No. 45.—Petition of Wahanui, Taonui, Rewi Maniapoto, and 412 Others.

[Petition printed, see Parliamentary Paper, J.-l.]

I am directed to report as follows:—

That the Committee has not thought it necessary to summon any of the petitioners to give evidence on this petition; but a considerable amount of evidence has been given on other petitions bearing incidentally upon its allegations. After careful consideration the Committee has arrived at an opinion that the complaints and fears expressed are too well-founded, and that the apparent desires of the petitioners are reasonable. The Committee therefore recommends the petition to the favourable consideration of the House when the Native Committees Bill and the Native Land Sales Bill are before it. Of course, the Committee cannot pronounce upon the allegations respecting boundaries or tribal rights.

[Translation.]
No. 45.—Pukapuka-inoi a Wahanui, Taonui, Rewi Maniapoto, me etahi atu e 412.

E inoi atu ana matou kia tino tirohia e koutou, kia tino whakaarohia ano hoki nga mea e whakapouri nei ia matou, e arai mai nei i mua i o matou aroaro; na te mea, ko aua tikanga e whakapouri nei ia matou, i ahu mai ia koutou i te pakeha te nuinga, ko te take, na runga i nga ture e hanga ana e koutou.

Kua tino tirohia hoki e matou te aronga o te mahinga a nga ture i hanga nei e koutou, i te tuatahi tae mai ana ki o tenei ra, e ahu katoa ana te aronga o aua ture ki te tango i nga painga i whakatuturutia kia matou e nga wahi tuarua tuatoru o te Tiriti o Waitangi, i tino whakapumautia ai te tino rangatiratanga, me te kore ano hoki e whakararurarua ta matou noho i runga i o matou whenua.

Ko nga ture katoa i hanga nei e koutou mo te taha ki o matou whenua, kaore rawa matou i kite painga i roto o aua ture, ana Whakamahia ki te whakarite whakawa ki runga ki nga whenua Maori i roto i nga Kooti Whenua Maori ki Kemureti me era atu wahi; a, kua waiho aua tikanga e mahia nei ki nga Kooti Whenua hei tikanga whakapouri hei pikaunga taimaha ano hoki ki runga kia matou. Na runga i to matou kuare ki te whatu o roto o aua ture, riro ana matou te whakawai e nga Horo Whenua me a ratou tangata, kia tukua etehi o matou whenua kia Kootitia kia tuturu ai o matou whenua kia matou; E Pa ma, i runga i te tukunga atu o etehi o matou whenua kia Kootita, no wai te mana i tuturu ki runga ki aua whenua? He pono, i puta mai ano ki nga Maori he Tiwhikete hei whakaatu i tona tika ki runga ki te whenua i te mutunga iho o aua whakawa, otiia, na runga i te matau o te pakeha, wairangi noa te Maori ki te whakaae ki nga Roia e whakaturia mai ana e nga Horo Whenua, tohu noa matou, e no matou aua Roia; kaore, he kumekume i nga whakawhakanga kia roa, kia nui ai nga moni e pau, kia kore ai nga Maori e kaha ki te utu, kia hopu ai o ratou ringa ki te whenua, tona tukunga iho, mau ana ko te wairua i nga Maori, ko te whatu, riro ke ana i nga Horo Whenua.

Kua oti hoki matou te karapoti e nga mahi nanakia katoa, e nga mahi whakawai a nga Horo Whenua tae mai ana ano ki etehi o nga Maori, me nga awhekaihe kua oti nei te here e nga Kamupene kia ratou, hei taki atu ia matou ki roto ki nga kupenga a nga Kamupene.

I runga i te nui rawa o to matou raruraru ki te kimi i etehi tikanga hei wawao i o matou whenua, i nga mate kua oti nei te whakatakoto, ka ui matou mehemea kaore he ture hei peehi mo enei mahi kino, ka utua mai kahore, heoiano tona tikanga me haere tahi ki te Kooti.

Na ia matou e kaha ana ki te pupuru i o matou whenua, e mohio ana matou kei te tahuri to koutou kawanatanga ki te whakatuhera i to matou takiwa, ia koutou e mea nei ki te hanga i nga Rori, i nga Ruuri teihana, me nga Rerewe, koia ka whakawatea i te ara hei mahinga mo enei mahi kino ki runga ki o matou whenua i te mea kaore ano i hanga paitia nga tikanga mo nga ra e takoto mai nei.

Me whakaae atu koia matou ki enei tikanga e mahia nei i runga i te kupu kore?

Ko ta matou kupu tenei, ki te waiho ko enei tikanga kua whakahuatia ake nei hei tikanga mo nga ra e takoto mai nei, e mahara ana matou kaore e tika kia whakatuheratia to matou takiwa ki enei tikanga whakarihariha.

He aha te pai kia matou o nga Rori, o nga Rerewe o nga Kooti Whenua, mehemea ka waiho enei hei ara rironga mo o matou whenua, ka ora noa atu hoki matou ki te noho penei, kaua he Rori, kaua he Rerewe kaua he Kooti, otiia, e kore matou e ora mehemea ki te kahore atu o matou whenua ia matou.

E hara i te mea e kuare ana matou ki nga painga e puta mai ana i roto i te oti o nga Rori o nga Rerewe, me era atu mahi pai a te Pakeha, kei te tino mohio matou, e ngari, ko o matou whenua te mea pai ake i enei katoa.

Ko nga mea tenei e whakapouri nei i a matou ko nga mea kua oti nei te whakamarama iho.

I roto ano i te tau nei, i whiriwhiria ai e nga hapu etehi tangata hei whakahaere i te rohe o to matou whenua, ki te whakaaraara pou hei tohu mo nga whenua e toe mai ana kia matou e tuku atu nei i tenei Petihana, kaore nei te Pakeha ki ta matou mohio iho e whai paanga ana ki te whenua i runga i te ritenga o te ture.

Ka tono atu tenei matou kia whakamana mai e to koutou tino Whare enei tikanga ka tonoa atu nei.

1.	E hiahia ana matou kia kore matou e mate i te nui rawa o nga rorerore o te whakamahinga o te Kooti Whenua Maori i te whakamahinga i o matou take whenua; kia wehe atu ano hoki nga tikanga tahae, nga mahi haurangi, nga mahi whakatutua tangata, me nga mahi whakarihariha katoa e aru nei i muri i nga nohoanga o nga Kooti.
2.	Me hanga mai ano hoki e te Paremete, tetehi ture hei whakapumau, i o matou whenua kia matou, me o matou uri, mo ake tonu atu, kia kore rawa e taea te hoko.
3.	Kia waiho ma matou ano e whiriwhiri nga rohe o nga Iwi e wha kua whakahuaina ake nei, me nga rohe o nga hapu o roto o aua Iwi, me te aronga o te nui o te paanga o ia tangata ki nga whenua o roto o te whakahaerenga rohe ka tuhia iho nei ki tenei Petihana.

Koia tenei te rohe?—

Timata i Kawhia, ka rere mai ki Whitiura, tapahi tonu mai i runga o Pirongia, ka heke iho ki runga o Pukehoua, ki te puau o Mangauika, haere i roto o Waipa, te puau o Puniu, haere i roto o Puniu, te puau o Wairaka haere tonu, Mangakaretu, haere i uta, Mangere, ka makere ki roto o Waikato, haere tonu te puau o Mangakino haere tonu i roto o Waikato, te puau o Waipapa, haere i uta, te Parakiri, rere tonu Whangamata, Taporaroa, ka makere ki roto o Taupo, te au o Waikato, i waenganui o Taupo, ki Motuoapa, te Tokakopuru, Ngutunui, te Kopiha, te Whakamoenga, te Riaka, te Matou, rere tonu Hirihiri, Tauranga, rere tonu i roto o Tauranga te matapuna, ka tapahi i runga o Kaimanawa, te matapuna o Rangitikei, haere, i roto o Rangitikei, te Akeake, haere i te rohe o Ruamatua, te matapuna o Moeawhango haere i te rohe o Rangipo, Waipahihi, ka makere ki Waikato ka haere i te au o Waikato, Nukuhaupe, ka kati ki Paretetaitonga, ka huri ki tua a Paretetai-page 11tonga, te Kohatu, Mahuia, te Rerenga o Toakoru, te Tukatai, Piopiotea, te Ruharuha, Hautawa, te Hunua, Manganui, te Murumuru, te Iringa o te Whiu, te Makahiroi, Pukehou, Huirau, ka makere ki roto o Whanganui, Paparoa, haere i roto o te awa a Paparoa, te Maanga a Whatihua, rere tonu i roto o Paparoa, Makahikatoa rere tonu, ka piki i te Upoki o Purangi, te Ruakerikeri, te Puta o te Hapi, rere tonu te Arawaere, te matapuna o Pikopiko te Tarua te Kaikoara, te Patunga o Hikairo, te Hiekie, ka makere ki Ohura rere tonu te Whauwhau, Kokopu, Oheao haere i roto i Oheao, te Motumaire, piki tonu i te hiwi o te Motumaire, ka heke ki Taungarakau, rere tonu te puau o te Waitanga, haere tonu, te Rerepahupahu haere, Opuhukoura, te Hunua, te Rotowhara, te Matai, Waitara te Matawai o Waipingao, ka puta ki te puaha, e ruatakeu maero ki te Moana nui, rere atu i waenga moana, ki te taha hauraro, ka huri mari ano ki Kawhia ki te timatanga.

4.

A te wa e rite ai enei whakaritenga mo te aronga ki te whenua, me whakatu mai e te Kawanatanga etehi tangata whaimana, hei whakapumau i a matou whiriwhiringa me a matou whakaaetanga ki runga i te ritenga te ture.

5.

A te wa e oti ai te whakatau o te nui o te paanga o ia tangata o ia tangata ki te whenua, ka hiahia te tangata ki te reti, e kore e mana te reti e whakaritea e tona kotahi, e ngari me panui marire ki roto ki nga nupepa kua oti te whakarite mo taua mahi, hei whakaatu i te takiwa e hokona ai te riihi o aua whenua e hiahiatia ana kia retia, kia ahei ai te katoa te haere mai ki te hokonga o aua riihi.

E hara i te mea he heiahia no matou ki ta pupuru i nga whenua o roto i te whakahaerenga rohe kua tuhia iho nei ki tenei Pitihana kia puru ki te Pakeha, ki nga mahi reti, ki nga Rori ranei kia kaua e mahia ki roto; i nga mahi ranei a te iwi nui kia kaua e mahia; e ngari he hiahia kia kore atu nga mahinga a nga Kooti Whenua ia ratou e mahi nei.

Kia mohio ano hoki koutou, ki te whakaaetia mai ta matou Pitihana ka tino awhina matou ki nga ritenga e nui haere ai nga ara, e puta mai ai nga painga ki tenei motu; a ka tino inoi tonu atu matou kia tino manakohia e koutou tenei Pitihana.

Ko nga kai awhina enei i tenei Pitihana ka whakapirihia mai nei ki tua.

Kua whakahaua ahau kia ki penei:—

Kahore te Komiti i whakaaro kia tonoa etahi o nga kai-pitihana kia haere mai kia whai kupu mo runga i tenei pitihana, engari he maha nga korero o runga i etahi pitihana e eke mai ana ano ki runga ki nga putake o roto i tenei pitihana. Kua tuturu te whakaaro o te Komiti i runga i te ata whiriwhiri tera ano kei te tika nga whakahe me nga wehi e whakapuakina mai nei e nga kai-pitihana, a e marama ana a ratou e hiahia. No reira ka whakahau te Komiti kia whakaarohia paitia e te whare tenei pitihana a te wa e korerotia ai te Pire Komiti Maori me ta Pire Hoko Whenua Maori. Engari hoki e kore e ahei te Komiti ki te whakatau mo nga rohe me nga take ranei o nga iwi ki te whenua.