Ko te tuatoru o nga huihuinga o te tekau ma toru o nga Paremete o Niu Tireni, i whakatuwheratia e te Kawana i tenei ra, a pai ana ia ki te whakapuaki i tenei

Whaikorero.
E nga Rangatira Honore o te Kaunihera me nga Rangatira o te Whare o Raro,—

Ka nui toku koa mo taku kitenga i a koutou i tenei ra, e ai ai taku whakamoemiti atu ki a koutou mo te mau tonu o te tupu haere, o te ora tonu, me te pai o te noho o nga hunga katoa o te iwi.

No muri tata iho i toku tuunga hei Kawana toku kitenga tuatahi i a koutou, a puta ana i reira aku kupu whakapai mo nga mea i kitea e au i toku taenga mai ki tenei koroni. A i runga i toku mahara he mea tika me torotoro e au nga wahi katoa o te koroni kia mohio ai ahau ki ona tangata me ona tikanga whakatupu ora mo te iwi, tae ana au ki ona tino taone, a haerea ana e au nga wahi maha o nga motu e rua nei, a puta noa i aua wahi i tino whakakitea e te iwi tona piri pono ki te Torona, me tona aroha me tona whakaaro nui ki to tatou Kuini Tino Atawhai, a nui atu hoki te powhiri o te iwi i au i te tangata kua whakaturia nei hei reo mo te Kuini ki tenei koroni. Ko aku mea i waia ai au i oku haereerenga i enei motu kua ata tupono ki ta te ngakau i wawata ai i toku uunga tuatahi mai ki tenei koroni, i te mea kua kite au he oneone momona rawa tona, he whenua ataahua rawa ia, he nui rawa ona wahi whai koura, hiriwa, me era atu kohatu utu nui, a i te mea hoki kei te tupu haere tona nga mahi-a-ringa a te tangata, apiti atu ki te kaha me te manawanui o te iwi ki te whai i nga mahi katoa e ora ai ia; ma enei e mohiotia ai tenei e takoto ake nei nga wa tino pai tino ora mo tenei koroni ataahua.

Hei utu mai mo ta koutou karanga ki te mokopuna a te Kuini raua ko tona hoa wahine, ara, ki te Duke me te Duchess of York, kia haere mai raua ki Niu Tireni, kua whakahaua ahau e to tatou Kuini Tino Atawhai kia whakaaturia atu e ahau ki a koutou he nui rawa tona whakapai mo te putanga o taua whakaaro i aku Minita me nga Whare e rua o te Paremete, i mea nei kia haere mai ana mokopuna ki konei, a kua kiia mai hoki kia korerotia atu e au ki a koutou he nui rawa tona pouri page 2mo te korenga kaore i whakaaetia e ia taua karanga i te nunui rawa o nga take nana i pupuri tona whakaaro. Otira tenei ake ano a tona ra ka ata whakatakotoria atu ki o koutou aroaro te pukapuka a te Kuini i tuku mai ai mo taua mea.

I runga i nga karanga mai, i haere ahau ki te torotoro i etahi kainga o te iwi Maori, a whakakitea ana ki au e nga rangatira me o ratou iwi te kaha o ta ratou tautoko i te Torona, me te pono o ta ratou awhina i to tatou Kuini Tino Atawhai, me to ratou whakaatu mai hoki i te nui o to ratou koa i to ratou kitenga i au, i te tangata i whakaturia hei reo mo te Kuini ki tenei koroni.

Kotahi te raruraru i puta ki te takiwa o Rawene me Waima i etahi Maori pohehe, ara, i runga i to ratou mahara kei te peehia kinotia ratou e te tikanga e tonoa nei ratou kia utu i te taake-kuri, mau ana ratou ki te pu, a whakatete ana ki te ture. Nui atu te pouri o Hone Heke, M.H.R., ratou ko etahi atu rangatira Maori mo taua mahi pohehe a taua iwi, a tae ana ta ratou kupu ki taua hunga kia tukuna mai o ratou tinana ki te ture. I tere tonu te whakahaere tikanga a aku Minita hei peehi i taua raruraru i mutu tata ai, heoi tukuna mai ana ki te ture nga tangata i tino mahi kino, a haria ana ratou kia whakawakia.

Ka nui toku koa ki te ki atu ki a koutou kei te tino pai te noho tahi a nga iwi e rua o nga motu nei, haunga ia te raruraru i puta nei ki Waima.

Ko te Tiupiri o Otakou tetahi mea pai i puta i tenei wa hei tohu mo te nui o te tupu haere o te koroni, a nui atu te hari me te ngakaunui i whakakitea e nga mano tangata i huihui ki Dunedin i taua wa i mohiotia ai to ratou whakaaro nui ki nga tangata o Otakou na ratou i whakahaere i mua nga tikanga nunui i tino tupu ai nga mahi a te koroni ki reira. I runga i taua Tiupiri whakaturia ana he whare whakakitekite mo nga mahi-a-ringa a te tangata, mo nga koura, hiriwa me era atu mea e puta mai ana i te whenua, me nga mahi whakapaipai, a rawe ana te tirohanga a te kanohi i aua mea, tino whai tikanga ana hoki, notemea ko nga tohu era i miharotia ai te tere o te tupu o taua pito o te koroni i roto i nga tau e rima tekau kua pahemo ake nei.

Mo te taha ki nga Hoia Tiaki me nga pa tiaki i te koroni, ka nui toku koa ki te whakaatu ki a koutou, kua whakaturia he Komiti Tiaki hei whakahaere i aua mahi, ko te Rangitira o nga Hoia te tiamana, a i runga i a ratou mahi e tumanako ana aku Minita kaore e roa ka whakatakotoria ki te aroaro o, te Imperial Colonial Defence Committee, he huarahi e taea ai te whakahaere he tikangi hei arai atu i te hoa riri. Na, i runga i te ahua kino o te noho o nga iwi o te ao, kua mahara aku Kaitohutohu me whakamaha ake nga ropu Waranatia o te koroni, a me whakaemi kia nui nga pu raiwhara hou, nga paura, nga mata, me era atu tu mea e tika ana mo te whawhai. He nui atu nga tangata kua whakauru i a ratou ki nga Waranatia a he take nui tenei hei whakamoemititanga mo tatou. Ko tetahi, i runga i nga whakahaerenga mo nga Waranatia tera e meatia me maha ake hoki nga ropu Waranatia tamariki i roto i nga kura, ara, me whakahaere i runga i etahi tikanga pai ake kei te whakaarohia i naianei.

Mo te taha ki nga Motu o Rarotonga, ka tata te mutunga o tera tau ka tae mai ki au te kupu a te British Resident o aua whenua, me te kupu hoki a nga Ariki me etahi Pakeha e noho ana i reira, he whakaatu mai kua puta he raruraru ki roto i a ratou, a kua kore e taea te whakahaere o nga mahi a te Resident, a te Kawanatanga, me te Paremete o reira. Na Mr. Moss i tono kia uiuia taua raruraru. Na reira haere ana a Sir James Prendergast, te Tumuaki o nga Tiati o te Hupirimi Kooti, ki aua motu, a uiuia ana e ia nga take o taua raruraru, a kua tukua mai e ia tana ripoata mo taua mea. Ki te tirohia taua ripoata ka kitea kei te raruraru nga whakahaere Kawanatanga o reira, a kua kore nga Maori o reira e whakapono ki nga mahi a te Resident. Na, ahakoa kei te mohiotia ano he nui nga mahi i oti i a Mr. Moss, i runga i tona tuunga hei Resident, otira i te mea kua ahua raruraru i naianei, ko te mea tika me whakamutu ia, a me whakatu he tangata ke hei whakakapi i tona tuunga. Ka ata whakatakotoria ano te ripoata page 3a te Tumuaki Kai-whakawa ki to koutou aroaro.

Kua pootitia nga mema mo te Kaunihera o Wikitoria Kareti, a kua oti nga mahi tuatahi e tuwhera ai taua Kareti e ai ai he wahi i waenganui pu o te koroni hei akonga i nga tino matauranga. Kei te whakaritea he tuunga mo nga whare mo taua Kareti, a e tika ana kia tino tautokona te whakahaere o taua mahi. He mea tino pai kia paahitia etahi ture, a kia whakaemia he moni hei whakahaere i nga kura whakaako mahi-a-ringa, a he mea tino tika rawa enei hei whakaaro ma koutou.

I tenei tau ano, ara i muri iho i taku kitenga whakamutunga i a koutou, he maha nga eka whenua kua hokona i etahi wahi o te koroni i raro i te mana o te Ture Whakanohonoho Whenua ki te tangata, ara, ko te Starborough Estate, i te Takiwa Porowinitanga o Marlborough, tetahi tino whenua i riro mai. Kei te pai te whakahaere i naianei i nga hoko mo etahi whenui nunui i etahi wahi o Aotearoa me Te Waipounamu; a i runga i te mea ka nui te pai o te puta o nga mahi e whakanohonoho puputu nei i nga tangata ki runga ki nga whenua e whakahaerea ana i raro i taua Ture, na reira ka whakaaro aku Kai-tohutohu he tika rawa te meatanga kia whakaritea he moui i tera tau hei hokohoko mai ano i etahi whenua i raro i taua Ture, a tera e puta etahi painga tino pumau ki nga tangata o te koroni i runga i taua mahi.

Ka whakatakotoria ki o koutou aroaro nga korero katoa mo te wahanga atu o tetahi taha o te Whare Paremete, a mo te whakaarahanga mai i te whare hou kaore nei ano i oti. A i te mea he poto te taima hei mahinga, i tino whakapaua te kaha o nga kaihanga ki te whakaoti i tetahi taha o te whare kia rite ai he ruma, a kia kore ai e raruraru nga mahi a te Paremete.

E te Tumuaki me nga Mema o te Whare Runanga—

Kua mahia nga pukapuka rarangi moni, ara nga moni e puta mai ana ki te Kawanatanga me nga moni e whakapaua ana; a mo runga mo nga moni e meingatia ana kia whakpaua mo nga mahi mo te katoa, kua ata whakaritea i runga i te ngakau tupato kia iti ai te pau o nga moni, me te raahara ano hold ki te nui haere o nga moni e hiahiatia ana i runga i te tupu haere o te koroni. Kua nui ake nga moni i tenei tau i o te tau kua pahure ake nei, i puta mai i nga reriwe, i te Katimauta, me nga taake waipiro, i mohiotia ai kua nui ake nga moni hei whakapau ma te iwi.

I te haere tonu nga mahi mo nga reriwe me era atu mahi mo te katoa kia manaakitia ai nga mea e hiahiatia ana. He mea pakeke rawa te mahi whakahaere i nga reriwe kia taea ai te piki haere o nga utanga mo nga reriwe, a ko nga putanga ake o nga moni i runga i aua mahi, he nui ke ake i nga putanga ake i roto i nga tau tekau ma wha kua mahue ake nei. Kei te kaha haere tonu nga tono whenua hei nohonoho ma te iwi, me te hiahia moni hei mahi huauui hei whakapuare i nga whenua kia taea ai te whakanohonoho he tangata ki runga, kia taea atu ai hoki uga whenua kua oti nei te whakanohonoho, a ka tonoa atu kia whakaaetia e koutou he moni hei whakaea i aua tu tono whaitikanga.

E nga Rangatira Honore o te Kaunihera me nga Rangatira o te Runanga Nui,—

E mahara ana aku Minita e whaitikanga ana te koroni kia whakapono tera e puta mai te ngakau hari me te ora mo te katoa, me te kaha haere tonu o nga mahi, i runga i tikanga a te Kawanatanga e tautoko nei i nga mahi e puta ai nga taonga b roto ake o tenei koroni; e taea ai nga whenua e takoto kau ana, me te hoko i nga whenua rahi a ia tangata; me te mahi huanui i runga i te whakakahanga atu o nga mana o nga hunga whakahaere i nga Kawanatanga takiwa; me te whakaotinga i tenei wa tata nei i nga reriwe hei whakapuare i nga whenua, hei whakanui i nga taonga e puta mai aua i te whenua, e taea ai hoki nga wahi ataahua o to tatou tuawhenua; te mahi whakapuke i nga wai hei whakamomona i te whenua, hei whakahaere hoki i nga mahi keri koura; hex tautoko hoki i nga mahi hanga taonga o enei wahi, hei whakakaha hoki i nga hunga e mahi ana i aua tu mahi.

Ka tonoa atu ano kia tahuri koutou ki te whiriwhiri tikanga, e taea ai tenei mea uaua, te whakarite penihana mo nga tangata tika ano o roto o nga kaumatua o roto o tenei koroni. Ka tukuna atu he Pire hei mahi tikanga pera kia ata rapua ai e koutou te huarahi e taea ai.

Ka tukuna atu ki a koutou he Pire hei whakarite huarahi e tino tika ai te whakahaere o nga pooti o nga tangata noho taone, kia whai reo ai hoki nga tangata o nga taone mo runga mo nga mahi e pa ana ki a ratou ake ano. Tera atu ano etahi Pire hei whakatopu hei whakatika hoki i nga ture mo nga kawanatanga takiwa, hei whakakore atu hoki i nga tikanga e kore nei e taea paitia te whakahaere nga tono nama moni a nga kawanatanga whakahaere takiwa, ka tukuna katoatia atu enei mea ki te aroaro o te Paremete.

E whaitikanga ana hoki kia tahuri koutou ki te rapu tikanga e taea ai te ata tirotiro i nga kararehe e patua ana hei tuku atu ki nga whenua ke, me nga kararehe ano hoki o konei; a ki te kitea he mea tika kia patua he kararehe, e mahara ana aku Kai-tohutohu he mea tika ano kia utua atu e te Kawanatanga etahi moni ki nga tangata na ratou aua kararehe e patupatua ana. E maharatia ana hoki he mea tika kia ata tirotirohia nga whare mahi pata; kia ata whiriwhiria nga tu ahua o nga pata me era atu hua o te miraka kau; kia tukuna atu hoki he moni hei tautoko i aua tu mahi i runga ano i te ngakau tupato. Kua kitea ano te painga o te tirotirohanga a nga apiha Kawanatanga i nga taonga e tukutukuna ana ki tawahi moana. Ka tukuna ano ki a koutou etahi Pire hei whakarite tikanga mo aua mea.

Ka tonoa atu hoki kia whiriwhiria e koutou tetahi Pire e taea ai e te iwi te whakatau a pooti i a ratou whakaaro mo runga mo nga whakataunga a nga Whare e rua, mo runga hoki mo nga Pire e turakina ana i roto i te Paremete, kia kore ai e tarewa nga mahi pera me mua, i roa noa iho ai etahi tikanga te whakamana.

Tenei ano etahi tino whakatikatikanga i nga ture e pa ana ki nga whenua Maori, me nga huarahi e whakahaerea ai aua mahi, ka tukuna atu kia whiriwhiria e koutou.

Ka tukuna atu hoki ki a koutou etahi Pire whakarite tikanga e taea ai te tiaki nga taitamariki, mo nga inihua tangata kei mate, utu whakarite mo nga kaimahi, mo nga rangatira whakahaere mahi me nga tamariki e ako ana ki aua mahi, mo nga haora e mahi ai nga kaimahi, mo nga utu mo nga kaimahi kia tiakina paitia, mo nga whakariteritenga i nga tautohe i waenga i nga kaimahi me o ratou rangatira, mo nga utu ki nga huri, me nga tikanga ano mo nga huri, mo nga kura ako mahi, mo te whakapuke wai whakamakuku i te whenua, mo te keri kapia, me etahi atu tikanga.

E maharatia ana he mea tika kia whakaritea he tikanga hou mo te Kaunihera i te mea e ahua rereke ana te ahua inaianei. Ka tonoa atu kia mahia e koutou he ture kia rite tahi ai te tu 6 nga mema, ara kia whakakorea atu i runga ano i etahi tikanga i te tuunga o etahi mema e tu nei hei mema a mate noa ratou: Hei whakatikatika i te Ture kia kaua ai e taea e te hunga iti te whakatu mema mo te Paremete, a ka tukuna atu kia ata whiriwhiria e koutou tetahi Pire hei whakatikatika pera i nga ture pootitanga mema.

E ahua tika ana ano te amuamu a te hunga e ki nei e taimaha ana te taunga iho a te Ture Pane Kuini ki runga ki nga Kamupane keri koura e hiahia ana ki te mahi i era atu tu ahua o taua mahi, i te mea ahakoa e mahi keri koura anake ana ratou, e meingatia ana kia utu ano ratou i aua utu pane Kuini. Ka tonoa atu kia whakarereketia te ture kia taea te whakaputa atu taua oranga e tonoa mai nei.

I te huihuinga i tera tau o te Hekeretari o Ingarani mo nga Koroni ratou tahi ko nga Pirimia o nga Koroni, i maharatia tera nga Pirimia e whai kupu ki o ratou hoa Minita kia whiriwhiria he tikanga e taea ai te whakangawari nga huarahi e puta mai ai nga taonga e hanga mai ana i Ingarani. Kua oti te korero aua tikanga, a e mahara ana aku Minita he mea tika kia ahei te Paremete ki te whiriwhiri i aua take, i runga i to ratou mahara mehemea ka taea, he mea tika ano kia whakanga-page 5waritia nga utu katimauta mo runga mo aua tu taonga, a tera e puta he painga mo Ingarangi me tenei koroni ano hoki.

I te nui haere tonu nga taonga e tukuna atu ana i konei ki nga wahi ke, a e maharatia ana ka tupu te oranga i runga i nga mahi katoa. I te tupu ano hoki te nui o nga taonga e hokona mai ana mo konei. Na te kore ua i tenei tau i iti iho ai te hua o te oti me te witi i Te Waipounamu, engari hoki na te nui ake o te utu mo aua hua i ahua ora ake ai ano.

E mohio ana ahau tera e ata whiriwhiria e koutou enei mahi ka tukuna atu nei ki a koutou. Ka kaha tonu taku mahi whakahoa me taku tautoko i a koutou mahi, a ma te Atua koutou e atawhai, kia puta ai he painga mo tenei whenua i runga i a koutou mahi, kia ora ai kia hari ai hoki nga iwi katoa o enei moutere.

Te Duke Me Duchess Of York.

I tukuna mai e te Kawana te tauira o te pukapuka a te Hekeretari mo nga Koroni, mo runga mo te powhiri a nga Whare e rua o te Paremete mo te Duke me te Duchess of York (ara te mokopuna a Te Kuini raua tahi ko tana wahine) kia haere mai ki Niu Tireni:—

"Downing Street,

"17th February, 1898.

"E taku Ariki,—E whakahonore ana au ki a koe mo te pukapuka Nama 69 o te 25 Nowema i whaikupu ra koe i roto i taua pukapuka mo te tono a nga Whare e rua o te Paremete ki te Duke me te Duchess of York kia haere atu ki Niu Tireni.

"I hari rawa toku ngakau i au e whakaatu atu ana ki a Te Kuini i nga tikanga o taua powhiri, a kua whakahau mai Te Kuini ki au kia whakapuakina atu e au tona tino whakapai me tona ngakau ora mo te kaha o te powhiri mai a o Minita me nga Whare e rua o te Paremete mo ana mokopuna, me te whakaatu atu hoki i te nui o tona pouri i te mea e kore e taea te whakamana atu taua powhiri i tenei wa.

"E mohio ana ano Te Kuini tera e tino ngakau nui ana pononga i Niu Tireni ki te powhiri ki te whakahonore hoki ki te Duke me te Duchess of York, a tera e waiho hei haringa ngakau mo raua, engari e whakahau mai ana ia kia ki atu au he maha nga raruram nui e kore ai e taea to whakamana atu taua tono. No te matenga hoki o Prince Henry of Battenberg kua kore he Pirinihi i tua atu i te Duke of York e ahei ana hei hoa mo ona ake tamariki hei whakahaere i nga mahi taimaha e tau ana hei mahi ma ratou ma nga whanau tata ki a Te Kuini, notemea hoki kua kuiatia a Te Kuini kua kore ia e kaha ki te whakahaere i nga huihuinga mo te katoa, a tetahi hoki e mahara ana Te Kuini e kore e mohiotia tona wa e tupono ai ki te mate, a e wehi ana ia ki te tuku atu i tetahi Pirinihi momo tata rawa ki te torona kia haere ke atu mo te wa roa, me te haere rawa ki nga wahi mamao o te ao.

"E mea ana mai hoki te Duke of York kia tukuna atu e au te kupu mihi atu a raua ko tona hoa wahine mo te powhiri atu ki a raua, me tana kupu whakaatu atu i te nui o tona pouri mo te kore ona e watea kia haere tahi atu ai raua ko tona hoa wahine kia kite i tena whenua e ngakauniutia ana nei e ia.

"Na J. Chamberlain.

"Ki a Te Kawana o Niu Tireni."

Te Waaka,—E motini ana au kia whakaurua tenei pukapuka ki roto ki nga pukapuka o te Kaunihera, a kia taia hoki.

Whakaaetia ana te motini.

Pire Whakawhanui I Te Ture Whakawa Mo Te Karauna.

H. K. Taiaroa.—He patai atu tenei naku ki te Minita mo nga kura, Mehemea ranei kua tahuri te Kawanatanga ki te whakahaere tikanga hei whakamana i te ripoata o te Komiti mo nga Mea Maori mo runga mo Te Pire Whakawhanui i nga tikanga o te Ture Whakawa mo te Karauna, ko taua ripoata a te Komiti i tukua mai ki te Kaunihera i te 9 o nga ra o Tihema, 1897, a i tukuna atu hoki e te Kaunihera ki te Kawanatanga i te 16 o nga ra o Tihema kia rapua he tikanga e te Kawanatanga i runga i te ngakau ngawari? Ko te take i pataia atu ai e au, page 6he kore oku e rongo kupu, kaore hoki au i te mohio kua pewheatia ranei.

Te Waaka, e pouri ana ahau i au e ki atu nei ki te honore mema na, kaore te Kawanatanga i te kite huarahi e taea ai te whakahaere he tikanga hei whakamana i taua ripoata.

Pitihana A Henare Tomoana.

Kua ata whiriwhiria e te Komiti mo nga mea Maori te pitihana a Henare Tomoana a e whakataua peneitia ana, ara:—

"E ki ana te kai-pitihana ko nga tangata kua whakataua hei kaiwhakakapi mo Hararutu raua ko Te Haumihiata e hara i nga whanaunga tata ki aua tangata kua mate atu ra.

"Kua rongo te Komiti ki nga korero a te kai-pitihana me etahi atu korero hoki mo aua take, a e whakaaro ana te Komiti ko Paraire Henare Hape Tomoana raua ko Te Rehunga Tomoana, nga tamariki a Akenehi raua ko Henare Tomoana ko raua nga whanaunga tata ki aua tangata kua mate atu ra i te taha ki te tupuna i puta mai ai ki aua tangata kua mate atu ra te take ki taua whenua: a kaore i whaitake a Mita Ngapu ki Te Karamu Poraka.

"E mea atu ana te Komiti kia ata whiriwhiria hohorotia e te Kawanatanga i runga i te ngakau ngawari a ki te whaitikanga kia mahia he ture, e mahara ana te Komiti me whakauru he rarangi ki te Pire Whenua Maori kia taea ai te whakawa ano taua keehi e te Kooti Whenua Maori.

"Tenei te apitiria atu nei te whakapapa.

Pitihana A Te Pokiha Taranui Me Etahi Atu.

Kua ata whiriwhiria e te Komiti mo nga mea Maori te pitihana a Te Pokiha Taranui me etahi atu tekau ma rua e inoi ana kia tu ano he whakawa mo Mokorou Poraka, Maketu, a i te mea kua rapua nga korero mo runga mo taua putake e penei ana te whakatau, ara:—

"E whakaaro ana te Komiti he mea tika kia whiriwhiria e te Kawanatanga nga korero o roto o taua pitihana, a ki te kitea he tika me whakaae atu kia whakawakia ano taua keehi.

Pitihana A Rutene Tainguru.

Kua ata whiriwhiria e te Komiti mo nga mea Maori te pitihana Nama 13 a Rutene Tainguru e inoi ana kia whakaorangia a ia i etahi mate e kiia ana kua pa ki a ia mo te whenua e huaina ana ko Hereheretau Poraka a e penei ana te Komiti:—

"E kitea ana i runga i nga korero a te kai-pitihana ko tana keehi he mea tika ma nga Kooti Whakawa ano e whakatau. No reira kaore he kupu whakatau ma te Komiti.

Rahui Mo Nga Manu Maori.

Henare Tomoana.—E te Tumuaki, ko taku motini tenei: Ki te whakaaro o tenei Kaunihera he mea tika kia tahuri te Kawanatanga ki te whakarite tikanga me te whaikupu ki nga Maori whaitake ki Poututu, Paraeroa, Te Puaoteruku, Rangikohua, Puketoro, Whakamarutuna, me era atu poraka e tutata atu ana ki aua poraka, kia taca ai te wehe he rahui kia 10,000 eka nui atu iti iho ranei hei rahui whakaora manu Maori, a kia whakaurua atu ki taua rahui nga hea katoa o roto o aua poraka kua hokona nei e te Kawanatanga. Me whakamarama atu e au, ko tenei motini aku, e pa ana ki nga whenua i whakatapua mai i era atu whakatupuranga hei rahui punanga mo nga manu. Ko aua poraka whenua, kua whakahuatia ake nei i roto i taku motini, kei te Tai Tawhiti, kei te takiwa ki Waiapu. Nei ano kei Heretaunga etahi atu wahi pera i rahuitia mai i mua mo nga manu Maori, kei te takiwa hoki o Wairarapa me era atu wahi ona whenua i whakatapua mo nga manu. Kei etahi whenua nui te manu, kei ona wa ano e hua ai nga rakau, nga miro me era atu rakau, katahi ka nui te manu, engari i tenei whenua e korerotia nei e au i roto i taku motini, e noho tonu ana nga manu i reira i nga wa katoa, a e whanau ana ki reira. E hara i te mea e kainga ana e nga manu ko nga hua rakau anake, engari e kai atu aua hoki i nga kowhatu o taua whenua. Kei etahi wa e puhia ana nga manu i te mea e kai ana i nga hua rakau, a kei etahi wa e kai ana i nga kowhatu ka puhia ai. E hiahia ana nga Maori o taua takiwa kia rahuitia aua wahi i whakatapua mai ra inamata hei oranga mo nga manu. Ko etahi wahi o ana poraka, me etahi atu poraka o taua takiwa ano kua hokona e te Kawanatanga, a e hiahia ana nga Maori kia rahuitia e te Kawanatanga nga taha kua hokona e ratou, hui atu hoki ki nga wahi e toe ana ki nga Maori, kia tuturu page 9ai taua ruhui. Ka pai rawa au me ka mahia he Ture hei rahui i aua whenua kua whakahuatia ake nei e au, hei rahui oranga munu, hui atu hoki ki era atu whenua pera i etahi atu takiwa.

Te Waaka.—Ko etahi o aua whenua i hokona e te Kawanatanga hei whakanohonoho tangata. Engari ma te Kawanatanga e ata whakaaro i runga i ta Henare Tomoana e korero mai na, i runga ano hoki i te tikanga e puta ai he painga mo te koroni, kia rapua ai mehemea ranei ka taea tana e tono mai na.

Henare Tomoana.—E koa ana ahau mo te kupu mai a te Minitia, e ki mai na ma te Kawanatanga e ata whiriwhiri. E hiahia ana au kia rapua te tikanga i naianei, a kia mahia he ritenga mo aua take i tenei huihuinga ano o te Paremete.

Whakaaetia ana te motini.

Pitihana 6 A Ngawaina Hanikamu Me Tetahi Atu.

Kua ata whiriwhiria e te Komiti mo nga mea Maori te Pitihana Nama 6 a Ngawaina Hanikamu me tetahi atu, a kua rongo i nga korero a kua ata rapu hoki i nga pukapuka katoa e pa ana ki nga putake o taua Pitihana, a kua whakahau mai ki au kia ki penei, ara:—

"E ki ana nga Kaipitihana ho mea tuku a Whakapuaka na Ngatikoata hapu ki a Kauhoe, te tupuna wahine o nga Kaipitihana, a e mea ana ratou e tika ana kia tau iho ki a ratou nga take o Paremeta Wahapiro te tamaiti tuatahi a Kauhoe. I te tau 1883 i whakataua taua poraka e te Kooti Whenua Maori ki a Huria Matenga, te tamahine a Wi Katene Te Puoho, te tamaiti tuarua a Kauhoe. E inoi ana nga Kaipitihana kia whakaaetia he whakawa tuarua mo to ratou kereme, a i te mea e tatari ana kia peratia, me mahi he Ture hei here i taua whenua kia kore ai e taea te hoko e Huria Matenga.

"Kua kitea e te Komiti ko te Whakapuaka Poraka e hara i te whenua no te iwi nui, engari no te wa pea o te tau 1832 ka riro taua wahi i a Kauhoe, te whaea o Wi Katene Te Puoho, he mea tuku atu mana e te Ngatikoata hapu o Ngatitoa, i a ratou hoki taua whenua i taua wa, a i noho tonu a Wi Katene Te Puoho i runga i taua poraka tae noa ki tona matenga 1 te tau 1879. I te wa i tukuna peratia a[gap — reason: damage] taua whenua kua riro ke a Paremata Wahapiro, te tamaiti tuatahi a Kauhoe, ara te tuakana o Wi Katene Te Puoho, i haere hoki ia i roto i te taua. I a ratou e haere ana i taua ope ka mau herehere atu a Paremata Wahapiro, a no te tau 1842 katahi rawa ia ka hoki atu ki Whakapuaka. No muri i tona hokinga mai ka tahuri ia ki te whakararuraru i nga Pakeha e noho ana i runga i te whenua i tukuna atu ki te Niu Tireni Kamupane e Komihana Peina, a no runga no taua mahi a Paremata Wahapiro ka panaa atu ia e Wi Katene Te Puoho, a haere atu ana ki Aotearoa.

"I haina a Paremata Wahapiro i te Titi Hoko a Ngaticoa o te 10 o nga ra o Akuhata, 1853, a i meingatia kia uru a Whakapuaka Poraka ki roto ki taua hoko.(Titiro hoki ki te Pukapuka a te Make mo nga Pukapuka Kawanatanga e pa ana ki nga mea Maori o te Waipounamu, Pukapuka I, wharangi 307.) A ko Tipene Paremata te tamaiti a Paremata Wahapiro i haina i te pukapuka whakaae mo te utunga o te moni i te 13 o nga ra o Tihema, 1854 (kei taua pukapuka ano wharangi 311).

"Tetahi hoki, ko Paremata Wahapiro ano tetahi o nga Maori e rua tekau ma ono i whakaaetia atu kia 200 eka ma ia tangata o ratou, kia rahuitia atu i roto i aua whenua i tukuna ra i roto i taua Titi Hoko (titiro ki te pukapuka a Te Makarini, Komihana, ki te Hekeretari mo te Koroni, taua pukapuka ano wharangi 300), a ko tona ingoa te ingoa tuatahi i te rarangi ingoa e mau ana i te Kupu Apiti ki "Te Ture Tiaki mo Ngatitoa, 1896," ara te rarangi ingoa o aua tangata rua tekau ma ono.

"Ko te tikanga ia tenei ki ta te Kooti Whenua Maori, ko nga Maori e noho whaitake ana ki te whenua i te tau 1840, i te wa o te Tiriti o Waitangi, ka kiia ko ratou nga tangata whaitake ki aua whenua i taua wa.

"I te tau 1840 kaore a Paremata Wahapiro i te noho i Whakapuaka Poraka, i tetahi wahi ranei o taua whenua. A mehemea ia he paanga ano tona hei tuku iho ki ona uri i whakakorea atu e ia i tona hainatanga i te Titi Hoko, i runga hoki i te whakaae-page 10tanga a ona uri ki te tango i nga moni i pootitia e te Paremete hei whakarite mo te rahui whenua i whakaaetia atu ra mana.

"Na ko Wi Katene Te Puoho i whakamana tonu i tona whaitaketanga ki Whakapuaka Poraka inahoki tona kaha ki te arai atu i te hoko o taua whenua ki te Kawanatanga i te tau 1853, me tona whakahaere tonu i tona mana whaitaketanga (i runga i tana tuku riihi o te whenua, me nga riihi mo nga patiti, me nga raihana mahi rakau), a i noho pai tonu ia me te kore raruraru a taea noatia tona matenga.

"E mahara ana ta koutou Komiti kaore ano kia whakaaturia mai e nga Kaipitihana he take e tika ai kia whakaputaina atu he oranga mo ratou, penei me ta ratou e inoi mai nei, no reira ka kore he kupu tohutohu ma te Komiti.

Pitihana A Te Aohau Nikitini.

Ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga mo te Pitihana Nama 2 a Te Aohau Nikitini me etahi atu. E penei ana te whakatau a te Komiti, ara:—

"E ahua rite tonu ana tenei Pitihana ki te Pitihana a Kipa Te Whatanui me etahi atu e iwa tekau nga tangata o te tau 1896, i ata whiriwhiria ra e te Komiti i taua tau. Ko te whakataunga a te Komiti me nga korero katoa i whakahaua kia perehitia, a ka kitea i te Pukapuka Nama 5, tau 1896.

"E kitea ana i roto i nga korero i mahia tinihangatia, i whakawehiwehia hoki te Kooti whenua Maori i te tau 1873 e Te Keepa raua ko Hunia, a na runga i taua mahi i puta ai te whakataunga muru i nga whenua o nga kaiwhakakapi o Te Whatanui. I whakahe ano a Ngatiraukawawa i te whakatau a te Kooti, a tonoa ana e ratou kia ara he whakawa tuarua, engari hoki i runga i nga mahi whakahaere tikanga mo te katoa, kaore i whakaaetia e te Kawanatanga. I whaitikanga ano a Ngatiraukawa kia tono whakawa tuarua i runga i te tekiona 81 o 'Te Ture Kooti Whenua Maori, 1865.' Ko te rironga o to ratou whenua i waiho tonu hei take amuamu ma ratou tae mai ki tenei wa, inahoki a ratou pitihana inoi tonu. mai ki te Paremete.

"E mahara ana ta koutou Komiti ho mea tika kia manaakitia te inoi a nga Kaipitihana, a e whakaaro ana me tuku atu kia ata rapua paitia e te Kawanatanga i runga i te ngakau awhina, a e tohe atu ana te Komiti kia mahia he Pire hei whakamana i te Kooti Whenua Maori kia ahei ai ki te whakahaere whakawa ano mo aua take, kia taea ai ano te whiriwhiri te whakataunga a te Kooti o te tau 1873, ara mo tera wahi o te Wahanga 11 o Horowhenua, koia nei nga rohe, ara:—Timata atu i tatahi i Umairangi haere maro atu ki te Rawhiti i runga i te rohe e mohiotia ana ko Tauateruru tae atu ki te roto o Horowhenua, ka haere maro atu ma waenganui o taua roto ki te kokonga ki te Raki whaka te Hauauru o te Paamu Kawanatanga i Rewini, ka ahu ki te Tonga me te Hauauru ma runga i te rohe ki te Hauauru o taua Paamu Kawanatanga tutuki rawa ki te rohe e moihotia ana ko te Rohe a te Whatanui, ka haere maro i runga i taua rohe ki te Hauauru ma Mahoenui ki tatahi ki Rakauhamama, ka ahu whaka Raro ma tatahi tae noa ki te timatanga mai ki Umairangi, ara ko tetahi wahi o te whenua e kiia aua e nga kaiwhakakapi oTe Whatanui no ratou taua whenua, he whenua Maori nei ano taua wahi.

"Tenei kua apitiria atu te mapi o taua whenua.

Pitihana A Te Pokiha Taranui.

Ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga mo te Pitihana Nama 17 a Te Pokiha Taranui:—

Kua ata whiriwhiria e te Komiti mo nga Mea Maori te Pitihana Nama 17 a Te Pokiha Taranui me etahi atu e inoi ana kia ara ano he whakawa tuarua mo te tono roherohenga o te Taheke Poraka, a e whakatau penei ana:—

"Ki ta ratou mahara me tuku atu te Pitihana ki te Kawanatanga kia whiriwhiria mai.

Ngakaroro Nama 2f.

H. Tomoana.—He patai atu tenei naku ki te Minita ki a Te Waaka, Mehemea ranei e whakaaro ana te Kawanatanga ki te whakahaere tikanga hei whakamana i te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga mo te Pitihana Nama 16 a Kipa te Whatanui, mo Ngakaroro Nama 2f, e huaina nei ano ko Te Waaka, ko taua ripoata a te Komiti no te 15 o Tihema, 1897?

Te Waaka.—Kua utua ano tenei patai i tera Whare o te Paremete, a heoi ano taku he pera atu ano; e mahara ana te Kawanatanga e kore e pai kia whakararurarutia nga take whenua kua oti nei te whakatau e nga Kooti i era tau maha noa atu, e kore hoki e pai kia whakaohoa ano era tu raruraru.

Pitihana A Hori Kerei Taiaroa.

Ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga mo te Pitihana Nama 15 a Hori Kerei Taiaroa:—

Kua whiriwhiria e te Komiti mo nga Mea Maori te Pitihana Nama 15 a Hori Kerei Taiaroa i tukuna atu nei ki a ratou, a kua rongo i nga korero a te Kaitiaki mo te Katoa, a e penei ana te ripoata, ara:—

"I te mea kua tae rawa ki nga ra whakamutunga o te Paremete, he poto rawa te wa hei whiriwhiringa ma te Komiti i aua take. No reira ka mea atu te Komiti ko te mea tika me waiho mo tera huihuinga o te Paramete ka rapu ai i nga putake o tenei Pitihana. A e whakaae ana te Kai-pitihana kia peratia.

Pitihana A Mauhana Turoa.

Ripoata a te Komiti mo nga mea Maori mo runga mo te Pitihana Nama 9 a Mauhana Turoa me etahi atu e ono tekau ma iwa:—

Kua ata whiriwhiria e te Komiti mo nga Mea Maori te Pitihana Nama 9 a Mauhana Turoa me etahi atu e ono tekau me iwa i tukuna atu nei ki a ratou a e penei ana te ripoata, ara:—

"Kua ata whiriwhiria e te Komiti nga putake o roto o tenei Pitihana, a kua titiro ki nga pukapuka kua rongo hoki ki nga korero i taea ai te tono, engari hoki i te poto o te wa hei mahinga kihai i tae te tuku kupu atu ki nga Kai-pitihana kia haere mai ai ki te whaki korero mai, me Te Riihi hoki i uru atu nei ki te Kooti Whakamana Take mo runga mo taua keehi kaore i tae mai ki te whaki korero ki te aroaro o te Komiti. Ko etahi hoki o nga pukapuka o page 12te Kooti Whakamana Take kei Kihipane a kei te hiahiatia kia kitea hoki era.

"I runga i ta te Komiti i kite ai kaore i tino tika te whakahaerenga o aua take, ina hoki kaore i tukuna tikatia nga Panui i mua atu o te whakawakanga o Mangapoike A, engari e kitea ana i runga i nga korero i whakina ki te Komiti, i mohio ano nga tangata whaitake ka whakawakia taua keehi e te Kooti, a whakaaetia ana e ratou kia whakawakia.

"A i runga i ta te Komiti i rongo ai e mahara ana te Komiti kaore i tau he mate kino i runga i aua mahi.

Pitihana A Henare Tomoana.

kaore te korero mo taua putake i ata oti i tera korerotanga.

Ko te motini tenei, Kia whakaaetia te whakataunga a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga mo te Pitihana a Henare Tomoana, kia tukuna atu ki te Kawanatanga te tauira o te whakatau a te Komiti mo runga mo taua Pitihana.

Te Pona.—Heoi ano taku e mohio iho ai ko te whakataunga a te Komiti mo nga whaitake ki te whenua, a kaore pea i tika kia pera rawa te kaha o nga kupu. Kaore i te tino marama te huarahi hei mahinga ma te Kaunihera. Kaore pea he tino tikanga, engari ki tana mahara kaore i tika kia pera rawa te whakatau.

Te Makarini.—Kua roa rawa e tatari ana ki te whakaotinga o tenei korero, no reira kua ahua wareware au inaianei, engari ki taku i mahara ai, i whakataua noatia e te Komiti me ta ratou kore rongo ki nga korero. Ka motini au kia patua enei kupu o te motini, ara, "Kia whakaaetia te whakataunga a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga mo te Pitihana a Henare Tomoana."

Te Tumuaki.—E ki mai ana te Karaka kua whakaaetia aua kupu i tera korerotaunga, engari ka taea ano te apiti atu he kupu hou.

Te Oriwa.—E Te Tumuaki, me whakamahara atu au, i tera pootitanga mo runga mo tenei putake i whakahe atu au mo te pooti a Henare Tomoana i te mea e pa atu ana ia ki aua take, a ki mai ana koe mau e ata whiriwhiri.

Te Tumuaki.—E tika ana, kua ata rapua e au a e penei ana taku whakatau, ara:—

"Ko te paanga o Henare Tomoana ko tana tohe ko ana tamariki ko Henare Hape me Te Rehunga e tata ke atu ana ki a Hararutu raua ko Te Haumihiata i a Tuhaha te Poa raua ko Ramarihi Takotoawanga i whakataua nei ki a raua e te Kooti. Ko te hea o Henare Tomoana ki Te Karamu kua oti noatu te whakatau e 'Te Ture mo Te Karamu Rahui, 1889.' Ko te ture o te Whare mo nga take e pa atu ana te mema, e mea ana mo nga take e pa motuhake ana a he paanga moni no te tangata e pooti ana. Kaore i penei te paanga o te mema nei. No reira e kore au e whakakore i te pooti o Henare Tomoana." Te Makarini.—I te mea kaore au e watea ki te tuku atu i taku motini, ka motini au i te motini a Te Makaraka e mau na i te pukapuka o nga ota.

Henare Tomoana.—E hiahia ana au ki te whakamarama atu ki a Te Makarini, kei te pohehe ia, i a ia e ki mai na kaore te Komiti i rapu i nga korero mo runga mo te Pitihana. Ka pai noa atu au mehemea ka tukuna atu ki te Kawanatanga te ripoata a te Komiti, notemea ki te peratia tera ano e rapua te tika e ona tangata tika ano mo aua mahi, a tera e ata oti pai.

Pootitia ana kia apitiria atu ki te motini tuatahi enei kupu, ara: "Eugari kaore te Kaunihera i te tautoko atu i nga kupu o roto o te ripoata e whakahua nei i nga tangata e tika ana kia tau ki a raua aua paanga o roto o te Karamu Poraka."

Pootitia ana—

13 ki te whakaae

12 ki te wkakakahore

riro ana i te ae, apitiria atu ana nga kupu o te motini hou.

Te Kereme A H. K. Taiaroa.

H. K. Taiaroa.—E motini atu ana au kia tukuna atu ki te Kawanatanga te ripoata a te Komiti mo nga Whenua Takotonoa a te Karauna mo runga mo te kereme a H. K. Taiaroa mo te whenua i Piopiotahi, ara, i Milford Haven.

Whakaaetia ana te motini.