[i roto i te reo Pākehā]

Te Whakaupoko O Te Tiriti

Ko te whakaupoko tenei o te Tiriti, e whakamarama ana i nga take i hangaia ai te Tiriti.

"Ko Wikitoria, te Kuini o Ingarangi, i tana mahara atawhai ki nga Rangatira me Nga Hapu o Nui Tireni, i tana hiahia hoki kia tohungia ki a ratou o ratou rangatiratanga, me to ratou whenua, a kia mau tonu hoki te Rongo ki a ratou me te ata noho hoki, kua whakaaro ia he mea tika kia tukua mai tetahi Rangatira hei kai whakarite ki nga tangata Maori o Nui Tireni. Kia whakaaetia e nga Rangatira Maori te Kawana-tanga o te Kuini, ki nga wahi katoa o te whenua nei me nga motu. Na te mea hoki he tokomaha ke nga tangata o tona iwi kua noho ki tenei whenua, a e haere mai nei.

"Na, kua pai te Kuini kia tukua ahau, a Wiremu Hopihona, he Kapitana i te Roiara Nawa, hei Kawana mo nga wahi katoa o Nui Tireni, e tukua aianei a mua atu ki te Kuini; e mea atu ana ia ki nga Rangatira o te Whakaminenga o nga Hapu o Nui Tireni, me era Rangatira atu, enei ture ka korerotia nei."

Ko te whakaupoko tenei, e whakamarama ana i nga take i tonoa mai ai a Kawana Hopihona e Kuini Wikitoria, Kuini o Ingarangi me ona wahi, ki te whakarite tikanga i waenganui i te Kuini, i nga rangatira o te iwi Maori. Ko te tino take kei nga kupu ra: "Na te mea hoki he tokomaha ke nga tangata o tona iwi kua noho ki tenei whenua, a e haere mai nei. Na ko te Kuini e hiahia ana kia whakaritea te Kawanatanga, kia kaua ai nga kino e puta mai ki te tangata Maori ki te pakeha e noho ture kore ana."

He tino marama rawa enei kupu. He tika hoki, kua tokomaha ke nga pakeha kua noho haere i nga motu e rua nei, nga mihinare me a ratau whanau, nga pakeha hokohoko taonga, nga pakeha patu tohora, nga pakeha o nga kaipuke, nga whanako, nga kohuru. E kiia ana e 500 nga herehere i oma mai i Poihakena, a noho haere ana i te takiwa o Pewhai-rangi i mua tata atu i te wa o te Tiriti. Kaore a te Maori tikanga e pa atu ki a ratau, engari ko ratau ki te whakatutu i nga Maori. Kaore hoki page 18i pa ki a ratau nga hire a te Kuini, i te mea kaore ano i pa te mana o te Kuini ki enei motu. E kiia ana e nga pukapuka a nga mihinare kotahi mano nga Maori i kohurutia e te pakeha i nga tau i mua atu o te Tiriti. A e rongo ana hoki tatau i a te Maori kohurutanga i te pakeha. He wa ture kore. Na reira te Kuini "ka hiahia kia whakaritea te Kawanatanga, kia kaua ai nga kino e puta mai ki te tangata Maori ki te pakeha e noho ture kore ana."

Na, ko te kupu nui ko tenei, 'E noho ture kore ana.' Na te hinengaro pakeha o te tangata nana i waihanga nga kupu o te Tiriti i titiro, ko te mate nui tera o Aotearoa o te Waipounamu, ko te mate tera e akiaki ana kia rongoatia ia-ko te ture kore. Ka papa te tikanga Maori, te mana o nga Rangatira Maori o te wa kai-tangata, o te wa kore tuhituhinga, ki nga whakaaro takitahi o te pakeha, o te pakeha kua rere mai ki waho o te taiapa o ona ake ture, kua mahue atu ra i a ia ki muri ki nga whenua i whakatipuria mai ai ia. Na, ko taua ture tenei e totoro mai nei ki te whai i a ia, ko nga maikuku roroa o Kuini Wikitoria i whakamaua e ia ki a Kawana Wiremu Hopihona.

Ko te wa tera o nga pakanga nunui a nga hapu Maori ki a ratau ano; kaore ano i tau te mauri o nga iwi i muri iho i nga whawhai a Hongi Hika, a Te Wherowhero, a Te Waharoa, a Te Rauparaha; he pu he paura nga taonga e whakamatea ana e nga whakaaro o ia iwi, o ia iwi i riro ai nga wahine rangatira, i hokohokona ai nga whenua. Ko te wa tera o nga hoko paraharaha. Ka popoke te pakeha ki te hoko whenua mona i Pewhairangi, i Hauraki, i Porirua, i te Waipounamu; he pu, he kaaho paura, he paraikete, he tupeka, he waipiro te utu. Ka maranga i nga pakeha maha noa atu nga kereeme mo te whenua Maori kotahi i raro i nga hoko a nga rangatira maha. Kei hea te ture o tera wa hei whakatau i te tika?

Kaore hoki ra o te Maori Kawanatanga i te wa i whakaeke mai ai te pakeha ki nga motu nei. Kaore i whakatoputia nga mana rangatira, te mana tangata, te mana whenua, te kupu o te ora o te mate ki te ringa o te tangata kotahi, e kiia nei he Kingi, he Tumuaki, he aha ranei. Kaore: i noho wehewehe tonu nga iwi, a Waikato, a Ngati-Haua, a Te Arawa, a Ngapuhi, a ia iwi, a ia iwi. A i roto i te iwi kotahi he maha ano nga wehewehenga hapu i raro i ona rangatira. Kei hea he kaupapa topu e tu ai tenei taonga te Kawaanatanga i runga i te tikanga Maori? E tika ana te mana rangatira o te Maori, engari i whaiti tonu te hekenga iho o tena mana ki te hapu kotahi, a he mea ano ki te whanau kotahi. Kaore he Kawanatanga o te Maori i whaimana ki te hanga tikanga mo te iwi Maori katoa.

Koia i whakaanga ai te haere mai a Kawana Hopihona ki Nga Rangatira Maori, i haria haeretia ai nga kape o te Tiriti ki nga topito o nga motu e rua, e whai ana i te whakaaetanga a ia rangatira, a ia rangatira. Kua kiia i runga ake ra e 512 nga Rangatira Maori i tuhi i a ratau tohu, i o ratau ingoa ranei ki te Tiriti o Waitangi.

Hei muri ake nei au whakamarama ai i te ritenga o tenei kupu "Kaw-page 19anatanga," o enei kupu "Mana rangatira": engari me ki noa ake i konei kia marama ra ano i te tangata te ritenga o aua kupu, ka marama ai hoki ki tona hinengaro nga tikanga o te Tiriti o Waitangi.

Tenei ano tetahi wahi o te whakaupoko hei whakaarohanga ma tatau, ara, ko te "mahara atawhai o Kuini Wikitoria ki nga Rangatira me nga Hapu o Nui Tireni, tona hiahia hoki kia tohungia ki a ratau o ratau rangatiratanga, me to ratau whenua, a kia mau tonu hoki te rongo ki a ratau me te ata noho hoki." Ko nga kupu enei e awhitia nei e nga mahara o te iwi Maori, ka tohungia ki a ratau o ratau rangatiratanga me to ratau whenua. Waiho ra kia whakatakitakina nga kawenata e toru o te Tiriti e kitea ai te whakatinanatanga o tena mahara a Kuini Wikitoria.

Me kaati i konei nga kupu mo te whakaupoko o te Tiriti. Ka mohiotia ko te tino whai a te Kawanatanga o Kuini Wikitoria kia taka a Nui Tireni, me te iwi pakeha, Maori e noho ana i konei, te tangata, te whenua, ki raro ki te mana o tetahi Kawanatanga.