page 63

Pire Hei Tautoko 1 Nga Mahi Nunui A Hei Whakanohonoho Whenua Ki Te Tangata.

No tenei ahiahi ka whakahaerea ano te korero i nukuhia ra i nanahi, mo te Pire e mau iho nei te ingoa.

Ka mutu nga whai-korero a nga mema Pakeha tokorua mo te Pire, ka tu atu ko—

Henare Kaihau (mema Maori o te Tai Hauauru) —E te Pika, e tu ake ana ahau ki te whakamoemiti atu ki te Kawanatanga mo tenei Pire kua whakatakotoria mai nei e ratou ki te aroaro o te Whare. E tino marama ana, ki te kore e namangia e tatou he moni, e kore e taea e tatou te hanga nga reriwe e hiahiatia ana e nga iwi o ia takiwa o te koroni, me te hanga rori me te whakaotioti i nga rori kua timatatia te mahi i nga takiwa kaore ano kia whiwhi noa i tena mea i te rori. Engari, e te Pika, i runga i taku titiro iho ki te rarangi wehewehenga o nga moni e apiti iho nei ki tenei Pire, kaore ahau e kite ana i tetahi moni e noho ana i roto i taua rarangi hei hanga i te reriwe i tino kaha nei taku tono atu ki tenei Whare kia mahia, ara te reriwe i Pukekohe ki Waiuku. He iti noa iho nga moni e pau ina mahia taua reriwe, kua uiuia e au, a kua whakaaturia mai ki au e nga tangata mohio, tohunga, e kore e neke atu i te £45,000 nga moni e pau i te hanganga i tena reriwe; a he nui noa atu nga utanga e haere ma runga i tena reriwe e ka mahia. Ki taku mohio ka tino tae ki te rima mano i ia tau nga kau e haria atu ki Akarana ma runga i taua reriwe, o roto i te takiwa whenua e ki nei ahau kia mahia taua reriwe ki reira, me era atu utanga maha noa iho hoki. Kaore ahau e korero roa i naianei mo tena reriwe, engari me whakaatu atu ahau, kia noho Komiti te Whare nei mo runga i tenei Pire, katahi ahau ka tono kia whakanohoia tetahi moni ki roto hei hanga i tenei reriwe. Kaati, mo runga mo te £50,000 hei hoko whenua Maori, e noho nei i roto i te Rarangi Apiti ki te Pire nei. Ko tena mahi ko te hoko whenua Maori a te Kawanatanga te tino mate kino e tangihia nuitia ana e nga iwi Maori o te Motu nei i roto i enei ra A, e te Pika, ka tino tono atu ahau kia ata tirohia mai e nga mema honore o nga taha katoa o tenei Whare tenei take nui. Kei te mohio hoki nga mema honore e tino iti rawa ana nga eka whenua kei te toe ki nga iwi Maori o Aotearoa; a e kore hoki tenei Whare e kore te mohio ki tenei ahua na, ki te mau tonu tenei mahi hoko whenua e mana nei i naianei, taro ake nei, ka kitea kore rawa he eka whenua kotahi e toe ki nga iwi Maori o Aotearoa. Kua kite ahau he maha nga poraka whenua Maori e hiahia ana te Kawanatanga ki te hoko i naianei. I kite ahau i tena i roto i tetahi pukapuka o te Paremete e whakaatu ana i nga ingoa o nga poraka whenua Maori kua ekengia e nga hoko a te Kawanatanga i naianei. Kei roto i te takiwa o te Tai Hauauru o tenei Motu, e tu nei ahau hei mema, ka nui nga poraka kua timataria te hoko e te Kawanatanga. Koia ahau i ki ake ai, me tino tahuri tenei Whare ki te whakamutu rawa atu i te hoko Whenua Maori i tenei tuunga ano o te Paremete. Me whakamatau ahau ki te whakamarama atu ki te Whare i te ahua o taua mahi hoko whenua Maori, e ai ki toku whakaaro. He tokomaha nga koroheke me nga kuia Maori kei roto i te takiwa e karangatia nei ko te Rohepotae te ingoa, na ko aua Maori kaumatua o te Rohepotae—ara, tetahi wehenga nui o ratou—kua tuku tono kia whakaputaina atu he penihana ma ratou i raro i nga ritenga o te Ture Penihana Kaumatua. Kua tae atu ratou ki te apiha a te Kawanatanga mo taua takiwa, a koia tenei te whakaatu a taua apiha ki a ratou: kaore ratou e ahei ki te tono penihana i raro i taua ture ki te kore ratou e [gap — reason: damage] atua hoko i o ratou whenua katoa ki te Kawanatanga. I pena te whakamaramatanga atu ki a ratou, a mehemea ka hoko ratou i o ratou whenua, heoi, kua whenuakoretia ratou, a kia whenuakoretia ra ano ratou katahi ratou ka mana ki te tango penihana i raro i taua ture. Ki taku mohio, me ki ake ahau, e tae ana pea ki te rima tekau nga Maori tino koroheke rawa o taua takiwa. Kaati, ko tenei mate e hara i te mea ka pa ki runga anake ki nga iwi Maori, engari ka eke ano ki runga ki nga tangata katoa o tenei koroni. I roto i tenei tau i mahue ake nei ka haere mai etahi rangatira Maori o Waikato ki konei, ki Poneke nei, whakatakoto ai i a ratou page 64take ki te aroaro o te Pirimia. A i to ratou taenga mai ka horahia katoatia atu ki a ia nga mate e ki nei ratou e pa ana ki runga ki nga iwi Maori i roto i o ratou takiwa, a i tino kaha ratou ki te korero mo te mahi hoko Whenua Maori, ko te tino mate kino, taumaha rawa tena, e peehi nei i a ratou, a i penei te kupu whakautu atu i ta ratou korero i reira, tera e mutu te mahi hoko a te Kawanatanga i o ratou whenua. Kaati, kua taka nga marama tekau ma rua i naianei i muri o te putanga atu o tena kupu, a e haere tonu nei te mahi hoko a nga Apiha Hoko Whenua a te Kawanatanga i nga whenua o nga Maori, kaore ano kia mutu noa. No reira ahau ka patai penei atu, no wai koia te mana kaha, no nga Minita ranei o te Kawanatanga, no te Tari Hoko Whenua ranei ratou ko ona apiha? A i te mea e pena ana te aronga, e tino tika ana taku tono atu ki te Kawanatanga kia hangaia mai he turehei whakakore atu i nga mate e patu kino nei i te iwi Maori. Mo runga mo te £50,000 e noho nei i roto i te rarangi o tenei Pire, e meatia nei hei moni hoko Whenua Maori, e tono atu ana ahau ki tenei Whare me patu atu tena moni. Me whakapeau ke taua £50,000, me whakapau hei hoko whenua mo nga Maori kore whenua, ara, mo nga Maori i murua nei o ratou whenua e te raupatu a te Karauna. E tino mohio ana au ki te kore e whakamutua e te Kawanatanga tena mahi hoko Whenua Maori, tena e waiho hei mate nui, ehara i te mea mo nga iwi Maori anake, engari mo te koroni katoa. I te tau 1887 ka timata nga hoko tuatahi a te Kawanatanga i roto i te takiwa o te Rohe Potae, a mai ano i taua tau tae mai ki te tau 1899 e haere tonu nei tena mahi hoko; a ko te koroni kei te utu i te itareti o nga moni i wehea hei hoko i nga Whenua Maori. A ko tetahi wahi o tenei moni hou ka namaia nei i naianei, ka wehea ano hei whakaea i nga itareti o nga moni e whakapaua ana ki runga ki nga hoko whenua Maori. Kua maha nga kererotanga o enei mate ki tenei Whare, a kua tino penei te whakaaro a nga iwi Maori i naianei, me hoatu ma ratou ano e whakahaere, o ratou whenua me a ratou mea katoa. Me whakaatu ahau i naianei i etahi poraka whenua Maori kua paangia e te ringa o te Tari Hoko Whenua Maori. Ko nga Maori no ratou kaore e tukuna ana kia riihi ana i aua whenua, o ko aua whenua nunui kei te tupungia haeretia e nga taru kikino, me era atu mea, i runga i te kore o te Kawanatanga e whakaae ki te wewete atu i nga here e tau ana ki runga. Me tahuri ahau ki te whakamarama atu ki te Whare i nga take i tino kaha rawa ai te whakahe a nga iwi Maori ki tenei tikanga hoko whenua e mana nei i naianei. Tera tetahi whenua pai kei te takiwa o Kawhia. E tino mohio ana ahau he whenua pai rawa ata taua whenua. Na, tera tetahi Maori i hoko i tona paanga ki taua whenua ki te Kawanatanga. E toru tekau ma ono eka te nui o te paanga o taua tangata. Te utu i te eka i hoatu ki a ia i te hokonga ai 5s. 6d. i te eka. Nga eka kua hokona e te Kawanatanga e ono eka. Ko te utu tika mo taua whenua e rua pauna mo te eka. Tera ano tetahi poraka whenua, i taua takiwa ano, e rua tekau ma rua nga eka o te tangata kotahi i roto. Kua hokona tera e te Kawanatanga mo te 2s. 6d. mo te eka. E rua tekau ma iwa nga eka o taua poraka kua riro i te Karauna. Tera ano tetahi atu poraka, i taua takiwa ano, kua hokona e te Kawanatanga mo te 1s. 6d mo te eka. Ko te utu tika mo taua whenua e rua pauna mo te eka. Tera ano tetahi atu poraka, kei taua takiwa ano, e whitu tekau ma toru nga eka o te tangata kotahi i roto, a hokona ana e te Karauna nga eka tekau ma wha mo te kotahi pauna mo te eka. Ko te utu tika mo taua whenua kei te rima pauna tae atu ki te whitu pauna mo te eka. I runga i nga utu e hoatu nei e te Kawanatanga mo aua whenua, mehemea tera tetahi tangata Maori kotahi mano ona eka, a hokona ana e te Kawanatanga i runga i ana tu utu e hoatu nei mo nga whenua Maori, tera e eke ki te wha mano pauna (£4,000) te ruihitanga o taua Maori, a whiwhi ke ana ko te Kawanatanga i taua wha mano. A ka pau katoa tona whenua te hoko, kei whea he whenua hei oranga mo nga tamariki a taua tangata? Te tukunga iho ka riro ma te koroni ratou e whakaora, a ka hoatu i tetahi rua eka pea hei kainga mo ratou. E hara rawa tena i te huarahi tika hei whakahaerenga ma koutou, ara, ma te Pakeha, ma te iwi kua whiwhi i nga page 65matauranga, i a matou i to iwi Maori. E tino rongo ana ahau ki tenei iwi, ki te Pakeha, he tangata pono, he tangata mahi tika, he tangata whakaaro marama, a na reira, ki taku mohio e tika ana kia tahuri ratou ki te ata rapu i te whakaaro tika hei whakahaere ma ratou ki runga ki a matou, ki nga iwi e tautoko pono ana i te mana o te Kuini, mai o nga ra o mua tae mai ana ki naianei. E kore pea hoki tenei Whare e kore te whakaaroha mai ki te tangi a nga iwi Maori o nga Motu e rua, e tangi kino nei i roto i enei tau maha, kia tahuri mai tenei Whare ki te whakaora i a ratou i roto i enei mate taumaha e peehi kino nei i a ratou. Ki taku mahara i rongo ahau ki te Pirimia e whakaatu mai ana ki tenei Whare tena e whakatakotoria mai he Pire i tenei tuunga o te Paremete hei whakarite pai i enei raruraru o te iwi Maori e korerotia nei e au. He nui rawa atu toku hiahia kia kite ahau i te whakatakotoranga mai o tena Pire i tenei tuunga o te Paremete. Ki te kore e homai tena Pire i tenei tuunga o te Whare, heoi, ka mohio tatou, kua tuturu mate te iwi Maori, e kore rawa e maranga te pane ki runga a muri atu. Na reira, e te Pika, e tino ki atu ana ahau ki tenei Whare, i te mea e whai reo ana nga iwi Maori i roto i tenei Whare i a matou i nga mema Maori tokowha e tu nei hei mangai mo ratou, me mahi tena Pire i naianei tonu, i te mea hoki kua tino rongo nei ahau i nga taha e rua o tenei Whare e ki ana kia homai taua Pire i tenei tuunga o te Paremete. Ko matou ko nga mema Maori tokowha e tu ana hei mangai mo nga iwi Maori o te koroni. A e kore ranei e whakaaetia mai, ma matou e tohutohu atu nga huarahi e mohiotia ana e matou hei haerenga ture mo nga iwi Maori e ora ai? Me ki atu ano ahau, i roto i enei tau maha te mahi a ia Kawanatanga he rapu huarahi e taea ai e ratou te hanga i te ora mo te iwi Maori; a kaore ano i taea e ratou, engari katahi ka tino mate rawa atu nga iwi Maori i runga i a ratou mahi. Kaore rawa i penei te mate i nga ra o mua. E ui atu ana ahau mebemea ki te homai e tenei Whare ki a matou te mana e inoitia atu nei, ara, ma matou ano e whakahaere o matou whenua, a matou mahi, me a matou tikanga, ka puta ranei tetahi ritenga i roto i tena ahua e takahia ai te mana o te Kuini? E tino mohio ana ahau e korero tika ana ahau i au e ki atu nei, mehemea ki te homai e tenei Whare ki a matou te mana ki te whakahaere i o matou whenua me a matou tikanga, ka tino tutuki i a matou ki nga painga e kore rawa e taea e tenei Whare, ahakoa pewhea to koutou kaha, a ma matou ano e tiaki e tupato kia kaua rawa e takahia e whakararurarutia ranei e matou nga ture a te Kuini. Kaati, i te mea kua tata te pau o taku taima, hei kupu whakamutunga maku, me kaha taku ki atu ki tenei Whare he tino mea nui tenei me tere tonu te whakatakoto mai, i roto i nga ra o tenei tunga o te Paremete, o tetahi Pire whakaora i te iwi Maori, i runga i nga tikanga marama e kore ai ratou e takahi i nga ture o te koroni. Me pewhea koia ratou e ora ai, e tupu haere ai, ki te kore e hoatu tena painga? He nui noa atu nga hoia hei tiaki i te ora o tenei koroni, he nui noa atu nga Tiati me nga Kaiwhakawa hei hapai, hei whakahaere i te mana o te ture; me nga pirihimana, me era atu apiha maha noa iho hei mahi i nga mahi kua oti te whakarite ma ia tangata o ratou. Na reira, e te Pika, ka tino kaha rawa atu taku tono atu ki tenei Whare kia whakaaetia mai te Kaunihera Maori e inoitia atu nei e au, kia abei ai nga iwi Maori ki te whakahaere tika i a ratou, me a ratou tikanga, i runga i nga nuarahi e mohiotia ana kei reira te ora mo ratou.

Te Roretana (Hon. Mr. Rolleston, mema mo Riccarton).— Ka nui taku whakapai ki nga korero a te mema Maori kua mutu ake nei. Ki taku nei whakaaro ka nui te kore mohio o te Kawanatanga ki te whakahaere i nga mea e pa ana ki te iwi Maori, a na reira ka tika ano nga mema Maori ki te ui ki te take i tukua mai ai ratou kia uru hei mema mo te Whare nei me te kore rongo o te Whare nei ki a ratou korero. Engari ki te ata hurihuri ratou i te take i penatia ai ratou tena ano e kitea e ratou. Ina hoki, i nga ra o mua ka pooti te Whare mo tetahi Pire, mo tetahi atu mea ranei, a mehemea kaore taua Pire, taua mea ranei, e pa ana ki te iwi Maori, ko te tikanga ia i mua waahi ai nga mema Maori, tokorua ki tetahi taha, tokorua ki tetahi taha. I mua kaore nga mema Maori e tautoko i te taha kotahi anake, page 66engari i naianei kua pera ratou, kua whai i nga take Pakeha, kua kore e aro ki nga mea Maori anake. He pono tenei korero aku, a ka waiho e au hei hurihuri ma ratou.…

Tenei ano te roanga atu o nga korero a Te Roretana, me titiro i Hansard.

Tokorima nga mema Pakeha i whaikorero i muri i a ia, no te mutunga o ratou ka tu ake ko—

Hone Heke (mema Maori te Tai Tokerau).—E kore e pau i a au hawhehaora. E hiahia ana ahau ki te korero atu mo nga huarahi e whakapaua ai enei moni, kei te whakaae atu ahau ki nga kupu a etahi o nga mema kua mutu ake te korero, e ki nei, tino pai atu mehemea ka tukuna tenei take ki tetahi Komiti o tenei Whare mana e whiriwhiri, a ko nga moni katoa e wehea ana me ata whakanoho ki te taha o ia raina reriwe e whakaarohia ana kia mahia. Mo te taha ki etahi o nga raina e whakaingoatia ana i roto i nga whakararangitanga ingoa o te Pire nei, i runga i te iti rawa o te moni huihui e wehea ana hei mahi i ana reriwe katoa, ki taku mohio he pai rawa me whakapau tena moni ki runga anake ki a tatou reriwe matuaiwi nei. He pai rawa atu tera ki taku mahara. Mo te taha ki te raina iwituaroa o Aotearoa, ki taku mabara ka ea mai te nuinga o tena £300,000 i runga i nga rakau tera e utaina ki runga ki taua reriwe hei harihari maua. A, i runga i tetahi ahua tirotiro, i te iti rawa o taua moni, taku mahara, pai atu te whakapau anake ki runga ki nga raina pakupaku ara, i Te Kawakawa ki Kereamataone, i Te Awaroa ahu atu whaka-raro, i Kihipane ki te Karaka, me era atu raina pakupaku. Ki taku mahara me whakapau atu taua moni ki runga ki tetahi o ena whakaaro e rua aku kua tohungia atu nei e au. Hei kupu whakamutunga maku me whakapuaki ahau i etahi korero mo runga mo te mahi hoko whenua Maori. Taku mahara tuturu, mai o mua tae mai ki naianei, e mate ana nga iwi Maori i runga i enei ture Whenua me enei tikanga e mana nei i naianei. Ko nga here e mau nei i runga i nga whenua Maori, tona tikanga e rite ana ki tetahi taake taumaha. E ki ana etahi tangata kaore nga whenua Maori e utu reiti ana, he korero pohehe tera. E tika kau noa ana pea i runga anake i te tangi kau o te kupu, engari mehemea ka ata whakaarohia te ahuatanga me te tutukitanga o nga ture e pa ana ki runga ki nga whenua Maori, ka kitea e tino tika ana kia kiia, ko te taake taumaha tuatahi e utua ana e nga whenua Maori, koia tena, ko nga here e utaina ana ki runga ki aua whenua. Ta te mea ko te here kei te whakahoki iho i te wariu o te whenua, kei te arai atu i nga Maori kia kaua ratou e whiwhi ki nga painga o nga makete o waho, me te moni nui mo o ratou whenua. Kaati mo tena. Na, ko te tiute pane-Kuini mo nga whenua Maori tetahi, e utua ana tetahi tekau pauna ki te Kawanatanga i roto o ia rau pauna o nga moni wariu o te whenua. E ka hokona tetahi whenua Maori ka tangohia tena moni i roto o nga moni utu o te whenua. Na, me titiro tatou ki nga whenua Pakeha, e utu ana koia ratou ki a pera rawa te nui o te utu pane Kuini? Kore rawa. A he aha te tiute e utua ana e ratou. Kotahi tekau ma rima anake hereni i roto i te rau pauna. Ka tino rereke noa atu tena. A he maha nga tau e mana ana tena tikanga. E whakaatu ana ahau i enei ahua kia mohio ai nga mema honore tae noa ki nga iwi katoa o waho, e akiaki mai nei ki te Kawanatanga kia hohoro te hokohokona nga whenua Maori i raro i enei ture e mana nei i naianei. Kei te tino he rawa atu te tono atu ki nga Mana Whakahaere o enei ra kia haere tonu ta ratou hoko i nga Whenua Maori i runga i enei tu huarahi, i runga i te akiaki, i te whakawehiwehi ranei. Na ka tae tenei wahi o taku korero ki nga whenua riihi a te Maori ki te Pakeha. Ko ena whenua e utu taake ana i raro i te ture taake whenua, engari he hawhe te taake e utua ana, a e riro ana ma te kai-riihi e utu. Engari i naianei kua hurihia ma nga Maori no ratou nga whenua e utu, ta te mea ko te Ture nana i whakatikatika "Te Ture Taake Whenua, 1895," e mea ana, me tango mai e te tangata kei a ia te whenua e riihi ana, i roto i nga moni reti e tika ana kia utua ki te Maori nona te whenua, no reira, eke ana tena kawenga ki runga ki te Maori. Kaati, kei te pera ano hoki te tikanga mo nga reiti, ko te hawhe anake o nga reiti e meatia ana ma nga Maori e utu, engari, kaore rawa te kai riihi e utu ana i aua reiti, engari e tango-page 67hia ketia ana i roto o nga moni reti e tika ana kia utua ki nga Maori: no reira eua taumahatanga katoa kaore e pa ana ki runga ki nga Pakeha. Heoi ano te mea e pa ai ki nga kai-riihi, me whakamau rawa ki roto ki nga rarangi o te pukapuka riihi. I te takotoranga o te Pire Taake Whenua ki te aroaro o te Whare, kiia ana, kaore nga iwi Maori i te utu taake, no reira ka tika kia hanga he tikanga kia ahei ai nga kai-riihi ki te pupuri i nga moni reti a nga Maori, hei utu i nga taake e whakataua ana ki runga ki aua whenua Maori e takoto riihi ra. Kaati, e tino he ana tena tikanga, ta te mea ko nga riihi katoa o nga whenua Maori o mua atu o te paahitanga o "Te Ture Taake Whenua, 1895," i riro mai i runga i etahi ritenga me etahi aronga i kiia e te kai-riihi, hei take ena e hoki iho ai nga moni reti o aua whenua. Kaati, he aha aua ritenga me aua aronga? Tuatahi, he riana ruri kei runga kei te whenua, ka tohungia atu ki te Maori e te Pakeha e mea aua ki te riihi i taua whenua, ka ki, e, kei te tino nui rawa te moni reti, no te mea he riana moni ruri kei runga i te whenua. Katahi hoki ia ka ki atu ano, e, he here kei runga kei te whenua, a hei mahi nui mana te whakahaere kia unuhia atu aua here me era atu tikanga katoa kia watea ai te huarahi mona. He mea ata tohutohu atu nana enei aronga katoa ki nga Maori nona te whenua, hei take e whakahokia iho ai te moni reti o te whenua, a, ko te take whakamutunga kaore nei e warewaretia te whakaara e aua tu Pakeha, e tango ana i te riibi o tetahi whenua Maori, ko te tiute pane Kuini; ko tena tiute pane Kuini e pa katoa ana ki nga whenua hoko, hui atu hoki ki nga whenua reti, a te Maori ki te Pakeha. Kaati, i runga i te tirotiro ki enei ahua katoa, e he ana to whakauruhanga atu ki roto ki te Ture Taake Whenua o te tau 1895, i tenei tikanga na, me tango nga utu taake i roto o nga moni reti e tika ana kia utua atu ki nga Maori. Na, tenei ano tetahi atu mate o te iwi Maori, i waho atu o te hokinga iho o te wariu o o ratou nei whenua i runga i nga here e tau ana ki runga, i waho ano hoki o aua tiute pane Kuini taumaha, a, i waho ano hoki o te tikanga hou e korerotia nei, ara, ko te tangohanga o nga utu taake i roto o nga moni reti e tika ana kia utua ki nga Maori. Tenei ano tetahi mate ke atu ano. Kei roto i te Ture Tango Whenua hei Whakanohonoho ki te Tangata, tetahi tikanga e whakaae ana e ka hiahia te Kawanatanga ki te tango i te whenua o tetahi Pakeha, ma taua Pakeha ano e whakahua tana utu e hiahia ana ia mo tona whenua. Katahi ka tukua mai tana kupu ki te tari mana e whiriwhiri. A mehemea ki te whakaarohia he nui rawa ta te Pakeha utu i whakahua ai, katahi ka riro ma te Kawanatanga e whakahua i tana utu e pai ana, ka tuku atu ai i tana ki te Pakeha nona te whenua. Ki te kore e whakaaetia ta te Kawanatanga utu e te Pakeha nona te whenua, katahi ka haria atu ki te Kooti Apitareihana: ma taua Kooti e whakatau te wariu, a katahi ka hokona taua whenua. Ka riro mai te whenua o te Pakeha ra, katahi ka ruritia, ka tapatapahia hei tekiona, ka hangaia ki te rori, a ma wai e utu te hanganga o aua rori? E kore e riro ma nga moni e tika ana kia utua ki te Pakeha nona nei te whenua e mahi aua rori, engari ma te Kawanatanga e utu te ruri me te mahinga o nga rori ki nga moni a te koroni. Kei te pena ranei nga tikanga e pa ana ki nga whenua o nga Maori e ka hokona? Kore rawa. Engari e penei ke ana nga tikanga: ma te Kawanatanga anake e whakahua tana utu e pai ai mo nga whenua Maori. Kaore he huarahi e riro ai i nga Maori te tuturu wariu tika o aua whenua, i te mea ko nga here kua korerotia ake nei e au kei te arai atu i tena painga, a, apiti iho ki te kaha kore o nga Maori i te mea kaore he huarahi e whakapuaretia mai ana kia ratou e kaha ai ratou ki te whakahaere tika i o ratou whenua. A i runga i te kuare o nga Maori ka haere tonu te hoko a tena tangata i tona paanga, a tena tangata i tona paanga, ki te Karauna a, te mutunga iho, riro katoa atu i te Kawanatanga te whenua. Kaati, no te nohanga o ena tu here ki runga ki nga whenua Maori i hoki rawa iho ai te wariu o nga whenua Maori. E kiia ana e te Kawanatanga, ko te take i tika ai ki a riro ma te Kawanatanga anake e hoko nga whenua Maori, a, i tika ai te tikanga here i nga whenua Maori koia tenei, hei ritenga e taea ai te utu nga ruritanga me nga mahinga rori. Kaati; ko ahau e ki ana e tino he ana taua tikanga. He aha page 68koia te take i tika ai kia rereke he tikanga mo nga whenua o nga Pakeha e hokona ana e te Kawanatanga, i nga tikanga e pa ana ki runga ki nga whenua Maori? He mahi kohuru tena i nga Maori, kaore rawa i te tika kia waihotia, ko tetahi hoki tena o nga take e tino whakaatu ana i te pohehe rawa o te korero a nga Pakeha e ki nei, kaore nga whenua Maori e utu taake ana. Ko ahau e ki atu ana e tino he rawa atu ana tena korero, kaore kau rawa he mea e taea ai te whakaatu mai hei whakatuturu hei whakatika i tena korero. Ka mohio te Whare e hara i te mea ko nga taake anake te mea e utua ana e nga whenua Maori kua hokona i mua, a e hokona nei i naianei engari kei te utu ano i nga ruri me nga hanganga rori piriti hoki. A mo te taha ki nga whenua a nga Pakeha e tangohia ana i raro i te Ture Whakanohonoho Whenua ki te Tangata, i runga i aku kupu whakamarama i mua ake nei, koare e utaina atu ana tena taumaha ki runga ki nga Pakeha, ma ratou e utu nga ruri me nga rori o taua whenua e ka riro i te Karauna. Kaore tera e tangohia ana i roto o nga moni e utua ana ki nga Pakeha no ratou te whenua, engari tino rereke ana nga tikanga e pa ana ki nga whenua o nga Maori. Ko nga utu ruri me nga utu rori, e tangohia ana i roto o nga wariu e tika ana kia utua katoatia atu ki nga Maori nona te whenua. Kaati, ko aua moni a te Kawanatanga i pau i te ruritanga me te mahinga rori mo nga whenua Pakeha, e hoki katoa mai ana ki a ratou e ka riihiitia, e ka hokona ranei e ratou taua whenua ki nga tangata mahi paamu, e utua ana e nga tangata mahi paamu aua moni, engari i nga whenua Maori e hokona peratia ana e te Kawanatanga kaore e riro ana ma nga tangata mahi paamu e utu aua raruraru, engari e tangohia ana i roto o te wariu o nga whenua. E korero ana ahau i enei kupu hei whakaatu i te pono o taku korero e ki nei ahau, e he ana te korero e tohe tonu nei etahi tangata, e ki nei, kaore nga whenua Maori i te utu taake. Engari kei te utu taake ano, e te Pika, a ki taku mohio taumaha ke noa atu nga taake e utua ana e nga Maori i nga taake e utua ana e nga Pakeha. Kua korero ake ra ahau, ko te take i mahara ai ahau ki te whakaara i tenei take, he mea naku kia marama ai te iwi Pakeha nui tonu kei te utu taake ano nga Maori mo runga i o ratou whenua i runga i ena huarahi ngaro. Ka nui ano taku koa i taku kitenga i roto i te rarangi ki te Pire nei, kua whakahokia iho te moni e wehea ana hei hoko whenua Maori ki te £50,000 anake, he nui atu hoki i tena i era tau atu. E penei ana taku korero, e te Pika, mehemea kei te mahara te Kawanatanga, me mau tonu enei ture e mana nei i naianei, ki runga ki nga whenua Maori, kaati, ki taku mahara, heoi ano te mahi tika ma nga iwi Maori, me kaha rawa ratou ki te tono atu ki te Kawanatanga kia whakamutua rawatia atu te mahi hoko a te Karauna i nga whenua Maori. Kei te ki atu ahau e tino kino ana nga huarahi hoko a te Kawanatanga i nga whenua Maori i runga i nga ture e mana nei i naianei. Ko te take e whenuakoretia ai nga Maori i runga i nga hoko a te Kawanatanga, kaore te Ture arai i te hoko tahae e pa ana ki nga hoko a te Karauna. Ko tera ture hoki e ki ana, i mua o te paahitanga o tetahi hoko whenua Maori, a i mua hoki o te rehitatanga o tetahi tiiti hoko, me matua whakaae tetahi Kai-whakawa Komihana Whenua Maori, tetahi Tiati ranei o te Kooti Whenua Maori, ki taua hoko. Ko nga patai e pataia ana ki te Maori e hoko ana, koia enei e whai ake nei, "He whenua ke atu ano ranei tou e nui ana hei kainga mou hei oranga hoki mou?" Mehemea ka kore e taea e taua Maori ra te whakaatu mai, ae, he whenua ano ona i waho atu o te whenua e hokona ana e ia, heoi ano kaore taua Komihana e kaha ki te whakaae ki taua tiiti hoko. Kaati, ko te ture tera kei te tiaki i nga iwi Maori kei pau katoa o ratou whenua te hoko atu ki nga Pakeha. Engari ko taua ture kaore e pa ana ki nga hoko a te Karauna, na reira e ahei ana nga Apiha a te Kawanatanga ki te haere atu ki nga Maori hokohoko haere ai i o ratou whenua katoa, a he maha ano nga mea e mohiotia ana i pera te ahua, i haere atu nga Maori ki te apiha hoko whenua a te Kawanatanga, koia ranei i haere mai ki a ratou, a hokona katoatia atu o ratou paanga katoa, a, e no ho mate aaa i te kore whenua i naianei. Ko tetahi tena o nga tino take e kite ana tatou e tae mai ana nga pitihana a nga page 69Maori ki tenei Whare i te tau i te tau, e inoi ana ki te Kawanatanga kia homai be whenua hei kainga hei oranga mo ratou. Engari, ko aua fu pitihana, kore rawa ahau i te whakaae. Na wai koia i ki, ka hokona e te Maori tona whenua, ka pau, a me inoi ano ia ki te Kawanatanga kia whakawhiwhia ia ki te whenua.

Te Kinehe (Mr. Guinness, mema mo Kerei).—E riro ana ra hoki i a ratou nga moni hoko o o ratou whenua.

Hone Heke.—Ae ra; he pehea te rahi o tena moni? He korekore noa iho tena moni, a ko te take tena i mahara ai ahau me whakapuaki atu ahau i oku whakaaro mo te mate o nga Maori i raro i enei tare Whenua e mana nei i naianei. Kua korero hoki ahau i taku koa mo taku kitenga i te whakaaro a te Kawanatanga ki te whakamutumutu haere i ta ratou mahi hoko whenua Maori, a me ki atu ano ahau i runga i te titiro ki te aronga o nga ture whenua e mana nei i naianei, hei painga rawatanga mo nga Maori te whakamutu rawa i nga hoko a te Karauna i o ratou whenua, a me tahuri ki te rapu atu i tetahi tikanga ke, e taea ai te whakanohonoho tangata ki runga ki nga whenua. Kaati, ko nga whenua e toe ana ki nga iwi Maori i naianei, kaore i te rahi atu i nga eka e rite ana hei oranga mo ratou. E tino kaha ana ahau ki te korero mo te taha ki nga whenua Maori kei te pito hauraro o Akarana. Kei te tupu haere ake te maha o nga Maori o taua takiwa i roto i enei tau maha, a ko nga whenua Maori katoa e toe ana ki nga iwi Maori o te pito hauraro o Akarana kaore e nui ana hei oranga mo ratou, mehemea ka atu wehewehea ki ia tangata, o ia hapu, tona paanga tona paangi. Koia ahau i ki ake ai me whakamutu rawa tenei mahi hokohoko i nga whenua Maori. Na mo te taha ki tetahi ture hou, pai, e taea ai te whakahaere tika i nga whenua Maori, taihoa au e ata korero kia takoto mai ra ano te Fire Whenua Maori, a mehemea e whai wa puare, kia korerotia tuaruatia taku katahi ahau ka whakaatu o oku mahara, tohutohu i nga huarahi hei takotoranga mo tetahi ture pai e taea ai te whakahaere tika nga whenua Maori a nga ra e haere mai nei.

Ka mutu ta—Hone Heke whai-korero ka tu ake ko Te Kinehi (Mr. Guinness, mema mo Kerei), no te mutunga o tera ka tu ko—

Wi Pire (mema Maori mo Tai Rawhiti).—Te take tuatahi hei korero maku ko nga reriwe. E mahara ana ahau i roto i nga ra nei, ko tena miriona kotahi e meatia nei kia namangia, ka whakapaua anaketia hei hanga reriwe, engari katahi nei ahau ka kite e £300,000, anake o tena miriona e wehea ana mo tena mahi. Kua whakaatu mai te mema honore mo Wairarapa me te mema honore mo Patea e iti rawa ana tena £300,000, kaore rawa e oti nga reriwe o te koroni i tena moni. Kaati, ki taku mahara me unu atu tenei Pire ki waho a me nama kia nui noa atu i tena he moni ma tatou. Ki taku me kaua rawa e hoki iho i te kotahi miriona te moni e wehea hei mahi i nga reriwe anake, a kaore rawa oku nei wehi ki te korero i tena kupu; ko te take kaore ano kia homai tetahi moni kotahi hei hanga reriwe mo roto i toku nei takiwa. No reira mo te aha hoki kia wehi ai ahau ki te tono atu kia homai tetahi moni nui hei mahi i tena mahi? Kua kite iho au he maha noa iho nga raina reriwe e whakahuatia ana i roto i te rarangi apiti ki te Pire nei, a ma taua £300,000 e mahi ena reriwe katoa. Kaati, ki taku mohio tena e pau katoa tena £300,000 i te mahinga o tetahi raina kotahi anake e tino tika ana kia mahia i tera Motu, a kore rawa e whai toenga. Ki taku titiro e kore pea e neke atu i te £10,000 nga moni e wehea i roto o te tena moni mo toku takiwa. Koia ahau e ki atu nei ki te Kawanatanga, unuhia atu tenei Fire ki waho, hangaia houtia mai ano he Pire ke ano kia nui noa atu i tena he moni nama ma tatou. Kei te tautoko katoa e tahi o nga mema honore o nga taha e rua o tenei Whare kia namaia mai he moni hei mahi i tenei mahi, no reira au ka mea atu ki te Pirimia kia hanga mai e ia tetahi tikanga e mohio ai tatou ko wai ma nga mema e wehi ana ki te nama moni mo tenei take nui. I roto i te wa e haere ana nga korero mo runga i tenei Pire, tono ana te mema Maori mo te takiwa o te Tai Hauauru, kia wehea he moni hei hanga i tetahi raina e tono nei ia kia mahia i roto i tona takiwa ake, a, kei whea he moni? Ka mutu page 70i konei aku korero mo nga reriwe. Ka korero ahau I naianei mo tetahi Pire i ki ra te Pirimia tera e whakatakotoria mai mo runga mo nga whenua Maori. Taku hiahia me homai tena Pire i naianei tonu. Kaore he take e whakaroangia ai te homaitanga o tena Pire kia tae atu ra ano ki nga ra whakamutunga o te Paremete e akiakina ai tatou e te Pirimia. Engari me homai tonu i naianei i roto ano i enei ra tata, kaua hei whakaroangia. Kaore ahau e korero mo te kino o nga mate i ara i runga i nga Ture i paahitia i era tau atu tae mai ki naianei, kaore au e korero mo nga mate me nga raruraru e pa ana ki runga ki nga iwi Maori i runga i aua Ture. Engari kia takoto mai taua Pire, e korero nei ahau, ki te aroaro o te Whare, katahi ahau ka korero roa mo nga mate e peehi kino nei i te iwi Maori i roto i enei tau maha Kaore kau rawa tetahi mema kotahi o tenei Whare e kuare ana ki nga mate e tangi nei te iwi Maori. I tu ake tetahi mema honore o te taha Apitihana o tenei Whare i tera po ki te whakapuaki i tana whai-korero penei, me whakariterite tonu te iwi Maori ki te iwi Pakeha, me wehewehe te paanga o ia Maori me whakatau atu ki a ia, kia oti tena, me waiho mana te hiahia ki te tuku i tona paanga ki te hoko, ki te riihi, ki te mokete, ki te pupuri ranei, ki te tuku ranei i runga i ta tona whakaaro i kite ai, i te mea kua nona tona whenua. Kaati, ko tena ahua korero e rite ana te kino ki nga ture kua oti nei te hanga mo nga whenua Maori. Ko tenei iwi ko te Maori kaore rawa e ora i runga i nga ture e hanga ana e te iwi Pakeha hei tiaki hei ora mo ratou. Ka taea e te Pakeha te hoko atu i tona whenua ka whakawhiti atu ki tetahi atu motu hoko ai ano i te whenua mona, e ka hiahia ia ki te pera, engari ko te Maori kaore e kaha ki te pera. Mehemea ki te hoko te Maori i tona whenua heoi ano kua mate ia.

Karauta (Mr. Crowther, mema mo Akarana).—Kua riro na hoki i a ia te moni.

Wi Pere.—Ae ra, engari kaore tena moni i roto i ona whakaaro.

Karauta (Mr. Crowther).—Engari kei roto i tona pakete.

Wi Pere.—Me ki atu ahau ki te mema honore, me haere ia ki te whawha i nga pakete o nga Maori kia kite ia mehemea he moni ranei kei roto, me haere ranei ia ki te rapu haere i roto i nga Maori kua hoko nei i o ratou whenua kia kite ia mehemea he tima ranei he manuao ranei a ratou, tetahi atu mea whai tikanga ranei, i riro mai i ena moni. E tu ana te mema honore mo tetahi wehenga o nga iwi o Akarana, a ki taku mohio kua maha ona tau e noho ana i te takiwa o Akarana, a me ki atu ahau ki a ia kia hoki atu ia ki Akarana mana e titiro mehemea e hia ranei nga manuao a Akarana, e hia ranei nga kaata a nga iwi Maori. Ki taku mohio kei te mate rawa atu nga iwi o Akarana, a e tino tika ana kia kiia atu, rapua he huarahi e ora ai nga mate o te iwi Maori. Ki taku mahara me hanga he ture hei tiaki mo nga whenua o nga Maori, a kaua tetahi Kawana'anga o muri e tahuri ki te turaki i tetahi tikanga tena e mahia hei whakaora i a ratou, ta te mea heoi ano te ora o te Kawanatanga ko taua mahi hoko i nga whenua Maori. Ki te kore te Kawanatanga e hoko i nga whenua Maori ka turakina ratou i reira tata. E rima anake pea miriona eka e toe ana ki nga iwi Maori, a ko tena rima miriona eka kei runga maunga, kei runga pari, kei nga wahi kikino anake o te koroni. No reira i tino kaha rawa ai taku hiahia kia paahitia tetahi ture hei whakapumau ki nga Maori i nga eka pakupaku e toe ana ki a ratou i naianei, a hei arai atu hoki i nga Pakeha kia kore ai ratou e kaha ki te peke atu ki te whakararuraru i nga Maori me o ratou whenua. Kua oti hoki i te Kooti Whenua Maori te whakatautau o te nuinga o nga whenua e tika ana ki ia wehenga o te iwi Maori i ia takiwa o te koroni. Otira ko te nuinga o nga whenua kua oti te wehewehe ki ia tangata, kei te mohiotia kua mene te hokohoko atu e nga Maori nona. Kei te mohio katoa tatou ki tenei iwi ki te Maori, tono kau atu te tangata ki tetahi mea a te Maori, ka homai tonu e te Maori. He rereke te Pakeha, e mohio ana ia ki ona ture ki ona tikanga me ana mahi; na reira ka ui au, kaore ano koia kia ki noa te puku o te iwi Pakeha i te ono miriona eka o tenei koroni kua riro nei i a ia? E hara au i te tamariki, e te Pika, e whakaae atu ai ahau ki nga korero a etahi mema o te taha Apitihana e mea nei kia wehewehea ki ia tangata page 71Maori tona whenua tona whenua; engari me homai ki nga Maori te mana ki te whakahaere i o ratou whenua me a ratou mea katahi ratou ka oca. Engari e ki atu ana ahau e tino tika ana kia whiriwhiria a kia mahia e tenei Whare tetahi Pire hei whakamutu i te hoko o nga whenua Maori, hei arai atu i nga Pakeha. Mehemea ki te paahitia e te iwi Pakeha he ture pera, katahi ratou ka mea, "Na tatou tenei ture i hanga, a e ki ana me mutu ta tatou hoki i nga whenua Maori." Engari, mehemea na nga Maori i hanga tena ture, ki taku mahara e kore nga Pakeha e rongo ki tena ture, engari ka ui ratou. "Na wai tena ture i hanga? Hei aha. Kaore kau ona mana." Na reira ahau ka tono atu ki tenei Whare kia paahitia he ture hei whakamutu rawa atu i te hoko whenua Maori a te Kawanatanga tae atu ki nga Pakeha noa. Kua ki hoki o koutou puku i te whenua. Titiro ki tenei moana, kii tonu i te kaipuke, no nga wahi katoa o Niu Tireni, titiro ki nga whare o tenei taone, no Niu Tireni katoa, a, titiro hoki ki te huhua o te iwi Pakeha kei tenei koroni. E te Pika, i kau tahanga mai ena Pakeha i o ratou kainga ki tenei Motu, kaore he puutu o etahi, kia tae mai ra ano ki konei katahi ano ka whiwhi puutu. Kaati ra, e te Pika, i te mea kei te pena te ahua, kei te tika noa atu taku tono atu ki nga iwi Pakeha o tenei koroni kia ata whakaarohia mai matou nga iwi Maori. Na matou hoki ratou i tika ai, i noho ai i enei nohoanga tika e noho nei ratou i naianei, E te Pika, e hara i te mea he tuatahi tenei noku ki te korero i tena korero, engari he korero tonu taku mahi i tenei korero i roto i tenei Whare. No te tau 1884 i korero tuatahi ai ahau i roto i tenei Whare, a, e te Pika, kaore ano kia whakamanaia mai e te Whare nei tetahi kia kotahi nei o aku kupu. I te tau 1894 ka korero ano ahau i aua korero, e pango tonu ana oku pahau i te tau 1894, me taku mau tonu ki taku korero kia whakamutua te hoko i nga whenua Maori. Kaati, heoi taku kupu i naianei, i runga i taku titiro iho ki te ahua, hei mokamokai noa iho pea nga mema Maori i tukua mai ai ki roto ki tenei Whare, hei tautoko kau i te paahitanga o nga ture e hanga ana hei patu hei mate mo te iwi Maori. E te Pika, te take o tena korero aku kua roa noa atu i naianei e tono aua nga Maori kia paahitia he ture e ora ai ratou. I roto i tenei tau i mahue ake nei, ka kawea mai e te Pirimia tetahi Pire ki te aroaro o te Whare, tona tikanga he whakamama i nga mate o te iwi Maori. Kaati, ko tena Pire, e te Pika, kaore i korerotia i roto i tenei Whare, engari i unuhia noatia atu ki waho, kaore i korerotia. Koia ka hoki atu ano taku kupu ki te tohe atu ki te Kawanatanga kia whakatakotoria mai ta ratou Pire mo nga mea Maori i roto ano i nga ra o tenei wiki e haere ake nei, kaua hei roa atu i nga ra o tera wiki. Mo runga mo enei ture e mahi nei tatou hei painga mo te iwi Pakeha anake, me penei taku kupu, ta tatou mahi tonu tena i nga tau katoa, kaore he mutunga, engari ko te taha ki nga iwi Maori e whakarerea noatia iho ana. Kaore ano kia paahitia e tenei Whare tetahi ture pai, tikanga nui, mo te iwi Maori. Na ko nga putake nui e rua, e tino hiahia ana au kia kaha te akina atu ki te Kawanatanga i tenei whai-korero aku, koia tenei. Tuatahi, me mutu tonu i naianei nga hoko katoa i nga whenua katoa o nga Maori. Tuarua, me tere tonu te homai e te Kawanatanga tetahi Pire e hangai ana ki runga ki nga take me nga mate o te iwi Maori. Kua korero ahau, ki toku nei whakaaro, me tino tae ki te rua takau miriona he moni e namaia e tatou, kia kotahi tonu ai te namanga atu i nga moni e oti ai nga mahi katoa e tika ana kia mahia i roto i te koroni katoa. Mehemea ka pena, kua kore he take e nama ai ano tatou i te moni a muri atu. A katahi hoki ka taea e tatou te mahi tonu kia oti nga reriwe katoa e tika ana kia mahia i roto i te koroni i roto i nga tau e toru, e wha, e rima ranei e haere ake nei, ka mutu mai. Koia tena toku whakaaro tuturu i nga tau katoa. Kaati, e te Pika, i ki ake ra ahau i au i tu ake nei, e kore e roa taku korero, no reira ka whakarerea e au te rima meneti e toe nei ki au, kei kiia he kupu hianga tena kupu aku.

Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon, Pirimia).—E te Pika, he mama noa iho te mahi maku, i au ka tu atu nei ki te whakahoki atu i nga korero a nga mema mo tenei take e korerotia nei e tatou. Tuatahi, me utu e au nga kupu a page 72te mema honore mo Riccarton, ara, a Te Roretana (Mr. Rolleston) i a ia i tu ake nei ki te korero i muri i te mema honore mo te Tai Hauauru—ara, i a Henare Kaihau. He tino kaha nga kupu a te honore mema mote Tai Hauauru i korero ai mo te taha ki te iwi Maori, i a ia i whakaatu atu mai nei i ona whakaaro mo te aronga o nga ture e tika ana kia mahia mo tona iwi. Me ki atu au kei te whakaae au ki te tika o te nuinga o nga whakaaro o nga mema Maari e whakaatu mai nei mo te taha ki nga whenua o te iwi Maori. I taku tuunga ake ki te kokiri i tenei Fire ki te Whare, i korero atu ahau ki a koutou, kua taka te wa e tika ai kia paahitia e te Paremete tetahi ture e ahei ai nga Maori ki te riihi i nga whenua e toe nei ki a ratou. I korero mai a Wi Pere ki a tatou, i a ia i korero ake nei, ko te nuinga o nga whenua e toe nei ki te iwi Maori he tihi maunga, he tai awa, ara, he awaawa, he kikino noa iho, a kaore e tino pai ana hei whakanohonohoanga ki te tangata, a he iti rawa nga whenua raorao kei te toe, ara, nga whenua totika mo te mahi paamu, mo te parau hei rui ki te witi, ki te oti, me era tu mea, a mo te mahi whakatupu kararehe hoki—a ki te mau tonu te mahi e hokona nei nga morehu whenua o te Maori, ko te tukunga iho ka tino mate te iwi Maori i roto i nga tau tata e haere ake nei. Engari no nga Maori ano tetahi he i pa ai etahi mate ki a ratou. Kaore tatou—ara, te Paremete e kaha ki te herehere i nga whenua Maori, ki te hanga tikanga e kore rawa ai he huarahi e whakahaerea ai aua whenua—ara, e kore te Paremete e kaha ki te whakakore atu i enei ture e mana nei ki runga ki nga whenua Maori; e taea ai tena me hanga kia oti tetahi ture hou hei whakapai mo nga ture whenua Maori e mana nei. Na reira, e tino tika ana, kia paahitia he ture hou hei whakahaere mo aua whenua, kia paahi tera, katahi ka tika te whakakore atu i nga ture e mana nei. Ko nga ture e mana nei i naianei mo nga whenua Maori kua koroheke rawa, kua tawhito rawa. He pai rawa kia tere te whakakore atu i aua ture, ma tera ka tere te puta o te ora mo nga iwi e rua tae atu ki te koroni. Kua ui ano au i mua ra. No wai te he i roa ai? I mua, ka rua nga tau i naianei, ka homai e au he Pire ki te Whare nei hei whakahaere i nga whenua, katahi ka ki nga mema Maori, "Taihoa, taihoa." I te tuunga o te Paremete i te tau kua pahemo" ake nei ka tukuna mai ano e au tetahi Pire mo nga whenua Maori, te tukunga iho he mano nga Maori i tuku pitihana mai, i karanga mai, "Taihoa, taihoa." Ko etahi i kii, ki te paahitia taua Pire ka tino mate ratou. Ko nga iwi Maori o te Tai Rawhiti i kii mai, "Ki te kore koutou, te Tai Hauauru, e pai ki tena Pire kaati, tukuna kia paahitia mo matou. anake, ko tenei ta matou e pai ana." Te mutunga o tera mahi, kore ana he Pire i oti i tera tau. E ki atu ana ahau ki a koutou ko te take i kore ai e paahi taua Pire na nga mahi a nga Maori, kaore hoki ratou i mohio ki ta ratou e mahi ra. Na taua mahi ka whakaroaina te Pire mo te tau kotahi. Otira, e tumanako ana matou, kua kore atu era uauatanga, notemea kua mea matou, te Kawanatanga, i naianei me paahi tetahi Pire, a me tuku atu ki nga tangata no ratou te whenua te tikanga e tau ai te ture hou ki runga ki o ratou whenua e kore ai ranei, ara, me roherohe a takiwa te Motu nei. Ka whakatuwheratia e matou he huarahi e taea ai e ratou te whakahaere o ratou whenua, notemea kaore e taea te puru o te whakanohonoho i te whenua ki te tangata; kaore e taea e tatou te tu noa iho. Ka tukuna atu ki nga Maori te whakahaere o te ture hou, kia kore ai e taea te ki no te Paremete me te Kawanatanga te he, penei me nga korero i rongo nei tatou i tenei po. Ko te mema honore mo Ricearton i korero no te Paremete te he. I penei tana kupu, kaore ano he mea mo te iwi Maori i oti i te Paremete raua ko te Kawanatanga. Ko taku utu mo tena, kaore ano he Kawanatanga i rite ki tenei Kawanatanga te kaha ki te tiaki i te iwi Maori. Katahi ka tahuri taua mema honore ki te whakapae ki nga mema Maori. I penei ana kupu whakamutunga, i mua kaore nga mema Maori i ngakaunui ki te tautoko i tetahi taha i tetahi taha ranei o te Whare. Ki taku, e he ana tana, notemea, ko te haere a nga mema Maori i mua, tokorua ki tetahi taha tokorua ki tetahi taha.

Te Roretana (Mr. Rolleston).—Koi na tonu nei hoki taku kupu.

Te Hetana (Right Hon. Mr. Sed-page 73don).—Ae ra; engari i nga tuponotanga ki etahi mea e tino hiahiatia ana e tou Kawanatanga i mua kia whakaotia, whakawaia ai ratou e koutou, kia kore ai e pakaru te pooti o nga mema Maori: engari mahia ai e koutou kia tokowha ki te taha a kotahi, ki to koutou taha, ki te taha e tahae ra i nga whenua o te iwi Maori.

He Mema Honore.—Ki te taha harakore.

Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon).—Te taha hara-kore! Kaua e korero mai ki au i tena mea i te hara-kore mo nga Kawanatanga o mua. Titiro ki a ratou mahi ki nga iwi Maori me o ratou whenua. Kei te mohio au ki nga mahi a nga Minita Maori o mua. Ka mumura te kanohi o te tangata i te whakama ki aua mahi. Ko te taea ano e au te whakahua tetahi kupu kino mo taua tu mahi. E hara i te hoko whenua te kupu tika mo taua mahi: he muru nui tonu i te whenua: he paku nei te moni i hoatu ai mo te 20,000 eka, a haoa atu hoki ki roto etahi eka maha noa atu kihai rawa nei i utua e ratou.

Te Roretana (Mr. Rolleston).—Kaati, ko te mahi tika man he whakaora i ena mate. He aha koia te take i kore ai e whakaorangia e koe?

Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon).—Me pehea e taea ai e au, kua oti katoa nei hoki aua whenua te hokohoko atu te whakanohonoho ki te Pakeha. Engari, he tika tonu taku korero, he maha nga whenua i riro pera i runga i te tautohetohe o nga hapu me nga iwi nona. Tenei ano etahi whenua o etahi iwi i hokona hetia e etahi rangatira. Katahi ka tu mai te taha o te Whare e ki nei ko ratou te taha hara kore, ka ki mai ko ratou te taha i tino tiaki pai i te iwi Maori. Otira kua mohio te iwi Maori i naianei: ina hoki kua whiwhi ratou i naianei i etahi mema Maori e matatau ana ki nga mahi o te Whare nei, e kore enei mema e haere atu ki te mitimiti i nga ringaringa o te taha o te Whare nei nana ratou i patu. Koia tena te take i kitea ai i naianei tokotoru rawa nga mema Maori kei te tautoko i tenei Kawanatanga—he tika no ana mahi ki a ratou—a ka mau tonu tena mahi a tenei Kawanatanga ki a ratou. Kua pai rawa ake, kua mama rawa ake, nga mate o te iwi Maori i tenei ra, i tona ahua i rokohanga ai e tenei Kawanatanga i te wa i tu ai ia hei Kawanatanga. Kua whakapono te iwi Maori ki ana mahi, kua toko ake te manawanui i roto i a ratou ki o ratou mate; kua tumanako ratou ki nga tau e takoto ake nei. I te wa i rokohanga ai te iwi Maori e tenei Kawanatanga kaore kau he whakamaurutanga mo ratou, kaore kau he mea hei tumanakotanga atu mo ratou. E puare ana i reira te hoko mo nga whenua Maori ki te katoa, he pehea te tikanga o tena? Ko tona tikanga, i rokohanga ai e matou, i roto ratou i te kapu o te ringa o nga roia me nga Pakeha-Maori e noho ana: i roto ratou i te ringaringa o nga kaiwhakahaere a nga Pakeha noa, a nga mango kai-whenua; a ko te hoa tautoko i ena ko te Kawanatanga kino i turakina atu nei e matou. Na, mo te taha ki nga hoko whenua Maori, kei te pai ake ta tenei Kawanatanga whakahaere i ta nga. Kawanatanga o mua atu. He tika tena ano etahi whenua i hokona mo te moni iti; otira me whakamutu tera tikanga, hei riiwhi mo tera me whakapuare he huarahi e taea ai e nga Maori te riihi o ratou whenua. Ko te whakahaere o nga whenua Maori me tuku atu ki tetahi Poari, me Maori me Pakeha nga mema o taua Poari, me te whai Tiamana ano mo ratou.…

Tenei ano te roanga atu o nga korero a te Pirimia, me titiro i Hansard.

No te mutunga o ta te Pirimia whaikorero tukuna ana te Pire kia pootitia.

Waahi ana te Whare, koia tenei, e whai ake nei, te rarangi o nga pooti, ara:—

I te Ae, 29.

• Allen, E. G.
• Cadman
• Carncross
• Carroll
• Carson
• Fisher
• Flatman
• Fraser
• Gilfedder
• Guinness
• Hall-Jones
• Heke
• Hogg
• Holland
• Kaihau
• Lawry
• McGowan
• McKenzie, R.
• Meredith
• Mills
• O'Regan
• Parata
• Pere
• Seddon
• Stevens
• Steward
• Symes.
• Kai-tatatu.
• Morrison
• O'Meara.

I te No, 15.

• Allen, J.
• Brown
• Herries
• Lang
• Lewis
• McLean
• Massey
• Millar
• Monk
• Montgomery
• Rolleston
• Tanner
• Thomson, J. W.
• Kai-tatau.
• Moore
• Pirani.

page 74

Nga Pea.

• Tautoko.
• Buchanan
• Duncan
• Field
• Graham
• Hutchison, G.
• Joyee
• Lethbridge
• McKenzie, J.
• McNab
• Smith
• Thompson, R.
• Ward
• Wilson.
• Turaki.
• Hunter
• Wason
• Wright
• Bollard
• Rawlins
• Taylor
• Russell
• Mackenzie, M.
• Kelly
• Crowtber
• Hutcheson, J.
• McGuire
• Sligo.

Te putanga, 14.

Heoi ano puta ana te panuitanga tuarua o te Pire a te Kawanatanga.

No te rua tekau meneti te paahitanga i te toru karaka i te po ka hiki te Whare.