Kupo Whakahe Ki Te Kawanatanga.

I kiia mai ki a matou i roto i etahi huinga o nga Maori, i nui te mate i tau ki runga i nga Maori i runga i nga mahi a te Kawanatanga ko tetahi ki hoki a ratou he nui te whakararu a te Tari Maori me ona apiha i roto i enei tau kua taha ake nei i runga i nga ruri o nga whenua me nga mahi a nga Tiati i runga i nga whakataunga o nga take ki nga whenua me nga nohoanga o te Kooti. Akuanei i runga i te nui o enei tu mahi kua ahua tupato te nuinga o nga Maori ki te Kooti.

Apiti atu ki nga korero whakararu a te Kawanatanga i kiia e nga rangatira nunui e nga rangatira maha o te taha whakararo ara o te iwi o Ngapuhi me nga rangatira o te Tai Hauauru me te Tai Rawhiti hoki kua tangohia e te Kawanatanga etahi whenua kahore nei i hokona i tukuna ki a rotou i raupatutia ranei e ratou a whakahaerengi ana aua whenua ano he whenua no te Karauna e kitea ana hoki i roto i nga korero kihai enei whakapae i puta mo nga wahi katoa engari e tino whakahua ana i nga wahi i tau ai enei raruraru. I whakahuatia nga ingoa o nga poraka whenua i nga takiwa katoa, ahakoa kihai i uru nga poraka katoa ki enei i whakahuatia nei i mea ano nga rangatira ki te whakahua mai ano i etahi mehemea e pai ana nga Komihana. A i puta ano hoki etahi korero i Wairarapa i takahia e te Kawanatanga a ratou whakaaetanga ki nga Maori, nga whakaaetanga i tukuna ai etahi poraka nunui ki te Karauna, kihai i whakatakotoria nga rahui, kihai nga moni i utua, kihai ano hoki etahi whakaaetanga i whakamana, a he mea tika kia whakamana. He mea tika kia whai mana te Kooti Whakawa Take Whenua ka whakahuatia ake nei ki te whiriwhiri ki te uiui i aua take katoa me te tuku i te ripoata ki te Paremete ma tenei anake hoki e tau ai te tika, he maha hoki o aua whenua ekore e taea inaianei te whakahoki ki nga Maori ara nga whenua kua tukuna nei nga Karauna karaati ki nga Pakeha i nga tau kua hori ake nei.

Kei etahi whenua kahore i whakaurua e te Kawanatanga nga ingoa o nga tangata whai take ki roto i nga karati i tukuna ki era i tuku nei i nga whenua i raro i nga whakaaetanga me whakahoki tetahi wahi ki nga tangata nana i tuku ki te Kawanatanga. Ko tetahi o aua whenua ko te Mohaka-Waikari Poraka. Heoi kua tau he mate ki etahi Maori. I hanga e tetahi o nga kaiwhakahaere a te Kawanataga te rarangi ingoa o nga tangata whai take me te whakatakoto i nga rohe i te mea kahore ano i tukuna he patai ki te hunga whai take. No reira ka tau te he ki runga i aua whenua ko nga whenua o tetahi hapu e whakataua ana ki tetahi atu hapu, ko nga ingoa i tika kia whakaurua kihai i whakaurua. Kei tetahi poraka e 31,000 eka kotahi anake te ingoa i whakaurua, a kapea ake te nuinga o nga tangata whai take. I tukuna mai ano enei take ki te Paremete i roto i nga tau kua hori nei. I whakamatau ano te Paremete ki te tuku ora erangi kihai i mana. Ko te mea tika mo enei tu keehi me tuku ma tetahi Poari Whenua Maori e tino whai mana ana a kua whakahuatia i ko atu nei a me tino whaimana ki te kimi me te whakatau i nga take. I ahua kaha mai nga kupu whakapae mo runga mo nga whenua i uru ki roto i te Ture Ngawha. Kotahi mano koeamaero whenua o taua takiwa ekengia ana e taua Ture. Ehara i te mea i herea anake nga whenua e te Kawanatanga kei rukerukea e nga Maori erangi i tangohia mai ki a ratou te whakahaere a tarati mo nga tangata whai, take. E ki ana heoi nei te wahi o taua whenua. nui e whakahaerengia e meatia ana kia puta mai he hua ko te Taonehipi anake o Rotorua. I riihitia etahi whenua i reira i te ra kotahi mo nga moni reti wahi iti ka tae ki te £3,000 i te tau. A kua maha nga tau i kore ai e riro mai he moni o te reti. E ono nga tau i tatari ai ratou mo aua moni reti a no naia tata nei ka hamene ratou i te page 9Kawanatanga. E ki ana kua whakaae te Kawanatanga ki te tika o nga tono a nga Maori erangi whakairia e te Kawanatanga te Ture Whakawa Karanna hei arai i te hamene a nga Maori. He mea tika rane kia tau te miharo i ruarua ai te ngakau o nga Maori ki te tuku i a ratou moni me a ratou whenua kite Kawanatanga tiaki ai ara mehemea e tika ana nga korero a aua Maori ? Kei etahi atu keehi e ki ana nga Maori he tokomaha nga tangata e tino whai take ana e kapea ana i rungai te rarangi ingoa e tukua atu ana ki te kooti kahore e whakatika i enei he; otira he whaiti rawa ona tekiona poraka i Waikanae a naahitia ana he Ture hei. whakatika i enei he; otira he whaiti rawa ona tekiona, ai runga i nga whakahaere a nga Kooti kahore e ahei etahi Kooti te whakatikatika i nga he o mua. ko te mea tika mo ere tu keehi me pera me era kua kiia ake nei ara me tuku kia tao whai mana te Poari Maori ki te whakatau i te tika i runga i aua keehi.

Tena atu ano hoki etahi take i hono tonu te whakapuaki mai ki a matou ara ko nga ruri me nga take kahore ano i whakataua, ko te whakaroa i nga whakawa tuarua, kua, roa, atu nei te whakaaetanga mai, me te tini noa iho o etahi atu raruraru he mea tika kia whiriwhiria. E ki ana nga Maori o te Tai Rawhiti he nui te mato i tau ki runga i a ratou i runga i. te mea-tanga te Kawanatanga hei tiota tenanata ratou i raro i "Te Ture Karaati o (Turanga) Papati Pei, 1869," mehemea i meatia hei tenata kamana ratou. kua tika Kihai hoki i tika kia whakataua, te take ki tetahi Maori ekore nei e taea te tuku iho e ia ki ona huanga i tona matenga. He tika ano pea kua roa rawa i muri iho i te whakataunga o aua tu take e ahei ai te whakatika otrra he mea pai ano kia whakamatauria te whakatika.

Kei etahi keehi e whakaekea ana nga whakahe ki te Paremete anake. I rihiitia e nga Maori o te Tai Hauauru o ratou whenua ki te Pakeha i runga i nga tikanga e puta ai te pai ki waenganui i te Pakeha me nga Maori, a whakamana ana enei riihi e nga Komihana e Ta Wiremu Pokiha me Ta-Tirana Pere. I taua wa e noho ana etahi o nga Maori nana i tuku aua riihi i runga i nga whenua i hoatu e aua Komihana ki etahi atu tangata. A heoi nga whenua i mahue ki a ratou ko nga whenua kua rihiitia e ratou. I korerotia mai i whakaae nga Komihana kia rima te kau eka e hoatu ma ia tangata o ratou, i roto i nga rahui kua oti te here. Mehemea i puta taua whakaae-tanga kihai i whakamana. I muri iho i te tau 1880, he maha nga tono a nga Pakeha e riihi aua i aua whenua Maori kia whakahoutia nga riihi o nga whenua e pau nga tau i roto i nga tau kotahi te kau timata mai i te tau 1890, tae atu ki te tau 1900. Kihai nga Maori i whakaae ki aua tono a nga Pakeha no te mea i hiahia nga Maori ki aua whenua hei kainga mo ratou no te mea kei te noho noa iho ratou i runga i te whenua o te tangata ke. No te tau 1884, ka pahitia he Ture e penei ana nga tikanga mehemea e whakaae ana nga Maori ka ahei te hanga i nga riihi hou. Heoi kihai i whakaae nga Maori i runga i nga take kua whakaaturia i runga ake nei ara kahore o ratou whenua hei nohoanga mo ratou. Ka tohe tonu nga Pakeha, a i te tau 1887, ka tau tetahi painga kia ratou, ka pahitia hoki " Te Ture Whakatikatika 1887 i te Ture Whakataunga Rahui o te Tai Hauauru." Na i runga i nga tikanga o te tekiona 7 o taua Ture ka ahei te tuku riihi hou ki nga Pakeha mo nga tau e toru tekau ahakoa kahore e whakaae nga Maori. I ahei ano hoki te whakanuku ake i nga utu o nga reti te whakahoki iho ranei e nga apitireita. Akuanei kihai te nuinga o nga Maori i whakatu kaiapitireita, he torutoru nei nga tangata i pera no te mea kahore rawa ratou e whakaae kia whakahoutia nga riihi mo te takiwa pehea ake nei te roa, no reira ka whakaturia mai nga apitireita mo ratou i runga i nga tikanga o te Ture. Ko te nuinga o nga reti i kaha rawa te whakahokinga iho o nga utu. He nanakia rawa nga tikanga o taua tekiona he whakakaha rawa i te ringaringa o te tangata. I tangohia i nga Maori to ratou mana ki nga whakapainga i runga i o ratou whenua. E ki ana nga Maori i whakaritea ano nga tikanga mo nga whakapainga i te wa i riihitia ai aua whenua i te tuatahi ara i whakaitia iho nga utu o nga reti kia ea ai te mahi a nga Pakeha. Na nga Komihana i whakamana aua riihi. Kotahi tonu te takiritanga o te pene kore ake nga mana o nga Maori a ahakoa te nui o te whakahokinga iho o nga moni reti tuku ana nga riihi hou ki nga kaitango riihi mo nga tau e toru tekau. Araia ana te tini o te Pakeha ki te tango i aua riihi, murua ana nga Maori. E kitea ana i runga i nga korero i korerotia ki te aroaro ote Komiti Huihui o nga Whare e rua i noho i a Hepetema, 1890, e rua te kau nga Pakeha i riro i a ratou nga riihi hou o nga eka 18,000 mo nga tau e torutekau. A ko nga utu o nga moni retii whakahokia iho i raro i te tekiona 7 o te Ture o te tau 1887 i tae ki te £19,821 4s. 9d. Na ko etahi o aua Maori i te kimi haere noa iho i tetahi kainga hei okiokinga mo ratou, e ai hoki ta ratou kahore he whenua i ko atu hei nohoanga mo ratou, Kotahi te whenua i whakahokia iho nga moni reti i te £358 i te tau ki te £80 mo te tau. Ekore e tae te kimi i tetahi keehi hei rite mo te murunga a te Ture kia rite ki tenei. Koia nei tetahi take hei tohutohunga atu ki te Poari Whenua Maori kia whiriwhiria e ratou. Kua mea hoki matou i runga i te ngakau tika kia whakamarama atu i tenei wa, e te Kawana ko nga korero katoa e whakaatu ana i nga he me nga mate ahakoa i puta mai i te Pakeha i te Maori ranei me ata whiriwhiri a me kimi i tetahi tikanga hei whakamutu i enei tu mahi ake ake kua roa nei e mahia ana. Kotahi te raruraru i puta ake i runga i nga mahi a nga Maori he mea na ratou ki te karo kia kaua e pa ki a ratou nga tikanga o te ture e mea nei kia motuhake ki ia tangata tana whenua.

I puta mai tera i runga i to ratou hiahia kia awhinatia ratou i runga i ta ratou mahi tiaki i etahi whenua i tau ki etahi tangata i runga i te mana o etahi tiiti whakatu i a ratou hei kaitiaki.