu mo te iaari kotahi 6d. ehia?

A. 48d.

4. E 9 iaari, te utu mo te iaari kotahi 2s. ehia?

A. 18s.

5. E 5 kau te utu mo kau kotahi £8 ehia?

A. £40.

6. E 6 hoiho te utu mo hoiht kotahi £20. ehia?

A. £120.

7. E 6 hipi te utu mo hipi kotahi £1 5s. ehia?

A. £7 10s.

8. E 4 hanarete te utu mo te hanarete kotahi £2 ehia?

A. £8.

Me penei tonu te mani o te Matipikeihana, me kimi tonu ki nga mea mo katoa.

Wehewehe, Ara, He Riwihana.

1. He aha te hawhe o te 24?

A. 12.

2. He aha te hawhe o te 56?

A. 28.

3. He aha te hawhe o te 60?

A. 30.

4. He aha te hawhe o te 6?

A. 3.

5. Ewhia 2 i roto i te 8?

A. 4.

6. Ewhia 2 i roto i te 9?

A. 3.

7. Ewhia 2 i roto i te 16?

A. 4.

8. Ewhia 2 i roto i te 35?

A. 7.

9. Ewhia 6 i roto i te £24?

A. £5

10. Ewhia 6 i roto i te £24? £35?

A. £5.

11. Ewhia 6 i roto i te £24? £64?

A, £8.

page 11

12. Ewhia 4 i roto i te £48?

A. £12.

13. Ewhia 5 i roto i te £48? £25?

A. £5.

14. Ewhia 6 i roto i te £48? £72?

A. £12.

15. Ewhia 9 i roto i te £48? £81?

A. £9.

16. Ewhia 3 i roto i te £48? £36?

A. £12.

17. Ewhia 2 i roto i te £48? £24?

A. £12.

18. Ewhia 24 i roto i te £48? £48?

A. £2.

I. Kia penei tonu te main mo te Kiwihana, ara, mo te Wehewehe; me kimi tonu i nga rau, i nga mano, i roto i nga whika i neke ake nga rarangi te maha. Me he mea, he 2 te whika, kimihia nga tahi i roto; me he mea, he 48 te whika, kimihia nga 2 i roto. E mohio ana hoki tatou ki te tikanga wehewehe:—me he mea e 24 tangata mahi, te utu mo te tangata kotahi mo te ra, e 2 herengi—ewhia ma katoa mo te ra, mo te wiki?

(He Tauira.)

tangata 24 kai mahi

2 herengi mo te ra

____

48 herengi ma katoa mo te ra.

Na te Matipikeihana tenei malunga, kia kitea nga moni ma katoa, ma nga tangata mo te ra;

(He tauira ano.)

48 herengi ma Ik atoa mo te ra

6 ra mahi o te wiki

____

288 herengi ma katoa mo te wiki.

Kimihia te utu mo te tangata kotahi mo te Wiki, kia kitea ai, Iwhia ranci moni ma te tangata kotahi mo te wiki?

(He tauira ano.)

288 Herengi ma nga tangata e 24 mo te wiki.

288 ma katoa mo te wiki; ko te tikanga tenei, ma nga tangata e 24; ma ratou e wehewehe nga moni e 288. Ko enei moni, ki te taha katau o te tangata—ko nga tangata e 24, ki te

page 12

taha maui o te tangata ano, katahi ka tino rite ki to te Riwihana mahinga:—

equation

Tango.

equations

page 13

equatiosn

E penei tonu ana te tikanga mo te whika tango: ko tona tikanga tenei; ki te mea, kotahi tekau nga tamariki o tetahi tangata, tokorima pea i mate, tokorima hoki i ora. He malia nga ritenga o te Tango.

Huihui.

equations

page 14

He Tepara Whakatini.

1 tahi ka 1
2 2
3 3
4 4
5 5
6 6
7 7
8 8
9 9
10 10
11 11
12 12
1 rua ka 2
2 4
3 6
4 8
5 10
6 12
7 14
8 16
9 18
10 20
11 22
12 24
1 toru ka 3
2 6
3 9
4 12
5 15
6 18
7 21
8 24
9 27
10 30
11 33
12 36
1 wha ka 4
2 8
3 12
4 16
5 20
6 24
7 28
8 32
9 36
10 40
11 44
12 48
1 rim k 5
2 10
3 15
4 20
5 25
6 30
7 35
8 40
9 45
10 50
11 55
12 60
1 ono ka 6
2 12
3 18
4 24
5 30
6 36
7 42
8 48
9 54
10 60
11 66
12 72
1 whitu ka 7
2 14
3 21
4 28
5 35
6 42
7 49
8 56
9 63
10 70
11 77
12 84
1 waru ka 8
2 16
3 24
4 32
5 40
6 48
7 56
8 64
9 72
10 80
11 88
12 96
1 iwa ka 9
2 18
3 27
4 36
5 45
6 54
7 63
8 72
9 81
0 90
1 99
12 108
1 tekauka 10
2 20
3 30
4 40
5 50
6 60
7 70
8 80
9 90
10 100
11 110
12 120
l kau ma tahi ka 11
2 22
3 33
4 44
5 55
6 66
7 77
8 88
9 99
10 110
11 121
12 132
1 kau roa ka rua 12
2 24
3 36
4 48
5 60
6 72
7 84
8 96
9 108
10 120
11 132
12 144
page 15

Mo Te Hoko.

Ki te mea ka kitea te utu mo te mea kotahi, kimihia te utu mo nga mea maha; me whakaaro hoki ki nga ritenga o nga tepara kei nga tepara anake hoki te tikanga o te mahi.

He Tauira.

1. Ki te mea e 4 poaka, te utu mo te poaka kotahi, £4 15s. 6d., ewhia te utu mo nga poaka katoa?

A. £19 2s. 0d.

financial equation

2. 95 te utu 5 10 10

A. 526 9 2.

3. 109 te utu 7 2 3 ½

A.?

4. 145 te utu 13 3 6

A.?

5. 240 te utu 6 27 4 ¼

A.?

6. 214 te utu 6 5 9

A.?

7. 345 te utu 7 12 6

A.?

8. 396 te utu 6 77 6 ¼

A.?

9. 563 te utu 25 16 4

A.?

10. 37 2/5 te utu 4 5 8

A.?

11. 324 2/5 te utu 7 9 8

A.?

12. 6404 ¼ te utu 24 8 6

A.?

13. 784 ½ te utu 5 6 4

A.?

Tauira.—He aha te utu o nga taonga 348, te utu 7s. 4 ½d., mo te mea kotahi?

financial equation

Tenei e 348, te utu 7s. mo te mea kotahi—2436s. mo katoa: pera hoki me te 348, te utu mo te mea kotahi, 1s. mo katoa 348s.: mo te 4 pene, ko te 4 pene te wahi tuatoru (1/3) o te 348s., a 116s.: mo te ½, ko te hepene te wahi tua waru o te 4 pene, he pena tonu te mahi, otira, me titiro iho ki te tauira.

page 16

He penei tonu te tikanga ki nga mabinga o te hoko. Ko etahi mahinga o te hoko, e rere ke ana, ko te ritenga ki te otinga o nga mahinga, rite tonu te mutunga. Engari, he roa tetehi mahinga, he tutata tetehi mahinga: [unclear: no] kona i kiia ai, he maha nga mahinga o te hoko, ara, [unclear: nga] mahi a te whika.

He Tauira.

financial equation

He Tauira.

1. 69 lbs. 3oz. te utu 9s. 4d. mo te pauna?

A. £32 5s. 9d.

2. 157 ha. 1 ko. 14 pa. te utu £6 10s. 8d. mo te hanarete [unclear: Kotahi]?

A. £1028 3s. 8d.

3. 63 lbs. 12 oz. o nga ti, te utu 5s. 8 ½d. mo te pauna [unclear: Kotahi]?

A. £18 3s. 107/8d.

4. 114 ha. 2 ko. 6 pa. te utu £5 8s. 6d. mote hanarete [unclear: Kotahi]?

A. £621 9s. 0 ¾d.

5. 218 ha. 3 ko. 8 pa. te utu £7 5s. 4d. mo te hanarete [unclear: Kotahi]?

A. £1590 2s. 0 4/7d.

6. 213 iaari, 1 koata, 3 nera, te utu 8s. 2 ¼d. mo te iaari [unclear: Kotahi]?

A. £87 7s. 0 3/3 2

7. 314 iaari, 2 koata, 3 nera, te utu 6s. 5d. mo te iaari [unclear: Kotahi] 1

A £100 19s. 2 15/16 d.

8. 114 iaari, 2 putu, 3 inihi, te utu 4s. 8d. mo te iaari [unclear: Kotahi] 1

A. £26 15s. 6d.

9. 671 Koea iaari, 5 koea putu, te utu 9s. 6d. mo te koea iaari [unclear: Kotahi]?

A. £226 12s. 3d.

10. 18 eka, ruri, 10 pouru, te utu £2 15s. 0d. mo te eka [unclear: Kotahi]?

A. £51 14s. 8 ¼d

page 17

He Korero Whakaatu.

Tenei ano tetehi ritenga o te whika. Ki to te tangata Maori tikanga, e tora anake ingoa a te tangata Maori mo te whika, ko te tekau, ko te rau, ko te mano—ko te nuinga atu, kaore kau he ingoa; heoi ano nga ingoa i riro mai mo te maha, he pio, he ngea, Ko enei ingoa kihai i tuturu ki ranga ki te tekau mano, ki te rau mano, ki te miriona; i horapa katoa ki runga i nga mano katoa.

He Tauira.

Mano Miriona 7,000,000,000
Rau Miriona 400,000,000
Tekau Miriona 30,000,000
Miriona 6,000,000
Rau mano 500,000
Tekau mano 80,000
Mano 7,000

Tenei ano hoki tetehi ritenga mahi mo te whika. Ki te mea ka tuhituhi koe i te whika, ata whakaarohia te tikanga o te whika tuatahi; ahakoa he tekau te whika, kimihia tona hoa, kia mohiotia ai he tekau. E mohiotia ana hoki, ko te whika tuatahi e mahia ana i te tuatahi, ko nga tahi. Muri iho ko nga tekau; muri iho, ko nga rau; me pena tonu a tae noa ki te nuinga haeretanga. Engari, me whakaatu atu ano te tikauga. I te timatanga e haere ake ana i nga tahi te timatanga o te mahi o nga whika katoa. I peratia ai te mahi, kia kitea ai nga tekau i roto i nga tahi, ahakoa he 9 te whika, ekore tena e kiia he 9 tekau; engari he iwa tahi, ahakoa he waru, he whitu, he ono, he rima, he wha, he toni, he rua, he tahi ranei, ekore ena whika e kiia ne tekau, engari, he tahi anake. Tenei hoki tetahi: ki te mea he maha nga rarangi o nga tahi kimihia nga tekau. Ki te mea ka toe etahi o nga tahi he tahi ano ena, ehara i te tekau.

Mo te Hohoro o te Hoiho Rau a ko te, Tangata.

1. Me he mea, e 200 maero o tetahi kainga ki tetahi atu whenua, ka haere te hoiho e 50 maero i te ra kotahi, no te tangata 40 maero i te ra kotahi, no te whia o nga ra ka tao tetani, te hoiho, me te tangata; ewhia hoki maero o tetahi i toe atu i tetahi ?

A. l ra,

page 18

Hei Whakakite.

Maero o te ra 50)200(5 ko nga ra i haere ai te heihe. Maero o te ra 40)200(5 ko nga ra i haere ai te tangata. Ko nga ra i haere ai te tangata 5 ra, 40 maero i te ra : ko nga ra i haere ai te hoiho .........4 ra, 50 maero i te ra. 1 maero o te tangata i kapea a te hoiho.

Na, e penei tonu ana te tikanga o te mahi o te whika, e wehe ana i te kaha o tetabi, i te ngoikore o te tahi. I te nui ranei o tetahi, i te iti ranei o tetahi. Ina hohi, me titiro ki te paunatanga kai, he iti te tahi, he nui te tahi, e kimi ana hoki te mea nui i roto i nga mea maha, ara, i te mea iti; e kimi ana hoki te mea iti i roto i te mea nui. Engari, me whakaatu atu to mahinga a te mea iti i roto i te mea nui.

He Tauira.

1. Ki te mea 1 pauna huka, ehia aunihi? 1 pauna huka 16 aunihi i roto i te pauna huka kotahi 16

Me penei tonu te kimi i nga mea iti i roto i te mea nui; ahakoa, e rua pauna huka, e toru ranei tekau pauna ranei, ma te mea iti anake e rapu. Titiro hoki, ahakoa ko tahi te rakau nui, ki te mea ka tapatapahia taua rakau, he nui nga valli o roto; ahakoa purapura, ka ruia atu ki te oncone, he malia ona hua, koia hoki te tikanga o tenei ingoa o te Mati-pikeihana, ara (whakatini) Tapatapahi.

He Tauira.

1 Me he mea, 1 puhera witi, eliia taimaha?

A. 60lbs.

2 Me he mea, 2 puhera witi, eliia taimaha?

A. 120lbs

3 Me he mea, 3 puhera 14 taimaba ehia taimaha?

A. 194lbs

4 Me he mea, 4 puhera 54 taimaha ehia taimaha?

A. 294lbs

5 Me he mea, 5 puhera 30 taimaha ehia taimaha?

A. 330lbs

6 Me he mea, 6 puhera 35 taimaha ehia taimaha?

A. 395 taimaba

7 Me he mea, 7 puhera ehia taimaba?

A. 420 taimaba

8 Me he mea, 8 puhera ehia taimaha?

A. 480 taimaba

9 Me he mea, 9 puhera ehia taimaba?

A. 540 taimaba

10 Me he mea, 10 puhera ehia taimaha?

A. 600 taimaba

11 Me he mea, 11 puhera chia taimaba?

A. 600 taimaba

page 19

He Korero.

Ko te tikanga i tuhituhia ai enei patai, Lei mahi, kei whakaaro hoki ma te tangata, i te nui o te mahi o tenei mea o te whika.

Kia mohio koutou, ko nga whika i te tahi taha o tenei pukapuka, e rarangi nei, he whika mo nga hoko katoa, otira, etoru mahinga o tenei huarahi whika; ko tetehi malunga he tomo Pene; ko tetahi he tomo Herengi; ko tetehi, he tomo Pauna; otira, ma koutou e titiro i te tauira, i te tehi taha o enei korero.

Tomo Taimaha.

table

He Tepara Mo Nga Mea Katoa.

He Mehua Whenua.

12 inihi 1 putu
3 putu 1 iaari
6 putu 1 patamu
2 iaari 1 patamu
5 ½ iaari 1 ruri
40 ruri 1 paronga
8 paronga 1 maero
69 ½ maere 1 tekirihi.
page 20

He Mehua Whenua.

12 inihi 1 putu
36 inihi 3 putu 1 iaari
198 inihi 16 ½ putu 5 ½ iaari 1 ruri
7920 inihi 660 putu 220 iaari 40 ruri 1 paronga
63360 inihi 5280 putu 1760 iaari 320 ruri 8 parouga 1 (maero)

He Mehua Vaina.

2 paina 1 koata
8 paina 4 koata 1 kerona
504 paina 252 koata 63 kerona 1 hakahere
1008 paina 504 koata 126 kerona 2 hakahere
2016 paina 1008 koata 252 kerona 4 hakahere 2 paipa 1 (tana.)

He Hehua Mo te Hanga Pia.

1 paina
2 paina 1 koata
8 paina 4 koata 1 kerona
72 paina 36 koata 9 kerona 1 pirikina
144 paina 72 koata 18 kerona 2 pirikina 1 kirikina.
288 paina 144 koata 36 kerona 4 "2" 1 kaaho
432 paina 216 koata 36 kerona 6—3—1 ½—1 hakahere
864 paina 432 koata 108 kerona 18—6—3—2—1 kaaho

Mo te Tana Kaipuke—rakau Kani—wahie.

1728 horiki inihi 1 kupiki putu
27 horiki putu 1 kupiki iaari
40 putu
1 tana value
50 putu o nga paraki 1 tana
42 kupiki putu 1 tana kaipuke

He Mehu a Mo te Kaanga Maroke

2 paina 1 koata
8 paina 4 koata 1 kerona
16 paina 8 koata 2 kerona l peke
64 paina 32 koata 8 kerona 4 peke 1 puhera
512 paina 236 koata 64 kerona 32—8—1 koata
2560 paina 1280 koata 320 kerona 160-40—6—1 we
5120 paina 2560 koata 640 kerona 320—80—10—2—1 rahi.

E rere ke ana te taimaha o te mea hou, o te mea tawhito, o te mea maroke, o te mea mata. Me titiro ki nga Tepara.

page 21

He Tepara Mo te Wati.

60 hekana 1 moneti
3600 hekana 60 meneti 1 liaora
86400 hekana 1440 meneti 24 liaora 1 ra
604800 hekana 10080 meneti 168 haora 7 ra 1 wiki
2419200 hekana 40320 meneti 672 haora 28 ra 4 wiki 1 marama
31557600 hekana 525960 meneti 8766 haora 365 ¼—52—12-1 Tau.

He Mehua mo te Kakahu.

2 ¼ Inihi, 1 nera
9 inihi 4 nera 1 koata (o te iaari)
36 inihi 16 nera 4 koata 1 iaaai
45 inihi 20 nera 5 koata 1 Ingrihi era
27 inihi 12 nera 3 koata 1 Peremihi era.

He Taimaha Taonga.

64 taimaha hopi 1 whirikina
30 amatoehi 1 kaaho
112 paura 1 kaaho
112 paramu 1 kaaho
1120 10 hanarete purunihi 1 panaheo
9 hinu tatari 1 kerona
8 winika 1 kerona
36 kakau witi 1 tarahi
60 tarutaru hou 1 tarahi
56 tarutaru tawhito 1 tarahi
36 taralii kakau witi tarutaru ranei 1 kaata
7 taimaha tote 1 kerona
56 8 kerona ranei 1 puhera

Ki te mea ekore e tino mohiotia te tikanga o enei taimaha, me titiro ki nga Tepara i te timatanga mai, kei reira nga tepara hei whakaatu mai.

He Tauira mo te Hoko.

1. (E rua tikanga mo te patai) Ki te mea, me he mea.

2. Me he mea, 3271 hanarete, te utu 5s.

A. £817 15s.0d.

3. Me he mea, 1 hanarete, te utu 3s. ewhia mo nga hanarete 3270?

A. £490.

page 22

3. Me he mea, I hanarete, te utu 2 ½d. ewhia mo nga hanarete 2710?

A. £28 4s, 7d.

4. Me he mea 1 hanarete, te utu 1s. 8d. ewhia te mo nga hanarete 7150?

A. £595 16s. 8d.

6. Me he mea, 1 hanarete, te utu 1s. 4d. ehia mo nga hanarete 3215?

A. £214 6s. 8d.

7. Me he mea, 1 hanarete, te utu 1s. 3d. ewhia mo nga hanarete 7211?

A. £450 13s. 94

8. Me he mea, 1 hopi, te utu 2s. 6d. ewhia mo nga hopi 2715?

A. £339 7s. 6d.

9. Me he mea, 1 hopi, te utu 3s. 2d. ewhia mo nga hopi 2710?

A. £429 1s. 8d.

10. Me he mea, 1 hopi, te utu 13s. 7 ½d. ewhia mo nga hopi 2572?

A. £1752 3s. 6d.

11. Me he mea, 1 puhera, te utu 19s. 2 ½d. ewhia mo nga puhera 2710?

A. £2602 14s 7d.

He Korero mo te Tau.

Ko te tikanga tenei mo nga korero o te Tau. Kotahi tekaumarua marama i roto i te tau kotahi, engari ko nga marama i rite tonu; ko nga ra, i rere ke, ina hoki, ko Hepetema, ko Aperira, ko Hune, ko Nowema, e toru tekau nga ra o ratou katoa. No Pepuere, e rua tekau ma waru anake; ko etahi atu marama e toru tekau ma tahi nga ra. Engari, ko te ritenga ki nga ra o Pepuere, kia wha nga tau, ka tahi ano ka tae ki te rua tekau ma iwa nga ra. No te mea he koata te ra o Pepuere i te tau kotahi, te rua o nga tau, kua hawhe te ra, te toru o nga tau, ka titaha te ra, te wha o nga tau, ka to te ra, katahi ka rite ki te ra tuturu. Katahi hoki ka tae ki te rua tekau ma iwa nga ra o Pepuere. Ko te ingoa huihui tenei mo aua tau e wha, mo nga ra hoki o Pepuere, he Ripia. Ko te tikanga tenei o te Ripia, me he mea 1848 tau, me, wehewehe ki te 4, kia kitea ai nga toenga. Ki te mea, ka kore he toenga o aua tau, he Ripia tena tau; ki te mea ka whai toenga, ehara tena i te Ripia; me pena tonu he tikanga mo nga tau katoa, me wahi tonu ki te 4, ahakoa puta atu ki etahi atu tau ka pena tonu, ka wehewehe tonu i nga tau katoa.

Ko te tikanga mo te mahi o te Whika. Ki te hiahia koe ki te rapu i nga mea malia i roto i te mea kotahi, ma nga mea malia e kimi atu ki roto ki te mea kotahi. Ahakoa, e rua nga mea maha, me mahi ano ki nga mea nui e rua, ahakoa moni, taonga ranei, me titiro ano ia ki te tauira, ma ena e whakaatu mai te tikanga o te mahi.

page 23

He Tauira.

1. Me he mea, e 3 wiki ehia nera ra?

A. 21.

2. Me he mea, e 4 wiki ehia nera ra?

A. 28.

3. Me he mea, e 6 wiki ehia nera ra?

A. 42.

4. Me he mea, e 2 wiki ehia nera ra?

A. 14.

5. Me he mea, e 7 wiki ehia nera ra?

A. 49.

6. Me he mea, e 8 wiki ehia nera ra?

A. 56.

7. Me he mea, e 12 wiki ehia nera ra?

A. 84.

8. Me he mea, e 1 wiki ehia nera ra?

A. 7.

9. Me he mea, e 5 wiki ehia nera ra?

A. 35.

10. Me he mea, e 2 wiki 4 ra ehia nga ra?

A. 18.

11. Me he mea, e 4 wiki 6 ra ehia nga ra?

A. 34.

12. Me he mea, e 7 wiki 3 ra ehia nga ra?

A. 52.

13. Me he mea, e 6 wiki 4 ra ehia nga ra?

A. 46.

14. Me he mea, e 12 wiki 2 ra ehia nga ra?

A. 86.

He Tepara Moni.

2 Patene 1 Hawliepene
4 Patene 1 Pene, maka p. d.
12 Pene 1 Herengi maka h. s.
20 Herengi 1 Pauna maka p. £.
2 Patena 1 Hawhepene.
4 Patene, 2 Hawhepene, 1 Pene.
48 Patene, 24 Hawhepene, 12 Pene, 1 Herengi.
960 Patene, 480 Hawliepene, 240 Pene, 20 Herengi, 1 Pauna

Hei Tauira Huihui.

financial equations

page 24

financial equations

Rihana Huihui Iaari.

financial equations

page 25

financial equations

Rihana Huihui Tana.

financial equations

He Whika Tatau.

1. Tahi
2. Tekau
3. Rau
4. Mano
5. Tekau Mano
6. Hau Mano
7. Miriona
8. Tekau Miriona
9. Rau Miriona
10. Mano Miriona
11. Tekau Mano Miriona
12. Rau Mano Miriona
13. Piriona
14. Tekau Piriona
15. Rau Piriona
16. Alano Piriona
17. Tekau Mano Piriona
18. Rau Alano Piriona
19. Tiriona
20. Koatiriona
21. Kuinitiriona
22. Hekitiriona
23. Henitiriona
24. Okotiriona
25. Noniriona
page 26
Pene Tepara
p. h. p.
20 1 8
25 2 1
30 2 6
35 2 11
40 3 4
45 3 9
50 4 2
55 4 7
60 5 0
65 5 5
70 5 10
75 6 3
80 6 8
85 7 1
90 7 6
95 7 11
100 8 4
105 8 9
110 9 2
115 9 7
120 10 0
Pene Tepara
p. h. p.
12 1 0
18 1 6
24 2 0
30 2 6
36 3 0
42 8 6
48 4 0
54 4 6
60 5 0
66 5 6
72 6 0
78 6 6
84 7 0
90 7 6
96 8 0
102 8 6
108 9 0
114 9 6
120 10 0
132 11 0
144 12 0
Herengi Tepara
h. £ h. p.
20 1 0 0
25 1 5 0
30 1 10 0
35 1 15 0
40 2 0 0
50 2 10 0
60 3 0 0
70 3 10 0
80 4 0 0
90 4 10 0
100 5 0 0
110 5 10 0
120 6 0 0
130 6 10 0
140 7 0 0
150 7 10 0
160 8 0 0
170 8 10 0
180 9 0 0
190 9 10 0
200 10 0 0

Matipikehiana.

He korero whakaatu tenei mo nga ingoa o te Matipikeihana. E toru ingoa o tenei mahi, ara, o te Matipikeihana. Ko te ingoa tuatahi (Multiplicand,) ara Matiparaikena. Ko te ingoa tuarua, (Multiplier,) ara, Matiparaea. Ko te ingoa tuatoru (Product,) ara, Pororaka. Otiia me whakaatu atu ano te Tauira.

Matiparaikena.

equation

Ko te ingoa huihui o enei mahi e toru, he Matipikeihana anake. Ahakoa, he nui nga mahi i mahia e te Matipikeihana, ekore e mahue ona ingoa. Engari kia whakahokia rano page 27 te Matiparaea ki te taha maui tu mai ai, katahi ano ka rere ke te ingoa. Engari, kaua e kawea ki te taha maui o te Matiparaikena. Engari hei te taha maui o te Pororaka. I peratia ai hoki kia kitea ai te mahi a te Matiparaea, c rite ana ranei ki te Matiparaikena, e he ana ranei. Otira, ka rere ke te ingoa o te Matiparaea i te taha maui o te Pororaka.

He Tauira.

financial equations

Ko te mahi tenei e rere ke ai te ingoa o te Matiparaea.

Matipikeihana.

1. Whakatinia te 74635 ki te 746
2. Whakatinia te 67347 ki te 39
3. Whakatinia te 49856 ki te 647
4. Whakatinia te 90563 ki te 426
5. Whakatinia te 22405 ki te 567
6. Whakatinia te 97256 ki te 724
7. Whakatinia te 12462 ki te 42
8. Whakatinia te 46720 ki te 734
9. Whakatinia te 52665 ki te 7
10. Whakatinia te 24296 ki te 9
11. Whakatinia te 70854 ki te 4
12. Whakatinia te 57265 ki te 3
13. Whakatinia te 91564 ki te 5
14. Whakatinia te 87247 ki te 6
15. Whakatinia te 48724 ki te 8
16. Whakatinia te 68472 ki te 12
17. Whakatinia te 42357 ki te 13
18. Whakatinia te 92653 ki te 14
19. Whakatinia te 32460 ki te 15
20. Whakatinia te 467467 ki te 2
21. Whakatinia te 743642 ki te 3
22. Whakatinia te 376149 ki te 4
23. Whakatinia te 647928 ki te 5
24. Whakatinia te 478564 ki te 6
25. Whakatinia te 374891 ki te 7
26. Whakatinia te 161473 ki te 8
27. Whakatinia te 576182 ki te 9
28. Whakatinia te 742657 ki te 16
29. Whakatinia te 584726 ki te 17
30. Whakatinia te 249654 ki te 18
31. Whakatinia te 356381 ki te 19
32. Whakatinia te 402896 ki te 20
page 28

He Tauira.

33. Whakatinia te 7466 ki te 476
34. Whakatinia te 4672 ki te 724
35. Whakatinia te 5726 ki te 575
36. Whakatinia te 7652 ki te 486
37. Whakatinia te 8463 ki te 545
38. Whakatinia te 9672 ki te 749
39. Whakatinia te 5847 ki te 572
40. Whakatinia te 4876 ki te 724
41. Whakatinia te 6672 ki te 634
42. Whakatinia te 7260 ki te 360

1. Ki te mea ka whakatinia te whika o te rarangi o runga e te Matiparaea, me he mea ka nui atu i te 12, me whakanoho te rua a ki raro i nga tahi. Muri iho, ka whakatinia ano e te Matiparaea, ki te rarangi ano o runga, ara, ki nga tekau; ki te mea ka kitea nga tekau, me hoatu ano nga tekau o nga tahi ki roto ano i nga tekau; ekore hoki e tika kia waiho nga tekau ki te whare o nga tahi, me nga tahi hoki ekore e tika kia kawea ki te whare o nga tekau.

Mo te Putu Rakau Kani.

He rakau kani, 16 putu te roa, 10 inihi te whanui, 1 inihi te matotoru, ehia putu o katoa?

He Tauira.

equation

Ko te tikanga tenei mo te whika rakau. Ko nga putu o te roa, me wahi ki te tekau marna inihi o te putu kotahi. Engari, ko nga inihi o te whanui, o te matotoru, kaua era e wahia ki te tekau marna inini. Me waiho era, hei tepara atu, ki nga inihi, ki nga putu i wahia ra e te tekau marua inihi i roto i nga putu o te roa. Engari, me titiro iho ano ki te Tauira. Otira, ko tetehi mahinga ano tenei, ara, ko te huarahi mahinga a nga herengi i roto i nga pene.

page 29

He rakau kani, 23 ½ putu te roa, 11 inihi te whanui, 1 inihi te matotoru, ehia putu o katoa?

equation

He rakau kani, 20 ¾ te roa, 8 inihi te whanui, l inihi te matotoru, ehia putu o katoa?

equation

He rakau kani, 30 putu te roa, 9 inihi te whanui, 2 inihi te matotoru, ehia putu o katoa?

equation

He rakau kani, 29 putu o te roa, 7 ½ inihi te whanui, 3 inihi te matotoru, ehia putu o katoa?

equation

Ki te mea, e wha paraki, 15 putu te roa, 9 ½ inihi te whanui, 3 inihi te matotoru, ehia putu o katoa?

equation

page 30

Tenei ano tetehi mahinga o te whika rakau. Ko nga putu o te roa, me hawhe ki te rua ki te mea; ka rere nga toenga o roto i nga putu, me waiho ki waho o nga putu i hawhetia nei e te rua. Engari, me tohu ano a waenganui ia raua. Muri iho, ka tepara ai i tana toenga ki nga inihi o te whanui, a, tae noa ki nga putu o te roa i hawhetia nei e te rua. Muri iho, ka teparatia ano e te Matotoru ki te mahinga a te whanui. Hei nga inihi te timatanga, a tae noa ki nga putu. Muri iho, ka teparatia ki te rua, hei nga inihi te timatanga, a tae noa ki nga putu. Koia tena, ko nga putu katoa o te rakau.

He Tauira.

He rakau, 30 putu te roa, 9 inihi te whanui, 2 inihi te matotoru ehia putu o katoa?

equation

Ko te Ritenga mo te Hokohoko.

Ki te mea e 246 nga taimaha o te tahi mea, Peke Witi, Poaka, aha ranei, te utu 4 pene mo te taimaha kotahi Kia mokio koe, ko enei taimaha me whaka herengi. Muri iho ka whaka-pauna. Hei reira ka tepara aiki te 4 pene. Ki te kitea te mahinga a tena 4 pene, koia tena ko te utu.

He Tauira.

equation

page 31

Ki te mea e 84 puliera, te utu mo te puhera 5 herengi, ehiamo katoa?

equation

Ko te Ritenga mo te Hoko.

Ki te mea e 75 puhera, te utu mo te puhera kotahi herengi, ehia mo katoa?

equation

Ko tetehi mahinga ano tenei.

equation

Ko te tetehi mahinga ano tenei.

equation

page 32

E 7 pene mo te iaari kotahi, ehia mo nga iaari e 647.?

He Tauira.

equation

Ko tetehi mahinga ano tenei.

equation

Ko tetehi mahinga ano tenei.

equation

Ka penei tonu te ritenga mo te hoko, he maha nga mahinga i roto i te utu kotahi. Engari, ko tetehi mahinga, he tata. Ko tetehi, he roa. Otiia, tirohia te huarahi tata o enei mahinga. Engari, kei nga Tepara anake te tikanga o te mahi. Waihoki, ko te Tepara anake e ako i te tuatahi, kia tino mohio i te ngakau, muri iho, ma te ringaringa e mahi ki runga i te Tereti, otira, ma raua tahi.

Heoiano ka Mutu i Konei.

Printed By G. Watson, Wellington, N. Z.