Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1896-1899

Taite, te 29 o Hepetema, 1898

Taite, te 29 o Hepetema, 1898.

Rahui Mo Nga Manu Maori.

Henare Tomoana.—E te Tumuaki, ko taku motini tenei: Ki te whakaaro o tenei Kaunihera he mea tika kia tahuri te Kawanatanga ki te whakarite tikanga me te whaikupu ki nga Maori whaitake ki Poututu, Paraeroa, Te Puaoteruku, Rangikohua, Puketoro, Whakamarutuna, me era atu poraka e tutata atu ana ki aua poraka, kia taca ai te wehe he rahui kia 10,000 eka nui atu iti iho ranei hei rahui whakaora manu Maori, a kia whakaurua atu ki taua rahui nga hea katoa o roto o aua poraka kua hokona nei e te Kawanatanga. Me whakamarama atu e au, ko tenei motini aku, e pa ana ki nga whenua i whakatapua mai i era atu whakatupuranga hei rahui punanga mo nga manu. Ko aua poraka whenua, kua whakahuatia ake nei i roto i taku motini, kei te Tai Tawhiti, kei te takiwa ki Waiapu. Nei ano kei Heretaunga etahi atu wahi pera i rahuitia mai i mua mo nga manu Maori, kei te takiwa hoki o Wairarapa me era atu wahi ona whenua i whakatapua mo nga manu. Kei etahi whenua nui te manu, kei ona wa ano e hua ai nga rakau, nga miro me era atu rakau, katahi ka nui te manu, engari i tenei whenua e korerotia nei e au i roto i taku motini, e noho tonu ana nga manu i reira i nga wa katoa, a e whanau ana ki reira. E hara i te mea e kainga ana e nga manu ko nga hua rakau anake, engari e kai atu aua hoki i nga kowhatu o taua whenua. Kei etahi wa e puhia ana nga manu i te mea e kai ana i nga hua rakau, a kei etahi wa e kai ana i nga kowhatu ka puhia ai. E hiahia ana nga Maori o taua takiwa kia rahuitia aua wahi i whakatapua mai ra inamata hei oranga mo nga manu. Ko etahi wahi o ana poraka, me etahi atu poraka o taua takiwa ano kua hokona e te Kawanatanga, a e hiahia ana nga Maori kia rahuitia e te Kawanatanga nga taha kua hokona e ratou, hui atu hoki ki nga wahi e toe ana ki nga Maori, kia tuturu page 9ai taua ruhui. Ka pai rawa au me ka mahia he Ture hei rahui i aua whenua kua whakahuatia ake nei e au, hei rahui oranga munu, hui atu hoki ki era atu whenua pera i etahi atu takiwa.

Te Waaka.—Ko etahi o aua whenua i hokona e te Kawanatanga hei whakanohonoho tangata. Engari ma te Kawanatanga e ata whakaaro i runga i ta Henare Tomoana e korero mai na, i runga ano hoki i te tikanga e puta ai he painga mo te koroni, kia rapua ai mehemea ranei ka taea tana e tono mai na.

Henare Tomoana.—E koa ana ahau mo te kupu mai a te Minitia, e ki mai na ma te Kawanatanga e ata whiriwhiri. E hiahia ana au kia rapua te tikanga i naianei, a kia mahia he ritenga mo aua take i tenei huihuinga ano o te Paremete.

Whakaaetia ana te motini.

Pitihana 6 A Ngawaina Hanikamu Me Tetahi Atu.

Kua ata whiriwhiria e te Komiti mo nga mea Maori te Pitihana Nama 6 a Ngawaina Hanikamu me tetahi atu, a kua rongo i nga korero a kua ata rapu hoki i nga pukapuka katoa e pa ana ki nga putake o taua Pitihana, a kua whakahau mai ki au kia ki penei, ara:—

"E ki ana nga Kaipitihana ho mea tuku a Whakapuaka na Ngatikoata hapu ki a Kauhoe, te tupuna wahine o nga Kaipitihana, a e mea ana ratou e tika ana kia tau iho ki a ratou nga take o Paremeta Wahapiro te tamaiti tuatahi a Kauhoe. I te tau 1883 i whakataua taua poraka e te Kooti Whenua Maori ki a Huria Matenga, te tamahine a Wi Katene Te Puoho, te tamaiti tuarua a Kauhoe. E inoi ana nga Kaipitihana kia whakaaetia he whakawa tuarua mo to ratou kereme, a i te mea e tatari ana kia peratia, me mahi he Ture hei here i taua whenua kia kore ai e taea te hoko e Huria Matenga.

"Kua kitea e te Komiti ko te Whakapuaka Poraka e hara i te whenua no te iwi nui, engari no te wa pea o te tau 1832 ka riro taua wahi i a Kauhoe, te whaea o Wi Katene Te Puoho, he mea tuku atu mana e te Ngatikoata hapu o Ngatitoa, i a ratou hoki taua whenua i taua wa, a i noho tonu a Wi Katene Te Puoho i runga i taua poraka tae noa ki tona matenga 1 te tau 1879. I te wa i tukuna peratia a[gap — reason: damage] taua whenua kua riro ke a Paremata Wahapiro, te tamaiti tuatahi a Kauhoe, ara te tuakana o Wi Katene Te Puoho, i haere hoki ia i roto i te taua. I a ratou e haere ana i taua ope ka mau herehere atu a Paremata Wahapiro, a no te tau 1842 katahi rawa ia ka hoki atu ki Whakapuaka. No muri i tona hokinga mai ka tahuri ia ki te whakararuraru i nga Pakeha e noho ana i runga i te whenua i tukuna atu ki te Niu Tireni Kamupane e Komihana Peina, a no runga no taua mahi a Paremata Wahapiro ka panaa atu ia e Wi Katene Te Puoho, a haere atu ana ki Aotearoa.

"I haina a Paremata Wahapiro i te Titi Hoko a Ngaticoa o te 10 o nga ra o Akuhata, 1853, a i meingatia kia uru a Whakapuaka Poraka ki roto ki taua hoko.(Titiro hoki ki te Pukapuka a te Make mo nga Pukapuka Kawanatanga e pa ana ki nga mea Maori o te Waipounamu, Pukapuka I, wharangi 307.) A ko Tipene Paremata te tamaiti a Paremata Wahapiro i haina i te pukapuka whakaae mo te utunga o te moni i te 13 o nga ra o Tihema, 1854 (kei taua pukapuka ano wharangi 311).

"Tetahi hoki, ko Paremata Wahapiro ano tetahi o nga Maori e rua tekau ma ono i whakaaetia atu kia 200 eka ma ia tangata o ratou, kia rahuitia atu i roto i aua whenua i tukuna ra i roto i taua Titi Hoko (titiro ki te pukapuka a Te Makarini, Komihana, ki te Hekeretari mo te Koroni, taua pukapuka ano wharangi 300), a ko tona ingoa te ingoa tuatahi i te rarangi ingoa e mau ana i te Kupu Apiti ki "Te Ture Tiaki mo Ngatitoa, 1896," ara te rarangi ingoa o aua tangata rua tekau ma ono.

"Ko te tikanga ia tenei ki ta te Kooti Whenua Maori, ko nga Maori e noho whaitake ana ki te whenua i te tau 1840, i te wa o te Tiriti o Waitangi, ka kiia ko ratou nga tangata whaitake ki aua whenua i taua wa.

"I te tau 1840 kaore a Paremata Wahapiro i te noho i Whakapuaka Poraka, i tetahi wahi ranei o taua whenua. A mehemea ia he paanga ano tona hei tuku iho ki ona uri i whakakorea atu e ia i tona hainatanga i te Titi Hoko, i runga hoki i te whakaae-page 10tanga a ona uri ki te tango i nga moni i pootitia e te Paremete hei whakarite mo te rahui whenua i whakaaetia atu ra mana.

"Na ko Wi Katene Te Puoho i whakamana tonu i tona whaitaketanga ki Whakapuaka Poraka inahoki tona kaha ki te arai atu i te hoko o taua whenua ki te Kawanatanga i te tau 1853, me tona whakahaere tonu i tona mana whaitaketanga (i runga i tana tuku riihi o te whenua, me nga riihi mo nga patiti, me nga raihana mahi rakau), a i noho pai tonu ia me te kore raruraru a taea noatia tona matenga.

"E mahara ana ta koutou Komiti kaore ano kia whakaaturia mai e nga Kaipitihana he take e tika ai kia whakaputaina atu he oranga mo ratou, penei me ta ratou e inoi mai nei, no reira ka kore he kupu tohutohu ma te Komiti.

" H. Wiremu, Tiamana.

"Paraire, te 14 o Oketopa, 1898."

Pitihana A Te Aohau Nikitini.

Ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga mo te Pitihana Nama 2 a Te Aohau Nikitini me etahi atu. E penei ana te whakatau a te Komiti, ara:—

"E ahua rite tonu ana tenei Pitihana ki te Pitihana a Kipa Te Whatanui me etahi atu e iwa tekau nga tangata o te tau 1896, i ata whiriwhiria ra e te Komiti i taua tau. Ko te whakataunga a te Komiti me nga korero katoa i whakahaua kia perehitia, a ka kitea i te Pukapuka Nama 5, tau 1896.

"E kitea ana i roto i nga korero i mahia tinihangatia, i whakawehiwehia hoki te Kooti whenua Maori i te tau 1873 e Te Keepa raua ko Hunia, a na runga i taua mahi i puta ai te whakataunga muru i nga whenua o nga kaiwhakakapi o Te Whatanui. I whakahe ano a Ngatiraukawawa i te whakatau a te Kooti, a tonoa ana e ratou kia ara he whakawa tuarua, engari hoki i runga i nga mahi whakahaere tikanga mo te katoa, kaore i whakaaetia e te Kawanatanga. I whaitikanga ano a Ngatiraukawa kia tono whakawa tuarua i runga i te tekiona 81 o 'Te Ture Kooti Whenua Maori, 1865.' Ko te rironga o to ratou whenua i waiho tonu hei take amuamu ma ratou tae mai ki tenei wa, inahoki a ratou pitihana inoi tonu. mai ki te Paremete.

"E mahara ana ta koutou Komiti ho mea tika kia manaakitia te inoi a nga Kaipitihana, a e whakaaro ana me tuku atu kia ata rapua paitia e te Kawanatanga i runga i te ngakau awhina, a e tohe atu ana te Komiti kia mahia he Pire hei whakamana i te Kooti Whenua Maori kia ahei ai ki te whakahaere whakawa ano mo aua take, kia taea ai ano te whiriwhiri te whakataunga a te Kooti o te tau 1873, ara mo tera wahi o te Wahanga 11 o Horowhenua, koia nei nga rohe, ara:—Timata atu i tatahi i Umairangi haere maro atu ki te Rawhiti i runga i te rohe e mohiotia ana ko Tauateruru tae atu ki te roto o Horowhenua, ka haere maro atu ma waenganui o taua roto ki te kokonga ki te Raki whaka te Hauauru o te Paamu Kawanatanga i Rewini, ka ahu ki te Tonga me te Hauauru ma runga i te rohe ki te Hauauru o taua Paamu Kawanatanga tutuki rawa ki te rohe e moihotia ana ko te Rohe a te Whatanui, ka haere maro i runga i taua rohe ki te Hauauru ma Mahoenui ki tatahi ki Rakauhamama, ka ahu whaka Raro ma tatahi tae noa ki te timatanga mai ki Umairangi, ara ko tetahi wahi o te whenua e kiia aua e nga kaiwhakakapi oTe Whatanui no ratou taua whenua, he whenua Maori nei ano taua wahi.

"Tenei kua apitiria atu te mapi o taua whenua.

"H. Wiremu, Tiamana.

"Taite, te 20 o nga ra o Oketopa, 1898."